AES salyp jatsaq, qurylysty bastamaı turyp Balqashtyń sýyn zertteımiz – Tımýr Jantıkın
Astana. KAZINFORM – «Qazaqstan atom elektr stantsııalary» JShS bas dırektory Tımýr Jantıkın agenttik tilshisine bergen suhbatynda Ózbekstan men Qazaqstannyń AES salý isindegi múmkindikterin salystyryp, Úlken kentinde josparlanǵan jobanyń Balqash kóline áseri týraly paıymdaryn aıtty.
— AES salý týraly sóz shyqsa, jaqtaýshylar keleshekte Qazaqstanda energııa tapshylyǵy bolatynyn alǵa tartady. Ol tapshylyqtyń mólsheri belgili me? Naqty esepter nemese boljamdar bar ma?
— Árıne, boljap aıtý qıyn. Biz 2018 jyly óz jobamyzǵa tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemeniń birinshi bólimin jasaǵan kezde 2030 jylǵa qaraı energııa tapshylyǵy qalaı órbıtinin modeldep shyǵardyq. Qazaqstandaǵy energetıkalyq júıeni damytýdyń túrli nusqalary eseptelgen. Sol kezde biz ońtústik aımaqtardaǵy energııa tapshylyǵy 2,7 GVt bolatynyn boljadyq. Osy sandy baǵdar qylyp, qýaty 1200-1400 MVt bolatyn eki blok salýdy usyndyq.
— 2,7 GVt tapshylyqqa qaı jyly tap kelýimiz múmkin sonda?
— Qazir ol tsıfrlar ózgergen shyǵar dep oılaımyn. Biz 2018 jyly jasaǵan model áldeqaıda optımıstik kózqaraspen jasalǵan bolyp shyqty. Ol kezde pessımıstik stsenarıı sondaı bolyp kóringen. Al qazirgi boljamdardyń tapshylyǵy odan áldeqaıda joǵary sııaqty.
— Energııa tapshylyǵyn retteýdiń túrli joly bar ǵoı. Nege AES-ke baılanyp otyrsyzdar?
— Birinshiden, toqsanynshy jyldardyń ózinde-aq Balqash AES-niń alǵashqy jobasy bolǵan. Ol kezde elektr qýatyn óndirýdi ártaraptandyrý maqsaty boldy. Óıtkeni, bizdegi elektr óndirisiniń 70 paıyzdan astamy kómirge tıesili. «Qara aqqý» degen termın bar ǵoı. Eshkim boljap bilmegen, kenetten álemniń ári qaraıǵy damýyna ózgeris engizgen qubylystyń biri qazirgi ekologııalyq talaptar deýge bolady. Kómirsýtek qoldanysyn shekteý týraly konventsııalar bar. Bul talaptar energııa óndirisin ǵana emes, búkil ındýstrııany «jasyldandyrý» talabyn týyndatyp otyr. Qazaqstandaǵy atom energetıkasyna degen suranysty óndiristi jasyldandyrý trendteri kúsheıtip otyr. Al toqsanynshy jyldary elektr qýatynyń óndirisin nege atom ónerkásibi arqyly ártaraptandyrýdy kózdedik degenge kelsek, bizde bul sala jaqsy damyǵan. 2009 jyldan beri ýran óndirýden birinshi orynda turmyz. Ýran qory boıynsha Aýstralııadan keıin ekinshi oryndamyz. Úshinshi jyl qatarynan ıadrolyq otyn óndirip kelemiz. Bizde tipti jumys istep turǵan atom reaktorlary bar. Ol jerde mamandar bar degen sóz. ıAdrolyq reaktorlardy tizgindegen jigitter bar, ıaǵnı munyń bári bizdiń elde atom stansasy túıtkilsiz jumys isteı alatynyn kórsetedi.
— AES salynǵannan keıin eldiń energetıka júıesi qalaı ózgeredi?
— Eger AES biz usynyp otyrǵan Ońtústik Qazaqstan memlekettik aýdandyq elektr stansasynyń alańynda salynsa, jalpy eldegi energetıkalyq júıeniń turaqtylyǵy aıtarlyqtaı jaqsarady. Bul aýmaq — elektr qýatyn tutynýdyń ortalyǵy, soltústik-ońtústik elektr jelisiniń teń ortasy.
Sondaı-aq, bul energetıkalyq táýelsizdik, energetıkalyq qaýipsizdik, máselelerin sheshedi. Kómirsýtek kózderine qarjy tartý máselesine tap kelip jatqanymyzdy eskersek, kómirden alynatyn qýat kózderin qysqartýǵa májbúrmiz degen sóz. Ony nemen almastyra alamyz? Árıne, atommen. Basqa joly da joq.
