Afrıka elderimen dostyq qarym-qatynas qurý qajet - Barlybaı Sadyqov
ASTANA. KAZINFORM – Osy aptada Kongo Respýblıkasynyń prezıdenti Denıs Sassý-Ngesson Qazaqstanǵa saparmen keledi. Osyǵan oraı Qazaqstannyń Efıopııadaǵy jáne Kenııadaǵy (qosa atqarýshy) Elshisi, Afrıkalyq odaq pen ıÝNEP janyndaǵy Turaqty ókili Barlybaı Sadyqovty sózge tartqan edik.
- Barlybaı Kárimuly, bıyl 1-3 tamyzda Kongo Respýblıkasynyń Prezıdenti Denıs Sassý-Ngessonyń Qazaqstanǵa sapary josparlanyp otyr. Siz Qazaqstan Respýblıkasynyń Afrıka Odaǵy janyndaǵy Turaqty ókilisiz jáne birqatar Afrıka elimen, onyń ishinde Kongo Respýblıkasymen yntymaqtastyqqa jetekshilik etesiz. Osyǵan baılanysty Kongo Respýblıkasymen jáne jalpy Afrıka elderimen ekijaqty yntymaqtastyqqa qatysty birqatar saýal qoıǵymyz keledi. Kongo, osynaý afrıkalyq memleket týraly ne aıtar edińiz?
- Kongo Respýblıkasynyń kóne tarıhy bar. Eldiń baıyrǵy turǵyndary – VIII ǵasyrda qazirgi Kongo aýmaǵyna qonystanǵan pıgmeı jáne bantý taıpalary. Álemdegi eń iri jáne tereń ózenderdiń biri – Kongo osy eldiń aýmaǵy arqyly aǵyp ótedi. «Kongo» sózi óz atyn ózenge bergen kongo halqynyń jáne eki memlekettiń - Kongo Respýblıkasy men Kongo Demokratııalyq Respýblıkasynyń ataýynan shyqqan.
XV ǵasyrda Kongony eń alǵashqy ret ashqan eýropalyqtar – portýgaldyqtar. XVIII ǵasyrdyń ortasynan bastap Kongo Respýblıkasy “Frantsýz Kongosy” degen atpen Frantsııa kolonııasynyń quramynda boldy. El táýelsizdigine 1960 jylǵy 15 tamyzda qol jetkizdi. Uzaq jyldar boıy Kongo Respýblıkasy men KSRO arasyndaǵy qarym-qatynas strategııalyq sıpatta bolýyna baılanysty bul el sotsıalıstik baǵytty ustandy. Kongo etnıkalyq quramynyń san alýandyǵyna qaramastan, ishki saıası turaqtylyǵymen erekshelenedi. Brazzavıl barlyq eldermen dostyq jáne teńdestirilgen qarym-qatynas, al Frantsııa, Qytaı, Reseı, AQSh Úndistan syndy eldermen ózara tıimdi áriptestik ornata bildi.
Halyqaralyq sahnada Kongo túrli beıbit bastamalardy qolǵa alǵan. Atap aıtsaq, Lıvııa men Kongo Demokratııalyq Respýblıkasyndaǵy jaǵdaıdy retteýge qatysty. Kongo klımattyń ózgerýine qarsy kúreste, atap aıtqanda ormandardy saqtaý jáne ormandy qalpyna keltirý naýqandarynda joǵary belsendilik tanytady. Kongo Respýblıkasynyń Prezıdenti Denıs Sassý-Ngessonyń usynysy boıynsha 40 jyldan beri respýblıka aýmaǵynyń 80 paıyzdan astamyn orman alyp jatqanyna qaramastan, eldiń árbir turǵyny jyl saıyn 6 qarasha kúni bir tal aǵash (Prezıdent Denı Sassý-Ngessonyń jarlyǵyna sáıkes jyl saıyn 6 qarashada Kongoda Ulttyq aǵashtar kúni merekelenedi - red. eskertpesi) otyrǵyzady. Osylaısha ormandar men ǵalamshardyń bıologııalyq alýan túrliligin saqtaýǵa yqpal etetinin aıtyp ótkendi jón sanaımyn.
