Ádebıetti oqymaı - qazaqtyń júregin túsinbeısiń - UǴA prezıdenti M. Jurynov
Úndemestiń aıtpaǵanyn aıtty dep, bir sózinen on jol qurap, janyńdy qınasań, pysyqaıdyń aıtqanynynyń ishinen qaısysyn jazsam eken dep, eksheı almaı basyń qatady. Bir jaǵynan áńgime ótken qysqa ǵana aralyqta kez kelgen tulǵany tanı bastaısyń. Búkil bet-beınesin berý múmkin emes, degenmen adamdy tanýdyń júzden toqsan paıyzy osy alǵashqy áserlerden bastalady. Sátti suhbat bere alarlyq adam álgi eki tıptiń arasynan shyǵatyny túsinikti. Búgingi bizdiń úsh saǵatqa sozylǵan uzaq ta mándi áńgimemizdiń ıesi osyndaı adam.
Ol - 39 jasynda professor bolǵan, qazirgi tańda akademık. Ol - birinshi halyqaralyq memlekettik ýnıversıtettiń negizin qalaýshy. Ol hımııa óndirisi boıynsha álemdi moıyndatqan ádistiń avtory. Ol - talaı shákirttiń ustazy. Ol - Murat Jurynuly Jurynov. Ǵalymdyq pen qaıratkerlikti ushtastyrǵan tulǵa .
Áńgime arǵy-bergini sholýdan órbidi. On balanyń ishinen tiri qalǵan úsh balanyń biri. Juqpaly aýrý tarap, bir jyldyń ishinde jeti balany alyp ketkende, bir ul, eki qyzy ǵana aman qalǵan áýlette, balalyǵy soǵys salǵan qıynshylyqqa tap kelgen búgingi akademık Jurynov bala Murattyń beınesine toqtalǵanda sol bir aýyrtpalyǵy mol kezeńniń bet-beınesin qamtı otyryp uzaq áńgimeledi.
- Mektepti bitirgennen keıin temirjolshy bolǵym keldi. 59-shy jyly Qazaqstan terrıtorııasyndaǵy temirjoldardy biriktirip, Qazaq temirjoly qurylyp jatty. Ulttyq kadrlar kerek dep mektepte (Arys qalasyndaǵy temirjol mektebi) jaqsy oqyǵan bes balany iriktep alyp, oqytpaq boldy. Ol kezde Qazaqstanda temirjol mamandyǵyn oqytatyn oryn joq, Moskvaǵa, Lenıngradqa jiberýdi uıǵardy.
Biraq, ol oqýdan qalyp qalǵan kórinedi. Dál sol jyly mektep dırektory aýysyp ketip, jańa kelgen kisi alysqa attanbaq bes balanyń jaıynan habarsyz, mektep bitirip otyrǵan bes oqýshynyń attestatyn bermeı, kolhozdyń jumysyna alyp ketken kórinedi.
- Qazir oılaımyn, netken jany ashymaıtyn adamdar. Jas jetkinshek oqý oqyp, alysqa baryp, el kórip, jer kórsin dep jaǵdaı jasaýdyń ornyna on bes kún jumysqa jegip qoıǵanyna tań qalam... Álgi balalar amal joq, ár tarapqa kettik. Men Shymkenttegi Qazaq hımııa-tehnologııalyq ınstıtýtyna tústim.
«Ǵylymǵa kelý joly» deýshi me edik? Búgingi el tanyǵan akademıktiń ǵylymǵa aıaq basýyna sebepker bolǵan aýyl adamdarynyń samarqaýlyǵy ekendigine kim sene qoısyn...
- Qyzyq, ınstıtýtty bitirgen soń, mindetti túrde aýylǵa oralam, áke-sheshemniń qasynda bolam dep oılaıtynmyn. Almatyǵa, odan ary Moskvaǵa barý týraly oılap júrgen eshkim joq. Qalaı bolǵanda da, dıplom alyp, aýylǵa qaıtý... Mine, biz qalaı tárbıelegenbiz. Biraq, keıin sol ınstıtýtta oqytýshy boldyq, odan soń Moskvanyń Mendeleev atyndaǵy hımııa-tehnologııa ınstıtýnyń aspırantýrasynda oqyp, ǵylym kandıdaty boldyq. Birinshi balamyz sonda týyldy. Odan qaıtadan Shymkentke oralyp, sonda qyzmet ettik.
Budan ary elge belgili belester men belderdi asý joly bastalady. Nátıjesin búgin kórip otyrsyz, onyń bárin táptishtep jatý artyq. Temirjoldan - ǵylymǵa barý jolynyń alǵashqy adymdaryn sholyp shyqqanymyz dep qabyldańyz. Budan arǵy baǵyt - ǵylymı, saıası ortada qoǵamǵa belsene aralasqan, qaıratkerlik pen zertteýshilikti ushtastyrǵan eńbekqor jigittiń ósý, tolysý jyldaryna jeteleıdi.
