Álemdi jańa indet jaılaýy yqtımal: qaýipti aýrý qandaı bolýy múmkin
ASTANA. KAZINFORM – Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy álemde kez-kelgen ýaqytta órshýi múmkin jańa pandemııanyń paıda bolý múmkindigi týraly eskertip otyr. Kezekti qaýipti aýrý qandaı bolýy múmkin jáne oǵan álem elderinde qalaı daıyndalyp jatyr? Muny Kazinform agenttiginiń tilshisi saraptap kórdi.
Jańa pandemııa kovıdke qaraǵanda 20 ese kóp adam ómirin qııýǵa qabiletti
Ǵalymdardyń boljamyna sáıkes, bolashaqta adamzat COVID-19-ben salystyrǵanda 20 ese kóp adam ómirin qııýǵa qabiletti jańa pandemııaǵa tap bolady. DDSU bas dırektory Tedros Gebreıesýs Jenevada úkimetaralyq kelissózder organynyń otyrysynda sóılegen sózinde óz boljamdaryn H5N1 qus tumaýynyń órshýimen baılanystyra otyryp, álemde jańa pandemııanyń paıda bolý qaýpin jasyrmady.
Bıylǵy shildede DDSU patogenderge basymdyq berýdiń jahandyq protsesiniń nátıjeleri kórsetilgen «patogenderge basymdyq berý: epıdemııalar men pandemııalardy zertteýge daıyndyqty qamtamasyz etýdiń ǵylymı negizi» qujatyn jarııalady. Atalǵan iske 50-den astam elden 200-den astam ǵalym qatysyp, 28 vırýstyq otbasyna jáne 1652 patogendi qamtıtyn bakterııalardyń bir negizgi tobyna qatysty dálelderdi baǵalady. Zertteý negizinde uıym taǵy bir pandemııany týdyrýy múmkin bakterııalyq vırýstardyń tizimin jańartty. Qoldanystaǵy emdeýge juqpaly jáne ımmýnıtet krıterııleri boıynsha tańdalǵan 30 patogennen basqa, A tıpti tumaý, denge jáne maımyl sheshegi (mpox) vırýstary kirdi.
Tumaý vırýsy jaqyn arada jańa pandemııa týdyrýy múmkin
The Guardian basylymy ǵalymdar jańa pandemııa jaqyn arada tumaý vırýsyn týdyrýy múmkin dep boljaǵanyn jazdy. Halyqaralyq saýalnamaǵa sáıkes, ǵylymı respondentterdiń 57% - y tumaý vırýsynyń shtammy ólimge ákeletin ınfektsııanyń kelesi jahandyq órshýine sebep bolady dep sanaıdy.
Keln ýnıversıtetiniń zertteýshi ǵalymy Djon Salmanton-Garsııanyń aıtýynsha, «tumaý álemde úlken pandemııalyq qaýip tóndiredi» degen pikir onyń únemi damyp, mýtatsııaǵa ushyraıtynyn kórsetetin kópjyldyq zertteýlerge negizdelgen.
«Tumaý ár qysta paıda bolady. Ony shaǵyn pandemııa dep ataýǵa bolady. Olar azdy-kópti baqylanady, óıtkeni olardy týdyratyn ártúrli shtamdar jetkilikti vırýlentti emes», - dep atap ótti Salmanton-Garsııa.
Zertteýge qatysýshylardyń 21%-y tumaýdan keıingi pandemııanyń kelesi yqtımal sebebi ǵylymǵa áli belgisiz «H aýrýy» dep atalatyn vırýs bolatynyn alǵa tartyp otyr. Olardyń boljaýynsha, taǵy bir pandemııa COVID-19 pandemııasyna ákelgen SARS-CoV-2 vırýsyndaǵydaı áli anyqtalmaǵan mıkroorganızmnen týyndaıdy. ıAǵnı, joq jerden paıda bolmaq.
Keıbir ǵalymdar áli kúnge deıin SARS-CoV-2 qaýip bolyp qala beredi dep sanaıdy. Zertteý barysynda saýalnamaǵa qatysqan ǵalymdardyń 15%-y ony jaqyn arada pandemııanyń eń yqtımal sebebi dep atady. Lassa, Nıpah, Ebola jáne Zıka vırýstary sııaqty ólimge ákeletin mıkroorganızmderdi respondentterdiń tek 1-2%-y ǵana jahandyq qaýip retinde baǵalaǵan.