Kongo paıdaly qazbalarǵa baı memleket. Munaı, gaz, metalldardyń iri ken oryndary bar. Respýblıkada suıytylǵan gaz, palma maıy men qant shyǵaratyn zaýyttar salynǵan. Aǵash óńdeý ónerkásibi damyǵan.
Sońǵy jyldary syrtqy boryshty júıeli túrde azaıtý saıasaty, salyqtyq ákimshilendirý salasyndaǵy reformalar, munaı kiristeriniń artýy, sondaı-aq aýyl sharýashylyǵy men aǵash ónerkásibinen túsetin kiristerdiń ulǵaıýy nátıjesinde Kongo turaqty ekonomıkalyq ósimdi kórsetip keledi. Halyqaralyq damý ınstıtýttarynyń derekterine sáıkes, Kongonyń JІÓ ósimi 2022 jyly - 3,2%; 2023 jyly - 3,5%, al 2026 jylǵa deıin jylyna 3,4% deńgeıinde saqtalady dep boljanǵan.
Pýént-Nýár qalasy - Atlant muhıty jaǵalaýyndaǵy Kongonyń iri porty. ol Afrıka, sondaı-aq Ortalyq Afrıka elderine, eń aldymen Gabon, KDR, Chad sııaqty teńizge tikeleı shyǵýǵa múmkindigi joq memleketter úshin taýarlardyń eksporty men ımportyna arnalǵan teńiz qaqpasy sanalady.
- Kongomen yntymaqtastyǵymyz qanshalyqty damyǵan jáne biz Kongo Prezıdentiniń Qazaqstanǵa saparynan ne kútemiz?
- Bıyl elderimizdiń arasyndaǵy dıplomatııalyq baılanystardyń ornaǵanyna 25 jyl tolady. 2023 jylǵy qarashada Dýbaıda ótken COP-28 forýmy aıasynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Kongo Prezıdenti Denıs Sassý-Ngessomen kezdesip, nátıjesinde taraptar yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa kelisti.
2024 jylǵy 10-11 maýsymda Kongo Prezıdentiniń Jeke ókili Fransýa Jolı Qazaqstanǵa saparmen baryp, onyń barysynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Q.Toqaevpen, birqatar memlekettik organdar men ulttyq kompanııalardyń basshylyǵymen kezdesýleri ótti. Kezdesýler qorytyndysynda munaı-gaz, taý-ken ónerkásibi, aýyl sharýashylyǵy, ІT-tehnologııalar, qarjy sektory, bilim berý jáne basqa da salalardaǵy yntymaqtastyqty damytý jospary anyqtaldy.
F.Jolı Prezıdent Q.Toqaevtyń basshylyǵymen Qazaqstandaǵy saıası jáne ekonomıkalyq reformalardyń barysyn joǵary baǵalady jáne Kongonyń Qazaqstanmen áriptestik ornatýǵa múddeliligin bildirdi. Ol elimizdi Kongonyń ekonomıkalyq damýyna qatysýyn keńeıtý arqyly Ortalyq Afrıkadaǵy saıası jáne ekonomıkalyq yqpaldy nyǵaıta alatyn mańyzdy seriktes retinde qarastyratynyn atap ótti.
Al, osy jyldyń 2-5 shildesinde Qazaqstan Prezıdentiniń keńesshisi –halyqaralyq ekologııalyq yntymaqtastyq jónindegi arnaıy ókili Z.Súleımenova bastaǵan qazaq delegatsııasy Afrıka Odaǵy komıssııasy, BUU-nyń ormandar jónindegi forýmy jáne Afrıka orman forýy birlesip uıymdastyrǵan Ormandy qalpyna keltirý jónindegi birinshi halyqaralyq konferentsııaǵa (CIAR-1) qatysty.
Kongo Respýblıkasynyń Syrtqy ister, yntymaqtastyq jáne shet elderdegi kongolezdikter jónindegi mınıstri Jan-Klod Gakosso da elimizben yntymaqtastyqtyń keleshegin joǵary baǵalap, Kongo prezıdenti Denıs Sassý-Ngessonyń Qazaqstanǵa aldaǵy ýaqytta jasaıtyn saparyn tájirıbelik mazmunmen toltyrý nıeti men ózara qyzyǵýshylyq tanytatyn salalardaǵy yntymaqtastyqty damytýǵa zor múddelik tanytty.