- Orystyń otary bolǵan kez bar, odan keıingi tym batysshyl bolyp ketkenimiz taǵy bar, ulttyq qundylyqtarymyz jaıynan maqtanarlyq kepte emespiz. Sovettiń saıasatynyń bel ortasynda júrgen adam retinde aıtyńyzshy, balalaryńyzǵa qandaı tárbıe berdińiz?
- Qudaıǵa shúkir, úsh ulym, tórt nemerem bar. Úlken nemerem Gongkonkta oqyp jatyr. Sol bala-shaǵanyń qasynda ókimettiń jumysyn istep júrip jatqan jaı bar. Táýbe. Ózim aýyldyń, qazaqı tárbıe kórip óskendikten, sony balalaryma da berýge tyrystym. Úlken ulym Málik pen ortanshy ulym Músirep úıdiń janynda orys mektebi bolǵandyqtan oryssha bile qoısyn dep, orys mektebine berdim. Biraq, qazaqshaǵa sýdaı boldy. Ol kezde kempir-shal bar aýylda, jazdaı sonda bolady. Qaraǵandyǵa barǵanda úshinshi ulym mektepke bardy. Ol kezde áke-sheshem baqılyq bolǵan. Buǵan qazaqshany kim úıretedi? Ósken ortasy, ýaqytynyń basym bóligi mektepte ótse, oryssha qalyptasyp ketý qaýpi týdy. Osy oımen Qaraǵandydaǵy qazaqsha mektep-ınternatyna berdim. Búkil bir qalada jalǵyz qazaq mektebi. Qalynyń shetinde. Aparý, alyp kelýdiń ózi úlken másele. Biraq, bárimiz jabylyp júrip, shydadyq. Til, ult máselesine qaı kezde de qyraǵy bolýǵa tyrystym.
- Saptyaıaqqa as quıyp, sabynan qaraýyl qoıǵan zaman dep júrmiz ǵoı. Ultqa qatysty sóıleseń tilińdi basyńmen qosyp kesip tastaýǵa bar óktem el úkimetiniń aıasynda qyzmet etip júrip, osyndaı prıntsıpterińiz úshin taıaq jegen kezderińiz kóp boldy ma?
- 1989 jyly ár jerde «Qazaq tili» qoǵamy quryla bastady. Qaraǵandynyń bes aýdanynyń birinde «Qazaq tili» qoǵamynyń tóraǵasy bolyp saılandym. Til máselesin qoldap júrsem de, tóraǵa bolýǵa umtylǵan emespin. Meniń mamandyǵym hımık, til mamanynan saılansa jón ǵoı. Kandıdatýram usynylyp jatqanda men bas tarttym. Biraq, aldynǵy aǵalarymyz kónbedi. Álgi 86-jylǵy kóterilisten soń, partııa tarapynan qazaqtar qýdalaýǵa ushyraı bastady. Ana organda qazaq kóp eken, myna jerde qazaq kóp isteıdi eken dep, kóptegen qazaqtardy respýblıka boıynsha qyzmetinen qýdyrdy. Sol kezde Qaraǵandyǵa Moskvadan arnaıy shyqqan komıssııa ýnıversıtetti teksere kele meni shaqyryp aldy da: «Ózińiz Moskvada oqypsyz, sol jaqta oqyp kandıdat boldyńyz, keıin sonyń arqasynda doktor boldyńyz. Endi qarańyz, Qaraǵandy oblysynda qazaqtardyń sany 16 paıyz, Qaraǵandy qalasynda 9 paıyz, siz basqaryp otyrǵan ınstıtýtta 63 paıyz. Siz sonshama qazaqty qaıdan aldyńyz?» - dedi. Men: «Qazaqtardyń sany bálenshe paıyzdan aspasyn degen zań bar ma? Qaı jerde jazylǵan, kórsetińizshi», - dedim. Ondaı zań joq qoı. Sosyn qatty-qatty sóıleı bastady. «Sizdi Sovet úkimeti tárbıeledi, doktor qyldy, qyzmet berdi. Sizdiń istep otyrǵanyńyz mynaý», - dep. Qaraǵandyda kómir óndirisiniń ınstıtýty boldy. Basshysy orys edi, bir de bir qazaqty jumysqa almaıtyn. Sony aıttym. Sonyń dırektoryn nege