Sondaı-aq, DDSU adamdar arasynda ólim-jitim deńgeıi «óte joǵary» H5N1 qus tumaýynyń taralýyna alańdaýshylyq bildiredi. 2020 jyly bastalǵan aýrý ondaǵan mıllıon úı qustarynyń ólimine nemese joıylýyna ákeldi. Jaqynda vırýstyń sútqorektilerdiń birneshe túrine, sonyń ishinde AQSh-taǵy malǵa taralýy onyń adamdarǵa taralý qaýpin arttyrdy.
BUU Densaýlyq saqtaý agenttiginiń bas ǵalymy Djeremı Farrar H5N1 vırýsynyń shtammy «janýarlar arasyndaǵy jahandyq zoonozdyq pandemııaǵa» aınalǵanyn atap ótti. Ǵalymnyń aıtýynsha, qazirgi ýaqytta H5N1-ge qarsy vaktsınalar men terapevtik preparattardy ázirleý jumystary júrgizilýde.
DDSU málimetteri boıynsha, 2003 jyldan 2024 jylǵa deıin álemniń 23 elinde H5N1 vırýsynyń 889 jaǵdaıy tirkelip, odan 463 adam qaıtys bolǵan. Ólim deńgeıi 52% qurady. 2024 jyldyń naýryzynda AQSh-tyń Tehas shtatynda adamnyń H5N1 qus tumaýy vırýsyn maldan juqtyrǵan alǵashqy zerthanalyq rastalǵan jaǵdaıy tirkeldi. Bul rette qus tumaýynyń adamnan adamǵa berilýiniń birde-bir oqıǵasy tirkelgen joq.
A tumaýynyń vırýstary ádette janýarlar arasynda taralady, biraq adamdarǵa da juǵýy múmkin. Adamdarda ınfektsııa negizinen aýrý janýarlarmen nemese lastanǵan ortamen tikeleı baılanysta bolady. Bastapqy tasymaldaýshyǵa baılanysty A tumaýy vırýstaryn qus tumaýy, shoshqa tumaýy nemese janýarlar tumaýy vırýstarynyń basqa túrleri retinde jikteýge bolady. Adamdardaǵy qus tumaýy vırýsynyń ınfektsııasy joǵarǵy tynys joldarynyń jeńil aýrýlaryn da, ólimge ákelýi múmkin aýyr aýrýlardy da týdyrýy múmkin.
Qazirgi ǵylymı dálelderge sáıkes, jahandyq aýqymdaǵy pandemııany janýarlardyń kóptegen túrlerinde kezdesetin A tıpti vırýstar ǵana týdyrýy múmkin. Adamdarǵa juǵýǵa jáne adamnan adamǵa turaqty túrde berilýge qabiletti A tumaýy vırýsynyń shtammynyń paıda bolýy tumaý pandemııasyn týdyrýy múmkin. A tumaýy vırýsynyń kóptegen kishi túrleriniń negizgi tabıǵı tasymaldaýshysy jabaıy sýda júzetin qustar bolyp tabylady.
Kovıd aýrýyna shaldyǵý kórsetkishi álem boıynsha ósip jatyr
Qazaqstan densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń málimetinshe, eldegi koronavırýs jaǵdaıy turaqty. 2024 jyldyń basynan beri KVI-niń 1 290 jaǵdaıy tirkeldi. Ólim tirkelgen joq. KVI jaǵdaılarynyń kópshiligi jeńil túrde eken. Sekvenırleýdiń sońǵy derekteri boıynsha, Qazaqstanda álemniń ózge elderindegideı Omıkron shtammynyń ártúrli nusqalary tolyǵymen aınalymda bolady.
Elimizde epıdemııalyq maýsym kezeńinde koronavırýstyq ınfektsııa boıynsha sanıtarlyq-profılaktıkalyq, sanıtarlyq-epıdemııaǵa qarsy is-sharalar ótkiziledi. Medıtsınalyq uıymdarda kire beriste súzgiler jumys isteıdi, medıtsınalyq qyzmetkerler úshin maska rejımi engiziledi. Medıtsınalyq mekemelerge kelýshilerge maskalar men antıseptıkterdi qoldaný usynylady.