Qazirgi ýaqytta eki eldiń arasyndaǵy ekijaqty saýda-ekonomıkalyq jáne ınvestıtsııalyq yntymaqtastyq kólemi qolda bar múmkindikterge sáıkes kelmeıdi. Alaıda, ózara yntymaqtastyq úshin qoldaǵy bar orasan zor áleýetti júzege asyrý mańyzdy jáne bul Kongo Prezıdenti Denı Sassý-Ngessonyń elimizge saparynyń negizgi maqsaty. Sapar barysynda Kongomen yntymaqtastyqty keńeıtýge múmkindik beretin ekijaqty birqatar qujatty qabyldaý josparlanyp otyr.
- Siz Qazaqstan Respýblıkasynyń Afrıka Odaǵy janyndaǵy Turaqty ókilisiz. Qazirgi tańda Afrıka men Afrıka Odaǵynyń álemdegi róli men mańyzyn qalaı baǵalaısyz jáne Qazaqstanǵa Afrıka qandaı maqsatta qajet?
- Afrıkada BUU-ǵa múshe 54 memleket bar. Afrıkanyń halyqaralyq sahnadaǵy saıası salmaǵynyń artýy jalǵasýda. BUU-daǵy barlyq daýystyń 1/4-ten astamy Afrıkaǵa tıesili. 2017-2018 jyldary Qazaqstannyń BUU Qaýipsizdik keńesiniń turaqty emes múshesi bolyp saılanýynda, sondaı-aq EKSPO-2017-ny ótkizýde afrıkalyq elderdiń qoldaýy Qazaqstandy tańdaýda sheshý ról atqardy.
BUU boljamy boıynsha, 2050 jylǵa qaraı álem halqynyń 25 paıyzy Afrıkada (2.5 mlrd-tan astam adam) turatyn bolady. Afrıka elderi azyq-túlik, taýarlar, densaýlyq saqtaý qyzmetteriniń, bilim berý, bank jáne telekommýnıkatsııa sektorlarynyń jáne taǵy basqalarynyń iri tutynýshylary sanalady.
Statıstıkalyq derekterge sáıkes, qazirgi zamanǵy ónerkásipti jáne joǵary tehnologııany damytý úshin asa mańyzdy dúnıejúzilik paıdaly qazbalar qorynyń (álemdegi platına - 83%, almaz - 45%, altyn - 40%, kobalt - 47%, palladıı - 43%, hrom - 42%) 30 paıyzyna deıin Afrıkada shoǵyrlanǵan. 2021 jylǵy 1 qańtardan bastap Kontınenttik erkin saýda aımaǵy týraly kelisim kúshine endi.
Afrıkanyń birqatar eli (Kenııa, Efıopııa, Gana, Nıgerııa, Rýanda) atom elektr stantsııalaryn salýdy qosa alǵanda, qazirgi zamanǵy tehnologııalardy belsendi damytýda. Ońtústik Afrıka Respýblıkasy qazirdiń ózinde AES-ke ıelik etedi, al Mysyr AES qurylysyn 2022 jyly bastady. Birqatar memleket ǵaryshty ǵylymı zertteý men paıdalanýdyń ulttyq baǵdarlamalaryn ázirleýde. Onyń ishinde spýtnıkterdi ushyrý da (Ońtústik Afrıka Respýblıkasy, Mysyr, Efıopııa, Nıgerııa, Kongo Respýblıkasy) bar.
Sonymen qatar, Afrıkanyń keıbir eliniń aldynda turaqsyz ishki saıası jaǵdaıǵa, azamattyq qaqtyǵystarǵa, sondaı-aq dinı ekstremızmniń, terrorıstik belsendiliktiń, zańsyz kóshi-qonnyń, tabıǵı apattardyń jáne onymen baılanysty qurǵaqshylyqtyń, sý tasqynynyń, asharshylyqtyń ósýine oraı kúrdeli syn-qaterler tur.
Afrıka elderiniń ortaq múddelerin ilgeriletý maqsatynda afrıkalyq elderdi jahandyq platformalarda birtutas blok retinde tanystyratyn eń iri qurlyqtyq panafrıkalyq uıym - Afrıka Odaǵy quryldy. 2023 jyly Afrıka odaǵy G20-ǵa múshe boldy.