shaqyrmaısyz, naǵyz shovınıst sol, bir qazaqty almaıdy deımin ǵoı. Meni ustaı almaıtyndaryn sezdi. Ketti. Tynysh ketken joq, tapsyrma berip ketipti. Ob.komnyń ǵylym-bilim bóliminen kúnde habarlasady. «Protsenttik kórsetkishti qashan qalpyna keltiresiz?» - deıdi. «Eshqandaı qalpyna keltirý bolmaıdy. Maǵan qazaqtar qyzmetten azaıtylsyn degen qaǵaz, qaýly ákelińder», - deımin. Ákele almaıtynyn bilem. Biraz yrǵastyq. Aqyry aıttym: «Biz ǵylymı jobamen jumys isteımiz, eger men olardy qyzmetten shyǵaryp tastasam, álgi jobany kim aıaqtaıdy?» - dep. Óstip júrip, bir qazaqqa tıgizgen joqpyz. Biraq, osydan bastap meniń sońyma tústi bular. Telefonym tyńdalady. Ony sol kezde sonda isteıtin bir qazaq jigit aıtyp jiberipti. Abaı bolsyn deıdi ǵoı. Sóıtip, biraz kúnimiz qýdalaýda, qadaǵalaýda ótkeni bar. Saılaýshylar osyny aıtyp, til qoǵamyna tóraǵa etip saılady. Sonda toǵyz orys mektebine qazaq klasyn ashtyrdyq. Sonda meniń tań qalatynym, meniń aıtqanyma kónbeı, klass ashtyrýǵa kelispeı, eń kóp qarsylasqan bir qazaq kelinshek boldy. Qazaq! Bir orys mektebiniń dırektory. Sondaǵy oıy qazaq klasyn ashpasam, orystardyń aldynda abyroıym kóteriledi degen sorlylyq. Biraq, biz ashtyq. Keıinnen (Táýelsizdik alǵan soń) shyqty ǵoı nebir myqtylar, til dep, ult dep urandap. Al, sol kezde solardyń kóbi-aq buǵyp qaldy. Sanaýly azamttar júrdi basyn báıgege tigip, telefony tyńdalyp, izi ańdý astynda... Ár jınalys saıyn atymyz atalady, partııanyń tapsyrmasyn oryndamaıdy, adal emes dep... Men solardyń arasynda bolǵanyma baqyttymyn.
- Suraqtan suraq týady, qazaq - qazaq bolyp qalý úshin ótkennen ne alý kerek, neden arylý kerek? Búginnen she?
- Ótkennen alatynymyz kóp. Rýdy bóliný úshin emes, birigý úshin paıdalaný kerek. Babamyz da sol maqsatta rý belgilegen. Jeti ataǵa jetpeı qyz almaý... Jármeńkege saýda jasaý úshin ǵana emes, quda bolý úshin de baratyn bolǵan. Orystar ǵoı bizdi rýlyq bólinýge jetkizgen. Qazaqty kóshpendi deýge qarsymyn. Kóshpendi dep syǵandardy, arab bádáýılerin aıtýǵa bolady, - qaı jerde qarny toısa, sol jerde jata ketetin. Al, bizdiń el eshqashan ata-babasynyń zıratyn tastap ketpegen. Belgili bir terrrıtorııany aınalyp qonystanyp júrgen eldi kóshpendi deýge kelmeıdi. Ata-babań jatqan jer, arýaq degen uǵymdar bizdiń ult úshin memlekettik dárejedegi kıeli dúnıe bolǵan. Dinı máseleni abaılaý kerek. Qazaqtyń sonshama ýaqyt eldigin joǵaltpaı turýy - dinniń arqasy. Qazir ana jaqtan, myna jaqtan oqyp kelip jatqandar kóp, biraq, bizdiń saltymyzben, dúnıetanymymyzben ushtastyra almasa, ol óte qaýipti. Qazir terrorıster tárbıeleýdiń quraly bolyp jatqan da osy din ǵoı. Babalar salyp ketken dinniń de ózindik negizi bar. Sodan aırylmaýǵa tıispiz. ıAssaýı salǵan ilim men mekteptiń negizinde bizde din tez tarady. Sony qaıta qarap shyǵyp, jandandyrý kerekpiz.