«Rospotrebnadzordyń» málimeti boıynsha, sońǵy bes aptada Reseıde COVID-19 aýrýynyń birtindep ósýi baıqalǵan. 32 aptada KVI-niń 10,2 myń jaǵdaıy tirkeldi, syrqattanýshylyq kórsetkishi ótken aptamen salystyrǵanda 29,1% - ǵa ósti. Aýrýdyń ósýi maýsymdyq jaǵdaımen baılanysty. Jalpy, qazirgi ýaqytta jaǵdaı turaqty.
DDSU málimetteri boıynsha, búkil álemde COVID-19 jıiligi artyp keledi. Infektsııanyń jańa tolqyndary Amerıkada, Eýropada jáne Tynyq muhıtynyń batysynda tirkeldi.
Sońǵy aılarda jyl mezgiline qaramastan, kóptegen elde kovıdterdiń ósýi baıqalǵan. Sonyń ishinde Parıj Olımpıadasynda kem degende 40 sportshy juqtyrǵan.
Vırýs damyp, taralýyn jalǵastyra otyryp, anaǵurlym aýyr shtammnyń paıda bolý qaýpi artyp keledi. Ol yqtımal bolýy múmkin. Baqylaý júıelerimen anyqtalmaıdy jáne medıtsınalyq aralasýǵa jaýap bermeıdi de. DDSU elderdiń úkimetterin ár 12 aı saıyn joǵary qaýipti toptardy ımmýndaýdy qamtamasyz ete otyryp, vaktsınatsııa naýqanyn kúsheıtýge shaqyrady. Sońǵy 12-18 aıda vaktsınalardyń qoljetimdiligi aıtarlyqtaı nasharlady, óıtkeni olardy óndirýshiler sany azaıǵan. DDSU 2021 jáne 2022 jyldarmen salystyrǵanda suranystyń tómendeýine qaramastan, COVID-19 vaktsınalaryna degen qajettilik áli de bar ekenin atap ótti.
Maımyl sheshegi álemniń 116 elinde tirkeldi
14 tamyzda DDSU sońǵy eki jylda ekinshi ret Kongo Demokratııalyq Respýblıkasynda aýrýdyń órshýinen keıin jáne aýrýdyń kórshi elderge taralýyna baılanysty maımyl sheshegin jahandyq tótenshe jaǵdaı dep jarııalady. Afrıka elderinde aýrýdan qaıtys bolǵandar sany jyl saıyn turaqty túrde ósip keledi. Bir aptanyń ishinde 2000-nan astam jańa ınfektsııa tirkeldi. Vırýs kórshi elderge tarala bastady, bul halyqaralyq alańdaýshylyq týǵyzdy, sondyqtan «Halyqaralyq mańyzy bar densaýlyq saqtaý salasyndaǵy tótenshe jaǵdaı» (PHEIC) dep tanylǵanyn atap ótken jón.
DDSU basshysy Tedros Gebreıesýs aýrýdy toqtatý jáne adamdardyń ómirin saqtaý úshin halyqaralyq deńgeıde úılestirilgen áreket etý sharalary qajet ekenin atap ótti.
Sheshek qozdyrǵyshy juqtyrǵan adammen tyǵyz baılanysta bolady. Ádette aýrý jeńil, biraq keıbir jaǵdaılarda irińdi zaqymdanýlar juqtyrǵan adamnyń denesine tarala bastaıdy, nátıjesinde ólimge ákeledi.
Jyl basynan beri Afrıkanyń 13 elinde maımyl sheshegin juqtyrdy degen kúdikpen 17 myńǵa jýyq fakt anyqtalyp, 517 ólim tirkelgen. Bul – 2023 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 2,5 ese kóp.
Afrıkadan tys jańa, juqpaly mpox shtammynyń alǵashqy jaǵdaıy Shvetsııada tirkeldi. Naýqas Afrıkaǵa barǵannan keıin aýrýdy juqtyrǵan. Shvetsııa bıligi patsıenttiń qajetti em qabyldaǵanyn jáne baqylaýda ekenin rastady. DDSU jahandyq utqyrlyq pen halyqaralyq saparlardy eskere otyryp, vırýstyń Afrıkadan tys jerlerde odan ári taralý qaýpi joǵary ekenin atap kórsetedi.