Al, 2013 jyldan bastap Qazaqstan Afrıka Odaǵyna baqylaýshy memleket mártebesin aldy. Bul sheshim Qazaqstannyń syrtqy saıası talpynystarynyń geografııasyn keńeıtý, afrıkalyq memleketterge bizdiń ózekti halyqaralyq jáne óńirlik problemalarǵa degen kózqarasymyzdy jetkizý, sondaı-aq halyqaralyq bastamalarymyzǵa qoldaý kórsetý qajettiligine baılanysty týyndady.
Afrıka elderiniń aldynda turǵan kóptegen syn-qaterlerge qaramastan, kóptegen memleket, onyń ishinde AQSh, Qytaı, Reseı, EO, Úndistan, Túrkııa, Japonııa, Ońtústik Koreıa, Birikken Arab Ámirlikteri, Ázirbaıjan, Belarýs memleketi Afrıkamen belsendi jumys júrgizýde, elshilikter ashýda. Tujyrymdamalar ázirlep, ınvestıtsııalar salýda jáne Afrıkamen saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqty keńeıtýde.
Afrıka shynymen de Qazaqstanǵa qajet. Qazaqstan Prezıdenti Q.Toqaev 2023 jylǵy qarashada Togo Prezıdenti F.Gnassıngbemen kezdesý qorytyndysynda atap ótkendeı, «Afrıka elderimen yntymaqtastyqty nyǵaıtý - Qazaqstannyń syrtqy saıasatynyń negizgi baǵyttarynyń biri». Qazaqstan Respýblıkasynyń 2020-2030 jyldarǵa arnalǵan syrtqy saıası tujyrymdamasyna sáıkes, saıası jáne saýda áleýetti barynsha tolyq iske asyrý úshin Afrıka elderimen, sondaı-aq olardyń qatysýymen óńirlik uıymdarmen yntymaqtastyqty damytý mańyzdy.
Geosaıası teketires jaǵdaıda Afrıka elderimen uzaq merzimdi dostyq saıası jáne ózara tıimdi saýda-ekonomıkalyq baılanystardy qurý kópjaqtylyq qaǵıdattaryn ilgeriletý, oǵan qosa saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqty keńeıtý, tranzıttik-kóliktik áleýetti damytý, qazaqstandyq ónim eksportynyń jańa naryqtaryn damytý úshin erekshe mańyzǵa ıe.
Biz Afrıkamen ortaq kózqarastar men múddelerge ıemiz. Halyqaralyq kún tártibindegi kóptegen ózekti máseleler boıynsha ustanymdarymyz birdeı nemese uqsas bolyp keledi. Biz BUU-nyń irgeli qujattarynda bekitilgen táýelsizdik, ishki isterge aralaspaý, egemendi teńdik jáne memleketterdiń aýmaqtyq tutastyǵy qaǵıdattaryn nyq qoldaımyz. Afrıkada IYU-ǵa múshe 57 eldiń 27-si, AQIU-ǵa múshe 42 eldiń 25-i, teńizge shyǵa almaıtyn 32 eldiń 16-sy ornalasqan.
Óz kezeginde Afrıka elderi Qazaqstannyń saıası jáne ekonomıkalyq turaqtylyǵy, kópvektorly jáne beıbitshilik súıgish syrtqy saıasaty, bilikti jahandyq ustanymy, sondaı-aq qaqtyǵystarǵa qatyspaýy, energetıka, azyq-túlik, ǵylym-bilim berý, ınvestıtsııalyq áleýeti, memlekettik basqarýdyń joǵary reıtıngi sııaqty salalaryna qyzyǵýshylyq tanytýda.
Qazaqstanmen ekijaqty yntymaqtastyqtyń orasan zor áleýetin moıyndaı otyryp, 2023 jyly Togo Prezıdenti F.Gnassıngbeniń sapary ótti. Buǵan qosa, Kongo Prezıdenti Denıs Sassý-Ngessonyń saparynan bólek, 2024 jyldyń sońyna deıin taǵy eki Afrıka memleketi prezıdentteriniń elimizge sapary kútiledi.
- Qazaqstan Afrıka elderimen qandaı salalarda yntymaqtastyqty damyta alady?