Men Moskvada júrgenimde, menimen birge Ivanovo qalasynan bir jigit oqydy. Sol úıine shaqyrdy. «Orystyń naǵyz derevnıasyn kórsetem deseń baram», - dedim. Tirshiligin kórgim keldi. Shaldarynyń áńgimesin tyńdaǵym keldi. Sol kezde baıqaǵanym, eki shal áńgimelesedi: «Oı, Petrovıch, pomnısh, ý etogo Sergeıcha bylı, kakoı samogon a? Kakaıa zakýska a?!» - deıdi. Sonyń tóńireginde... Qazaqta ondaı áńgime aıtylmaıdy. Qazaq eshqashan tamaqty áńgime qylmaǵan. Qazaqtyń áńgimeshil shaldary qandaı! Baıaǵyda ákeme erip baryp tyńdaıtynbyz. «Baıaǵyda Bálenshe degen bı bolǵan eken...» dep bastalatyn áńgimeleri ne turady. Qazaq urpaǵyn osylaı tárbıelegen. Sony jańǵyrtýǵa tıispiz. Qazaqtyń áńgimeshil shaldaryn saǵynam...
- Kitap oqısyz ba dep qoıyp qalý orynsyz bolar, ózińiz aıtqan mádenıet - tilde kórinis tapqan. Al, til, sózsiz, halyqtyń ádebıetinde. Búgingi ádebı protsessti, óner salasyn qanshalyqty baqylap otyrasyz?
- Ádebıetti shuqshıyp qarap otyram dep aıta almaımyn. Oǵan múmkindik az. Shamam kelgenshe sońǵy jyldary jazylyp jatqan shyǵarmalar men jazyp júrgen avtorlardyń jaqsy degenderin Ser-aǵań (Serik Qırabaev) bar, basqa kisiler bar, surap alyp, qarap shyǵatynym bolady. Ádebıetti, qazaqtyń klassıkalyq shyǵarmalaryn oqymaı - qazaqtyń janyn túsinem deý - kólgirlik bolady. Gazet-jýrnaldardy turaqty sholyp otyram. Kıno, teatr tóńiregindegi jańalyqtardy qaǵys qaldyrmaýǵa tyrysam. Ulttyq dúnıeler jasalyp jatyr búginde. Árıne, kemshiliksiz bolmaıdy, degenmen, erteńnen úlken úmit bar.
- Sizdiń zertteýshiligińiz ben basshylyǵyńyz nátıjesinde hımııa ǵylymynda álem ǵalymdary moıyndaǵan Baeshov-Jurynov ádisi dúnıege keldi. Sol ádis hımııa ónerkásibinde qanshalyqty aınalymǵa endi?
- Qazir ǵylymı jańalyqtar sovet kezindegideı óndiriske enip jatqan joq. Onyń sebebi qazir ǵylymı laborotorııa men óndiristiń arasyndaǵy kópir buzyldy. Qazaqstanda 50-ge jýyq iri zaýyttar tikeleı Máskeýge qaraıtyn, qarjylandyrylatyn. Sol zaýyttardyń janynda tájirıbelik tsehtar bolatyn. Biz sonda baryp, ashqan jańalyǵymyzdy óndiriste synap kórip, dáleldep, aınalymǵa engizetin edik. Osyndaı shaǵyn tsehtar joq búginde. Jekeshelendirý kezinde árkimniń qolynda ketken zaýyttardyń búgingi ıeleri sheteldik ınvestorlar. Biz jańaǵy aıtqan katalızatordy qytaılyqtarǵa sattyq. Jarty mıllıon dollarǵa.
- Bul salystyrmaly túrde arzan ba, qymbat pa?
- Arzan. Qymbattaý satýǵa da bolatyn. Biraq, osy baǵaǵa satqanymyz biz úshin tıimdi boldy. Sebebi, ony jabdyqtaý kerek, anaý kerek, mynaý kerek degendeı... Amerıkanyń, Reseıdiń ǵalymdary jasaǵan katalızatorlardyń ishinen bizdikin tańdap aldy. Bul bizdiń jańalyǵymyzdyń, ádisimizdiń tıimdiligin kórsetedi. Osyny men Shymkenttegi zaýyttyń dırektoryna usyndym. Tegin bereıin, isińe jarat dep. Ol qýanyp ketti. Biraq, Kanadadaǵy zaýyttyń ıeleri kelispepti. Ózimiz bergen qurylǵylarmen, ádistermen ǵana jumys isteısiń degen. Kórdińiz be, óziniki álsiz bolsa da, ózgenikin almaıdy.
- Óndiris aldynǵy orynǵa shyǵady degen sóz ǵoı bul?