— AES Úlken kentinde salynsa, Balqash kóline áseri qalaı bolady?
— Atom energetıkasy qorshaǵan ortaǵa eshqandaı shyǵaryndy tastamaıtynyn eskersek, ekologııaǵa tek jaǵymdy áseri bolady. Balqash kóline eshqandaı áseri bolmaıdy. Qazir Balqashtyń sýymen reaktordy sýytady deýshiler kóp. Reaktor sýdyń kómegimen sýytylmaıdy. Reaktor degen — kómir qazandyǵy sııaqty qurylǵy. Kómir jaǵatyn jylý qazandyǵynyń ornyna reaktor qoıyldy dep elestetýge bolady. Búkil jumysy jylý stansasyndaǵy sııaqty. Reaktordyń týrbınasy emes, kondensator sýytylady. Kondensator týrbınalardan keıin ornalasady. Kómir stansasynda da, gaz stansasynda da, atom stansasynda da bir prıntsıp.
— Balqashtyń tartylý qaýpin eskermeısizder me?
— Balqashtyń tartylý qaýpi — bizge qoıylatyn suraq emes. Biz kondensatordy sýytýǵa jumsaıtyn sý býlaný esebinen ǵana azaıýy múmkin.
Bloktyń kondensatoryn sýytýdan býlanatyn sýdyń jyldyq shyǵyny — 63 mln tekshe metr. Balqashtyń tabıǵı býlanýymen salystyrsaq, 0,3% shamasynda ǵana. Al Іleniń arnasy men Qapshaǵaı sý qoımasynda býlanatyn sýdy qossaq, jylyna 20 tekshe shaqyrym (20 mlrd tekshe metr) bolady, ıaǵnı AES-ten býǵa aınalatyn sýdyń kólemi onymen salystyrǵanda tamshydaı ǵana.
Atom stansasy Balqashtyń sý balansyna eshqandaı áser etpeıdi. Sonyń ózinde endi bir 100 jyldan keıin kóldiń jaǵdaıy qalaı bolatynyna qaraýymyz kerek. Óıtkeni biz salsaq dep júrgen stansa keminde 100 jyl jumys isteıdi. Sondyqtan Balqashtaǵy sý teńgerimine klımattyń áseri qandaı ekenin eseptep shyǵarý mańyzdy. Aldaǵy 100 jylda stansanyń kondensatyn sýytatyn sý bola ma, joq pa degendi oılastyrýymyz kerek.
— Ondaı zertteý qashan júrgiziledi?
— Aldaǵy ýaqytta Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrliginiń adamdarymen birge Frantsııaǵa baramyz. Ol jaqta sý teńgerimin zertteıtin mamandarmen kezdesemiz, ıaǵnı Ortalyq Azııadaǵy, sonyń ishinde Qazaqstandaǵy sý resýrstaryn basqarý jónindegi jobalar bar.
— Ol zertteý aldaǵy 100 jylda Balqashtyń sý azaıatynyn anyqtasa, ne isteısizder?
— Ondaı bolsa, jobany pysyqtaımyz. Stansanyń jobasy osy zertteýge baılanysty bolady. Kóldiń sý qory qaı kezeńde qansha bolatynyn naqty zertteýimiz kerek. Onyń bári jobaǵa engiziledi.
— AES salynsa, tutynýshylardyń elektr qýatyna tóleıtin tarıfi ózgere me?
— Ózgeris bolady degen boljamdar bar. Óıtkeni energetıka júıesine kez kelgen jańa qýat kózi qosylǵanda generatsııanyń ózindik quny kóteriledi. Keıingi 30 jyldan astam ýaqyt boıy tarıfti qoldan ustap otyrǵanymyzdy, onyń bári tutas energetıka júıesine keri áser etip jatqanyn biletin shyǵarsyz. Júıeni jańartý, eskirgen tustaryn jóndeý, osynyń bárine aqsha tabý kerek.
— Tarıf shamamen qanshaǵa ósýi múmkin?