Afrıka aımaǵynan tys ekinshi jáne Azııadaǵy birinshi jaǵdaı Pákistanda anyqtaldy. Aýrý jaqynda Pákistanǵa Taıaý Shyǵystan oralǵan Haıber-Pahtýnhva provıntsııasyndaǵy Mardan qalasynyń turǵynyna dıagnoz qoıyldy.
DDSU málimetteri boıynsha, 2022 jyldyń qańtarynan 2024 jyldyń maýsymyna deıin 116 elde maımyl shesheginiń 99 myńnan astam rastalǵan jaǵdaıy tirkeldi, 208 adam qaıtys boldy.
Aǵymdaǵy derekter mpox vırýsynyń búkil álem boıynsha taralýyn kórsetedi. Osy jyldyń maýsym aıynda 934 jańa zerthanalyq rastalǵan jaǵdaı jáne 4 ólim tirkeldi. Afrıka aımaǵynda 567 jaǵdaı, Amerıka aımaǵynda – 175, Eýropa aımaǵynda – 100, Batys Tynyq muhıty aımaǵynda - 81 jáne Ońtústik-Shyǵys Azııada 11 anyqtalǵan.
Memleketter Mpox-pen kúreste ne tyndyryp jatyr
Eýropada mroh arýyn taratqan oqıǵalar jıi tirkelgenimen, Eýropalyq aýrýlardyń aldyn alý jáne baqylaý ortalyǵy eger jaǵdaılar tez anyqtalyp, joıylsa, odan ári taralý qaýpin boldyrmaýǵa bolatynyn alǵa tartyp otyr. Afrıkadan tys jerde tirkelgen alǵashqy jaǵdaı Shvetsııada tirkelgeni belgili.
DDSU-nyń Eýropadaǵy aımaqtyq bıýrosynyń dırektory Hans Klıýge DDSU-nyń eýropalyq aımaǵyna jatatyn 53 eldi maımyl sheshegin anyqtaý sharalaryn kúsheıtýge, halyqqa qajetti usynystar berýge jáne vaktsınalar men vırýsqa qarsy preparattarǵa qoljetimdilikti keńeıtýge shaqyrdy.
Ulybrıtanııa shuǵyl túrde maımyl sheshegine qarsy vaktsına satyp alyp jatyr. Sarapshylar vırýstyń eń qaýipti shtammy Brıtan jaǵalaýlaryna keldi dep senimdi túrde boljaıdy. Ulttyq densaýlyq saqtaý qyzmetiniń qyzmetkerleri Mpoxclade 1 nusqasynyń belgilerin tanıtynyna kóz jetkizý úshin Ulybrıtanııanyń Densaýlyq saqtaý agenttiginen nusqaýlar aldy.
Maımyl sheshek aýrýynyń rastalǵan jaǵdaıynan keıin Pákistan Densaýlyq saqtaý mınıstrligi, shekaradan ótý pýnktteri men áýejaılardaǵy sheneýnikterge shetelden oralǵan kez kelgen jolaýshyda aýrý belgileri anyqtalǵan jaǵdaıda qatań qadaǵalaýdy jáne testileýdi qamtamasyz etýdi tapsyrdy.
Qytaı bıligi elge maımyl sheshegin ákelýdiń aldyn alý úshin ótkizý pýnktterinde sanıtarlyq-epıdemıologııalyq baqylaý sharalaryn kúsheıtýde. Belgileri bar nemese naýqastarmen baılanysta bolǵan maımyl shesheginiń órshýi oryn alǵan elderden Qytaıǵa kelgen adamdar bul týraly kedenge kirgen kezde habarlaýy kerek. Kedendik qyzmet lastanǵan kólik quraldary men júkterdi medıtsınalyq tekserýden, testileýden jáne óńdeýden ótkizedi. 15 tamyzda kúshine engen sharalar alty aıǵa sozylady.