- Iá. Búginde solaı bolyp tur. Tipti, naryqtyq ekonomıkaǵa alǵash aıaq basqan kezderde keıbireýler «bizge ǵylymnyń túkke keregi joq» dep urandaýǵa deıin jetken. Bul - naryqtyq ekonomıkada bárin satyp alýǵa bolady degen saýatsyz kózqarastan týǵan ushqary qaǵıda. Óz kezeginde ondaı kózqaras ǵylymǵa úlken zııanyn tıgizdi. Áı, sol satyp alý úshin de ǵylym kerek qoı. Qaısysynyń taýary myqty ekenin ajyratyp berer otandyq ǵalym bolmasa, tájirıbe bolmasa qaıdan alasyń? Jalpy aıtqanda, ǵylymsyz óndiris joq. Beınelep aıtsaq, barlyq ýaqytta ǵylym óndiristi jańartyp, alǵa tartyp júrýge tıis. Sonda ǵana óndiris damıdy. Jańa aıtqan buzylǵan kópirdi qalpyna keltirý máselesimen shuǵyldanyp jatyrmyz qazir. Kedendik odaqqa múshe bolyp úlgerip, búkilálemdik saýda uıymyna qosylýdyń qarsańynda turǵan qazirgi ýaqytta zamanaýı ǵylym arqyly jańa tehnologııaǵa qol jetkizbesek, óndirisiń dalada qalady. Básekelestikte jeńiske jetkizer jol bireý ǵana - jańalyq ashý, jańaryp otyrý. Al, ol jol tek ǵylym arqyly keledi.
- Ǵylymnyń keregi joq degen álgi pikirge uqsas, búginde Reseı ókimeti Ǵylym akademııasyn kerek qylmaıdy, tipti, qutyla almaı otyr degen pikirlerdi estip qalamyz. Álemdik ǵylymı uıymdar, ulttyq akademııalar deımiz be, kóbine úkimetten tys, óz aldyna derbes, bizdiń ólshemmen alsaq túrli dárejedegi qoǵamdyq birlestik bolyp jumys isteıdi. Al, bizdiń UǴA-nyń memlekettik bolǵany jón be, jeke uıym bolǵany tıimdi me?
- Ǵylym men bilim úkimettiń qoldaýynsyz damymaıdy. Ǵylymnyń jańalyǵy qoldanysqa birden enip ketpeıdi. Mysaly, búgingi oılap tapqan ádisiń nemese tehnıkań endi bir on jyldan soń aınalymǵa enýi múmkin. Mine, ǵylym osyndaı taýar shyǵarady. Al, búgin myna kresloda, erteń basqa bir mekemede otyratyn ákim, kúnin sanap otyrǵan dırektor ondaı on jyldan soń iske asatyn «armanǵa» bas qatyrmaıdy. Sondyqtan, tikeleı ǵylym akademııasy arqyly memlkettiń ózi qamqorlyǵyna alýǵa tıis. Bul onyń birinshi mindeti. Eldiń erteńine alańdaıtyn kez kelgen úkimet solaı isteýge tıis. TMD-nyń ishinde qoǵamdyq bolyp aldymen qurylǵan jalǵyz UǴA bizdiki. Batys Eýropanyń jolyna tústik birinshi bolyp. Reseı de keıinnen solaı quryldy. Amal joq quryldy. Biraq, olardy álgindegi aıtqandaı Reseı úkimeti qurta almaıdy. Ǵalymdary, ǵylymı ortasy óte myqty qalyptasqan, anaý-mynaýǵa boı bermeıdi, úkimetiniń ózin ketirip tynbasa, ózderi kete qoımaıdy. Máselen, akademııasyn Túrkmenııa jaýyp tastady kezinde, qazir qaıtadan ashty. Qajettiligi bolǵannan keıin ashyp jatyr. Biraq, qanshama shyǵynǵa ushyrap, qıynshylyqqa tap bolyp otyr. Eki jarym jyl júrdi dalbasalap. Óıtkeni, olarda protsess toqtap qaldy. Sony qalpyna keltirý úshin áli qanshama eńbektený kerek bolady.
Biz Frantsııa ǵylym akademııasynyń úlgisin tańdadyq. Árıne, olar kóp jaǵdaıda bizden artyq. Amerıka, Frantsııada sizdiń akademııańyz qoǵamdyq pa, memlekettik pe - mańyzy joq. Bastysy jumys isteý kerek, qoǵamǵa, óndiriske paıdasy bolý kerek. Ulttyq akademııanyń negizgi mindeti - memleketke ǵylymnyń qandaı túrleri tıimdi degen máselelerdi anyqtap otyrý. Qazaqstannyń ekonomıkasyn ósirýge geologııa, taý-ken, hımııa óndirisi, metallýrgııa sııaqty salalar kerek. Al, výlkandardy, teńizderdi, araldardy zertteý degen syqyldy sırek kezdesetin ǵylymdardyń bizge ne keregi bar? Oǵan múmkindigimiz shekteýli, qarjymyz jetkiliksiz.
- Frantsııa ǵylym akademııasynyń artyqshylyǵy jaıly aıtyp qaldyńyz. Solardyń jolyn ustanǵan ekenbiz, sol dárejede jumys isteýge ne kedergi? Qandaı shara qoldanyp jatyrsyzdar?