— Biz generatsııanyń ózindik qunyn esepteı alamyz. Eń qatań sharttarmen alǵanda 1 KVt/saǵ elektrdiń quny 6-dan 12 tsentke deıin qymbattaýy múmkin. Jobanyń qanshalyqty qymbatqa túskeni de tarıften kórinis tabady. Bastapqy esep boıynsha, eki energetıkalyq bloktyń quny 11-12 mlrd dollar bolýy múmkin. Bul jerde stansany paıdalaný shyǵyndary men qaldyqtardy óńdeý shyǵyndaryn eskerýimiz kerek. Munyń bári generatsııanyń ózindik qunyna qosylady. Mundaı esepter júrgizildi, qarjylyq ekonomıkalyq modelder quryldy. Generatsııanyń ózindik quny qalaı bolatyny birinshi kezekte jobany qandaı kózden, qandaı negizde qarjylandyratynymyzǵa baılanysty. Aqshany neshe paıyzdyq mólsherlememen alamyz, ony qashan qaıtaramyz, qarjylandyrý sharttary qandaı? Qalǵan shyǵyndary onyń qasynda eleýsiz deýge bolady.
— Qazaqstanda AES salǵysy keletin venderdi qandaı ólshemshart boıynsha irikteý kózdelip otyr?
— Biz «3.3+» býynyna jatatyn, onyń ózinde senimdi tehnologııa ekenin ýaqyt kórsetken, 50 jyldan astam ýaqyt boıy eshbir aqaýsyz jumys istep kele jatqan jobalardy ǵana iriktedik. AES dese, Chernobldi eske alatyndar bar. Ol endi qýaty orasan arnalyq reaktorlar ǵoı. Biz ondaı tıpti múlde qarastyrǵan da joqpyz. Al Fýkýsımaǵa kelsek, ol «2» býyndaǵy reaktor bolatyn. Al bizdiń tańdap otyrǵanymyz - «3.3+» býyny.
Ekinshi ólshemshart kommertsııalyq jaǵy men stansaǵa qandaı otyn paıdalanatynymyzben baılanysty, ıaǵnı qazaqstandyq otyn jaǵý kerek degen talap qoıyp otyrmyz. Óıtkeni jobanyń qyzmet etý merzimi 60 jyldan 100 jylǵa deıin dep kórsetilip otyr. Osy 100 jyldyń kóleminde óz ıadrolyq otynymyzdy paıdalanýymyz kerek.
— Úmitker elder bul talappen kelisip otyr ma?
— Kelisip otyr. Bul stansaǵa jumsalatyn ýran sonshalyq bir kóp emes, ıaǵnı talasatyndaı zor naryq emes. «Aqsha sizdiki bolǵandyqtan, qandaı qalaýyńyzdy da oryndaımyz», — dep otyr.
— Bul suraqty sizge jýrnalıstiń bári qoıyp júr ǵoı. Sonda da aıtyńyzshy, túptiń túbinde bizge qandaı tehnologııamen AES salý tıimdi ári qaýipsiz bolar edi?
— Biz sý ishindegi sý atom reaktoryn tańdap qoıdyq. Qaýipsizdik máselesinde bir problema bolǵan. Sol problema azdap sheshilmeı jatyr deýge bolady — qýaty óte orasan. Biz salsaq dep otyrǵan 1200-1400 MVt-tyq atom reaktoryn Qazaqstannyń energetıka júıesine kiriktirý ońaı sharýa emes. Tepe-teńdikti saqtaý, apattyq sátsizdikter kezinde turaqtylyqty qamtamasyz etý sııaqty máseleler aıqyn emes. Biraq onyń bárin sheshýge bolady. Eń ońtaıly jolyn tabý kerek.
Qazaqstannyń júıesine shaǵyn qýatty reaktorlar jaqsy keler edi. Mysaly, toqsanynshy jyldary 640 MVt-tyq sý ishindegi sý atom reaktoryn salmaqshy boldyq. Qazir shaǵyn modýldik reaktorlar sánge shyǵa bastady. Al biz 2000 jyldardyń basynan beri bul taqyrypty zerttep kele jatyrmyz. Aqtaýda Mańǵystaý atom energetıkalyq kombınatynyń alańynda AES salýǵa baǵyttalǵan joba bolǵan. Ol jerde 300 MVt-tyq eki blok ornatpaq bolǵanbyz. Qazir álemniń shaǵyn modýldi reaktor dep júrgeni sol. Bul iste biz jer sharynyń aldyna shyǵyp ketkenbiz. Osynyń bárin eskersek, shaǵyn modýldi reaktorlardy da esepten shyǵarǵan joqpyz. Bizdiń kompanııa osy tehnologııany usynýshylarmen seriktestik jóninde memorandýmǵa qol qoıdy. Óte sezimtal aqparattardy almasýmen baılanysty basqa da qujattar bar. Bul amerıkalyq kompanııalardyń biri NuScale Power. Ekinshisi — General Electric. Bul japon-amerıkalyq birlesken kásiporyn bolyp esepteledi.