- Qazirgi tańda Afrıka úshin azyq-túlik, energetıka, aqparat, ekologııalyq qaýipsizdik, ınfraqurylymdy damytý, aýyl sharýashylyǵy, ındýstrıalandyrý jáne basqa da máseleler óte ózekti. Damý men basqarýdyń osy bıik mindetterin sheshý úshin Afrıkaǵa bilimdi tehnıkalyq kadrlar, tsıfrlyq jáne ІT-tehnologııalar, sondaı-aq sheteldik ınvestıtsııalardy tartý tájirıbesi qajet. Qazaqstan osy salalarda naqty tájirıbege ıe bola otyryp, Afrıkanyń osy salalardaǵy seriktesi bola alady jáne mundaı yntymaqtastyq ózara tıimdi bolady.
Budan basqa, Afrıkaǵa azyq-túlik ónimderin, tyńaıtqyshtardy, metalloprokat, qurylys materıaldary, avtokólik pen jabdyqtardy ımporttaý jáne aýyl sharýashylyǵy, geologııalyq barlaý, taý-ken óndirisi, qurylys materıaldaryn óndirý, ekonomıkany tsıfrlandyrý salasyndaǵy sheshimderdiń ımportyna múddeli jáne ózge de salalardaǵy birlesken jobalarǵa ınvestıtsııa tartýǵa muqtaj.
Qazaqstannyń Afrıka elderimen taýar aınalymy tómen deńgeıde. 2022 jyly 1 mlrd AQSh dollaryn qurady: eksport – 693 mln, ımport – 314 mln. AQSh dollary. Sonymen qatar, qazaqstandyq óndirýshiler afrıkalyq naryqta tabysty básekege túse alady. Qurlyq halqy qarqyndy damyp keledi jáne soǵan oraı taýarlar men qyzmetterdi syrttan ımporttaýdy júıeli túrde qajet etedi.
- Afrıkadaǵy klımattyń ózgerý máseleleri qanshalyqty ózekti jáne bul salada yntymaqtastyǵymyzǵa ortaq negizdeme bar ma?
- BUU-nyń paıymynsha, Afrıka – ǵalamshardy eń az jylytatyn, alaıda klımattyń jahandyq ózgerýinen eń kóp zardap shegýshi qurlyq. Afrıkada uzaqqa sozylǵan qurǵaqshylyq pen jıi bolatyn sý tasqyny gýmanıtarlyq daǵdarystarǵa ushyraýǵa jáne jergilikti halyqtyń keń aýqymdy kóshi-qonyna alyp keldi.
Sonymen qatar, álemdegi eń iri ormandar men jańartylatyn resýrstardyń birin ıelengen klımattyń jahandyq kún tártibin iske asyrý jolynda Afrıkanyń mańyzy orasan zor. Onyń ústine, qurlyqtaǵy birqatar el qorshaǵan ortany qorǵaý salasyndaǵy álemdik kóshbasshylar sanalady. Mysaly, Rýanda plastıkti qoldanýdan bas tartqan álemdegi alǵashqy memleket bolsa, Efıopııa 2024 jyly benzınmen jumys isteıtin avtomobılderdi ákelýge zańdy túrde tyıym saldy jáne 25 mlrd aǵash otyrǵyzý boıynsha «Green Legacy» ulttyq jobasyn (tórt jyl ishinde 15 mlrd kóshet otyrǵyzyldy) júzege asyrýda. Kongo álemdegi aǵashy kesilgen jerler kólemi eń tómen memleket bola tura, BUU-nyń «Jahandyq aǵash otyrǵyzýdyń onjyldyǵy» týraly, sondaı-aq «Ormandy qalpyna keltirýdiń jahandyq strategııasy» týraly qararlardy qabyldaý máselesin ilgeriletýde.
Qazaqstannyń da, Afrıka elderiniń de ekologııalyq problemalary men maqsattary uqsas ekeni osydan anyq. Demek, biz osy salalarda yntymaqtasa alamyz.
Kóptegen qazaqstandyq úshin Afrıka zerttelmegen qurlyq sanalady. Afrıka búginde orasan úlken órleý aldynda tur jáne kóptegen saıasatkerler men sarapshylar bolashaq Afrıkaǵa tıesili ekendigin moıyndaıdy. Biz úshin eldiń bolashaqqa degen múddeleri men qajettilikterin boljaý mańyzdy jáne tereń zertteý arqyly afrıkalyq eldermen dostyq qarym-qatynasty qurý qajet.