- Osy jaqynda ǵana Ǵylym akademııasynyń burynǵy atqarǵan qyzmetiniń ishinde keıinnen syzylyp ketken mańyzdy-mańyzdy degen alty pozıtsııasyn qaıtaryp aldyq.
- Eń mańyzdy pozıtsııa qaısysy?
- Bári mańyzdy. Ulttyq ǵylym týraly jyl saıyn ulttyq baıandama jasap turamyz. Osyǵan turaqty túrde qarjy bólinetin bolady. 8 ǵylymı jýrnalymyz bar, 73 memleketke taraıtyn. Solardy da qarjylandyryp otyratyn boldy. Úshinshisi, eń mańyzdysy da sol, biz osy ýaqqa deıin ekspertızaǵa qatystyrylmaı kelgen edik. Sebebi, akademııa ekspertızaǵa qatyssa korrýptsııalyq kúshter tyrp ete almaı qalar edi. Óıtkeni, munda bastyq degen bolmaıdy. Men prezıdentpin, biraq, bir de bir sheshimdi jeke qabyldaı almaımyn. Ol úshin prezıdıýmnyń sheshimi kerek. Prezıdıýmda 20 adam otyr. Onyń bireýi rektor, bireýi úlken bir zaýyttyń dırektory, endi biri elge belgili úlken-úlken ǵalym, Sartaev, Qırabaev sııaqty. Olar kimniń aıtqanyn isteıdi? Durys bolmasa, qarsy shyǵady. Ádil sheshim ǵana ótedi. Sheneýnikter sol sebepti de bizdiń qolymyzǵa ekspertızany berýge qorqady. Biz olardyń túkke turǵysyz jumystarynyń byt-shytyn shyǵaramyz. Prezıdentke aıtyp, osyny bizdiń qolymyzǵa berseńiz, ǵylymdaǵy jemqorlyqty joıamyz dep, qaıtaryp aldyq. Halyqaralyq degen dardaı at jamap alyp ótetin kúlkili sımpozıýmdardy árkim bir ótkizip júr búginde. Eshkim tanymaıtyn usaq-túıek bireýler kelip ketti degenmen is bite me? Biz, UǴA shaqyrmaı, úlken ǵalymdar kelmeıdi. Sol ǵalymdarmen teńdes ǵalymdar bolmasa, attap baspaıdy. Kimge keledi, kimdi kórý úshin keledi? Kerek bolsa Nobel syılyǵynyń ıegerlerin de keltire alamyz. Sebebi, olar bizge keledi. Ǵalym - ǵalymǵa keledi. Kim kóringenge bara bermeıdi naǵyz ǵalym. Odan keıin PhD doktorlyq dıssertatsııalar qorǵalatyn boldy ǵoı, sondaı ataq beretin 6 dıssertatsııalyq keńes ashatyn boldyq. Sońǵysy iri tulǵalar atyndaǵy iri-iri syılyqtar men marapattar bar edi buryn. Keıin mınıstrlikke ótip ketken. Sony akademııaǵa qaıtaryp aldyq. Bul úlken jetistik.
- Áskerılerde orystardyń tilimen aıtylatyn «General - shen emes, - baqyt» degen sóz bar. Al, akademık bolýdyń ólshemi qandaı?
- Baıaǵyda akademık bolý - baqyt edi. Eń joǵarǵy aılyq alatyn solar bolatyn. Aqshamen ólsheýge bolmaıdy. Desek te, ony aıta ketpeı bolmaıdy. Jalpy aıtqanda, akademık bul - ataq, bul - abyroı, bul - qurmet! Manaǵy Túrkmenııanyń akademııasynyń jabylý sebebin bilesiń be? Saparmurat Nııazov (sol kezdegi el prezıdenti) óziniń bir jaqyndaryn akademıktikke ótkiz, saıla degen. Jasyryn daýys arqyly saılaýda, álgilerge bir de bir daýys bermeı, qulatyp jiberipti (osy jerde men tańdana bas shaıqadym, ol kisi kúlip aldy) akdemııa músheleri. Qaı qoǵam, qaı memlekette de bılik oı erkindigine qarsy bolady. Al, ǵalymdar júrgen jer, zııaly qaýym bas qosqan jerde erkindik bolmasa - óte qıyn. Mysaly, professor dárejesin bergende «ǵylymı jumysy, tárbıe jumysy, qoǵamdyq belsendiligi úshin» dep jazylady. Al, akademık saılanǵanda «Ǵylymı jumysy úshin» dep qana jazylady. Kórdińiz be, akademık bolý - naǵyz ǵylym adamy bolý degen sóz. Eınshteın Germanııadan Amerıkaǵa qashyp ketkende, Gıtler ony akademııa músheliginen shyǵarý týraly buıryq bergen. Biraq, nemis akademıkteriniń bir de biri Eınshteındi shyǵarý týraly sheshimdi qoldap, daýys bermepti. Mine, akademık bolý degenińiz osy.