— AES salynyp jatsa, ony basqarý men kútip ustaýǵa qabiletti mamandar bar ma?
— Biz ózimizdegi reaktorlarda jumys istep júrgen jastarǵa úmit artyp otyrmyz. Mańǵystaý atom kombınaty áli bar ǵoı. Biraq onyń qyzmetin qamtamasyz etken mamandardyń kóbi zeınet jasynyń ar jaq-ber jaǵynda. Degenmen iz bar. Bizde Zertteý reaktory bar. Ony basqarý atom stansasyn basqarýdan qıynyraq. Túrli eksperıment jasalatyn bolǵandyqtan, qatyp qalǵan qýat mólsheri joq. Túrli qýatqa qoıyp, basqaryp mashyqtanady.
— Demek, AES salynsa, basqaratyn mamandar ózimizden tabyla ma?
— Qazir tehnıkalyq ýnıversıtettrde atom energetıkasynyń mamandary daıarlanady. Sol mamandardy iriktep, bir kompanııa jasaqtaımyz. Atom stansasynda solar jumys isteıdi. Tek olardy qosymsha oqytý kerek bolady. Óıtkeni ár stansanyń ereksheligi, qurylǵylary, basqarý júıesi, esep júrgizý tásili ár túrli. Sony meńgerý qajet bolady. Bizdegi atom energetıkasynyń bazalyq bilim deńgeıi joǵary bolǵandyqtan, bul jaǵynan qıyndyq týyndamaý kerek.
— AES salynsa, artylǵan qýatty eksporttaý múmkindigi bar ma?
— Ázirge eksport týraly oılap otyrǵan joqpyz. Áýeli ózimizdegi tapshylyqty joıý kerek. Tapshylyqty joıǵannan keıin de artylatyn energııa bolady dep kútý durys emes. Energetıkalyq turaqtylyq bolý úshin únemi ýaqyttyń aldynda júrip otyrý qajet. Sonda ǵana ındýstrııa damıdy. Al tapshylyqtyń sońynan ilesip otyrsaq, ındýstrııa damymaıdy.
— Іrgemizdegi Ózbekstan AES salýǵa kirisip ketti ǵoı. Olardyń aıaq alysynan qandaı sabaq alyp jatyrsyzdar?
— Ózbekstan bul jaǵynan alǵa ketip qaldy. Olar ár túrli reaktorlar salmaqshy. Biraq Ózbekstanmen tehnologııa ıeleri basqasha sóılesedi. Saıası turǵydan yqpal bar. Atom energetıkasymen buryn aınalyspaǵan elder bar. Olarmen atom energetıkasyn alǵash qolǵa alǵan kezden bastap basqasha sóılesedi. Óıtkeni elde atom energetıkasy bolsa, tehnologııalyq deńgeıi joǵary bolyp esepteledi. Bul — saıasat.
— AES salý týraly sheshim qabyldansa, neshe jyldyń ishinde salynyp bitedi?
— Sheshim qabyldanǵan kúnniń ózinde birqatar zań talaby bar. Qazir Úkimettiń AES salynatyn oryndy anyqtaýyn kútip otyrmyz. Biz Balqashtyń irgesindegi alańdy usyndyq. Úkimet maquldasa, zertteý bastaımyz. Zań boıynsha úsh alańdy zertteýimiz kerek. Sonyń ishinde bireýin tańdap, tańdaý nege soǵan túskenin ǵylymı turǵyda negizdep berýimiz qajet.
Ol jumystyń bárin bıyl bastaýǵa daıyn edik. Tipti, bıýdjetke de engizilgen. Biraq referendýmnyń qorytyndysyn kútýimiz kerek. Referendýmnan keıin baryp AES salynatyn oryndar zerttelip, tańdalady. Budan keıin tehnologııa men salýshy tarapty tańdaımyz. Sol tehnologııanyń ekonomıkalyq esebin shyǵaramyz. Tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdeme memlekettik saraptamadan ótedi. Saraptama oń qorytyndy berse, Úkimetke baryp qorǵaımyz. Osynyń bárine 1,5-2 jyldaı ýaqyt ketedi. Úkimet jobany maquldap, qaýly qabyldasa, osydan keıin ǵana qurylysqa kirisemiz. Qurylys 5 jyldan 10 jylǵa deıin sozylýy múmkin. Bıyl uıymdastyrý jumystaryn bastap ketsek, 2031 jylǵa qaraı stansa iske qosylady dep oılaǵanbyz. Qazirgi jaǵdaıdy eskersek, 2032 jylǵa deıin barýy múmkin.