- PhD doktorantýra ǵylymı aınalymǵa engeli kóp bola qoımady. Nátıjesi qandaı? Salystyrmaly túrde burynǵy ǵylymı júıeden artyqshylyǵy bar ma?
- Tıimdi eshteńesi de joq. Ǵylymdy alǵa tartatyn, ǵylymnyń qara jumysyn istep, aýyr júgin kóteretin, alǵa súıreıtin - kandıdattar edi. Tań azannan qara keshke deıin laborotorııadan shyqpaı, zertteýmen aınalysatyn. Solardy qysqartyp tastady. Al, qazir eki jyl boıy kádimgi lektsııa tyńdaıdy. PhD doktor dáreje emes - óz betimen ǵylymı zertteý júrgize alatyn adam, ıaǵnı ǵalym bolýǵa laıyq degen maǵyna beredi. Odan ary ol ózin kórsete alý kerek. Bir jaqsy jeri - ǵylymǵa kezdeısoq adamdy keltirmeıdi. Teorııalyq daıyndyqpen keledi. Ǵylymǵa beretin úlesi, qalaı desek te, burynǵy kandıdattardan tómen.
- Búgingi ǵylym adamyna zamanǵa saı bolý úshin qandaı talap qoıar edińiz?
- Qandaı zaman, qaı qoǵam bolmasyn, eń birinshi ǵylymnyń talaby - eńbek. Qıynshylyqtyń bárine moıymaǵan adam ǵana bir nátıjege jetýi múmkin. Ómirin arnaýy kerek. Tańǵy saǵat 9-dan keshki saǵat 6-ǵa deıingi aralyqta keńsede otyrýmen jumys bitpeıdi. Uıqysyn, tynyshtyǵyn, ýaqytyn bólýge týra keledi.
- Túrkistandaǵy A. ıAssaýı atyndaǵy qazaq-túrik ýnıvetsıtetiniń alǵashqy qurýshylarynyń biri ekenińiz málim. Osy oqý ordasynyń mańyzy qanshalyqty sizdiń ómirińizde?
- Bul ýnıvetsıtet týraly kóp aıtam. Sebebi, bul shańyraqtyń alǵash qalaı qurylǵany, qalaı damyǵany, qıynshylyǵy..., bári kóz aldymda. Túrkistannan ýnıversıtet ashý prezıdenttiń ıdeıasy. Túrkistanǵa dúnıejúziniń, ásirese, túrki áleminiń nazaryn aýdarý kerek boldy. Túrkistan degen attyń ózi sovet úkimetine unamaıtyn. Óıtkeni, sol kezde Amerıka jasaǵan karta boıynsha Túrkistan degen uǵym - búkil túrki áleminiń terrıtorııasy degen maǵyna bildirdi. Osy kezde Tashkentte Túrkistan degen ýnıversıtet qurylǵaly jatyr degendi estip, túrkilerdiń ortaq tarıhı qalasy Túrkistan dep, osy qaladan tez arada oqý ordasyn ashý kerek boldy. Oǵan rektor bolyp men taǵaıyndaldym. Eki jyl ótkennen keıin, jaǵdaı qıyndap ketti. Sovet ókimeti qulady, somnyń quny quldyrady, jańa shyǵarǵan aqshamyz aınalymǵa enip úlgere almaı jatty. Naǵyz krızıs bastaldy. Tártip ol ketti tómendep. Jańadan táı-táı basqan ýnıversıtetke jabylyp qalý qaýpi tóndi. Ne isteý kerek? Sol kezdegi Qazaqstandaǵy Amerıkanyń elshisi Ý. Kortnı myrzaǵa bardym. Túrkistan ýnıversıtetin Qazaq-Amerıka ýnıversıteti qylyp qaıta qurý týraly usynys aıttym. Bul usynys olarǵa unaǵanmen, aqyry ashylmaı qaldy.
ıAssaýı úlken mektep qalyptastyrǵan adam ǵoı. Sonyń ilimi negizinde mektep qalyptasqan birden-bir memleket ol - Túrkııa. Osyny negizge alyp, Túrik aǵaıyndarǵa aıtpaq boldym álgi usynysty. Túrkııada «Zaman» qoǵamy degen bar. Sonyń tóraǵasy Fatýllah, dırektory Ilham Ishbılen degen ókilderine jolyqtym. Sońy qaıyr bolyp, Túrkııanyń kómegimen jabylýdyń az aldynda turǵan ýnıversıtet qazaq-túrik ýnıversıteti bolyp qaıta qurylatyn boldy. Bir jylymyz kelisim-shart jasaýmen ketti. Olarda da bıýrokratııa, ana qaǵazdy toltyrý kerek, myna qaǵazǵa qol qoıý kerek degendeı. Túrki álemine ortaq dep ashyp jatqan soń, bul shańyraq úlken, keń, ásem bolý kerek. 300 gektar jer bólgizip aldym. Sebebi, munda shańdy borandar kóp bolady, sol shańdy alystan tutyp qalatyn baý-baqsha kerek. Negizi, ýnıversıtetti on, jıyrma jyl emes, júz, eki júz jyl alǵa qaraı josparlap salý kerek. On jyldyń ishinde elýge jýyq ǵımarat salyndy. Bári Túrkııanyń qarjysyna. Sóıtip, men rektor bolyp turǵan kezeńde bul bilim ordasy úlken mádenı ortalyqqa aınalyp úlgerdi. Eýropalyq deńgeıde jumys istedik. Aıyna bir ret stýdenttermen kezdesip turatynmyn. Olarǵa ylǵı aıtyp otyram, erkin bolyńdar, suraqtaryńdy irkilmeı, qysylmaı qoıyp, batyl syn aıtyp úırenińder dep...
- Sizge arnap bıýst qoıyldy. Munyń mańyzy qanshalyqty?
- A, álgi Túrkistandaǵy ma? Ol sol jerdegi el-jurttyń qalaýymen, ózderiniń sheshimimen jasalǵan dúnıe ǵoı. Eshkimge ótinish aıtyp, sóz salǵan emespin. Onyń maǵan ne keregi bar, bári biledi ǵoı. Bul - men rektorlyqtan ketken soń, on jyldan keıin jasalǵan dúnıe. Jalpy, tiri adamǵa kósheniń, basqanyń atyn berip, músin soǵý jaǵy qalaı bolar eken dep edim, bárine qoıyp jatyrmyz degen soń, keliskem. Túrikter muny jasap otyrǵan. Olarda bul ádettegi nárse. Eńbegi sińdi dep, qurmet kórsetkenderi dep qana qabyldadym. Ýnıversıtet aıaǵyna tolyq turǵanǵa deıin, keıde aıaǵyma kerzi etik kıip júrip, qurylys alańdaryn aralap júrgen kezderim bolǵan. Sony umytpaǵan elge rahmet. Al, endi muny áńgime qylyp, baspasózge jazyp júrgen kórealmaýshy bir adamnyń tirligi. Men ony bilemin...
- Ómirlik mıssııańyzdy qanshalyqty oryndadym dep oılaısyz?
- ıAssaýı ýnıversıtetinde rektor bolyp júrgen kezimde kóptegen shákirtter tárbıeledim. Mádenı ortalyq ashyp, ónerge, sportqa kóp kóńil bóldim. Nátıjesi - Bekzat Sattarhanov, Muhtarhan Dildábekov syndy dańqty boksshylar alǵashqy jattyǵýlaryn sonda ótkizdi. Sonda oqydy. Úsh dúrkin chempıon bolǵan qyzdar basketbol komandasyn aýyl-aýyldy aralap júrip jınaǵanbyz. Sıdneı olımpıadasyna meniń alty stýdentim bardy. Al, keıbir oblystardan bir de bir sportshy lıtsenzııa ala almaǵan sol kezde. Bilimdi sapaly berýge kúsh saldyq. Myqty qyz-jigitter shyqty. Qazir úlken-úlken qyzmet istep, eldiń aldynda júr.
Osy bir ǵumyrymda úlken bir dúnıe jasasam degen bala kezgi armanym edi. Sol armandy osy ýnıversıtettiń ashylýmen, sol arqyly búkil bir qalaǵa úlken mádenıet aparýǵa septigim tıgeni úshin qýanam. Oǵan qosymsha qazir jer-jerde ashylyp jatqan qazaq-túrik lıtseıleriniń alǵashqysy da osy Túrkistanda ashylǵan. Oǵan da sebep bolyp, basy-qasynda bolǵan men edim. Túrkistandaǵy 300 gektar jerdi qaqpasynan kirgen boıda basqa bir álemge tap bolady deıtindeı úlken qalashyqqa, mádenı ortalyqqa aınaldyrýǵa maǵan múmkindik berilipti. Sony paıdalana aldym. Men úshin odan artyq eshteńe joq.
- Rahmet! Áńgimelesken: Almas NÚSІP.