Túrkııanyń densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń málimeti boıynsha, mpox aýrýynyń birde-bir jaǵdaıy anyqtalǵan joq. Vedomstvo elde qandaı da bir shekteýler nemese qosymsha sharalar qajet emes ekenin atap ótti.
Búginde Qazaqstanda maımyl sheshegine kúdikti aýrýdyń birde-bir jaǵdaıy tirkelgen joq. QR Densaýlyq saqtaý mınıstrligi maımyl shesheginiń órshýine baılanysty shetelge shyǵatyn qazaqstandyqtarǵa birqatar usynys berdi. Elde ınfektsııanyń ákelinýin boldyrmaý úshin memlekettik shekaradaǵy sanıtarlyq baqylaýdy jáne endemııalyq aımaqtardan keletin jolaýshylarǵa kúsheıtilgen monıtorıngti qosa alǵanda, kúsheıtilgen aldyn alý sharalary qabyldandy.
Qazirgi ýaqytta Qyrǵyzstanda maımyl sheshegin juqtyrý jaǵdaılary anyqtalǵan joq. Jergilikti DSM aýrýlardyń aldyn alý jáne memsanepıdqadaǵalaý departamentiniń málimeti boıynsha, elde maımyl sheshegin dıagnostıkalaý qajet bolǵan jaǵdaıda test-júıeler bar. Aldyn alý maqsatynda shetelge shyǵý kezinde vedomstvo jeke profılaktıka sharalaryn saqtaýdy usynady.
Ózbekstanda maımyl sheshek aýrýy da tirkelgen joq. Sanepıdkomıtet basqarmasynyń bastyǵy Rýstamjon Ikramovtyń aıtýynsha, elde maımyl shesheginiń ákelinýi men taralýyn boldyrmaý boıynsha sharalar qabyldanýda. Sonymen qatar, vırýsolog mamandar qaıta daıarlaýdan ótti, PTR-testter oryndarǵa taratylady. Basqa halyqaralyq uıymdar ınfektsııany boldyrmaý jáne onyń odan ári taralýyn boldyrmaý úshin belsendi jumys isteıdi. DDSU epıdemıologtar men antropologtardy qosa alǵanda, qosymsha sarapshylardy jiberý jánekýetke jaýap berýdi jedeldetý úshin bastapqy qarjylandyrýdy qamtamasyz etý arqyly zardap shekken elderge qoldaýdy kúsheıtedi.
Jańa pandemııaǵa qalaı daıyndalý kerek
Sarapshylardyń pikirinshe, jańa pandemııa qaýpi bolǵan kezde ony boldyrmaý kerek. N.F. Gamaleı atyndaǵy epıdemıologııa jáne mıkrobıologııa ulttyq zertteý ortalyǵynyń dırektory, RǴA akademıgi Aleksandr Gıntsbýrg aldyn adý sharalary arqyly ǵana oń nátıje shyǵarýǵa bolatynyn aıtady.
«Negizgi profılaktıkalyq shara – pandemııalyq sıpattaǵy qozdyrǵyshqa qarsy vaktsına alý. Ǵalymdar ótken pandemııanyń negizgi tujyrymdaryn eskerip, pandemııany týdyratyn qozdyrǵyshty naqty ataý múmkin emes ekenin túsindi. Biraq negizgi belgilerdi boljaýǵa bolady. Onyń ózin molekýlalyq markerler deńgeıinde boljaýǵa bolar. Bul biz biletin juqpaly aýrýlardyń yqtımal qozdyrǵyshtaryn shekteýge múmkindik beredi. Biz qazirdiń ózinde synalǵan tehnologııa boıynsha vaktsına preparattarynyń prototıpterin jasaı alamyz», - dedi ǵalym.
Sarapshylar elderge vırýstar men vaktsınalardyń halyqaralyq kitaphanasyn qurýdy jáne zertteý nátıjelerin únemi bir-birimen bólisýdi usynady. Bul bastama dári-dármekterdiń damýyn edáýir jedeldetýge jáne gıpotetıkalyq qozdyrǵyshtyń taralýyn boldyrmaýǵa kómektesedi. Eger mundaı derekqorǵa jasandy ıntellekt qol jetkizse, yqtımal qaýipti anyqtaý jáne aldyn alý ońaıyraq bolady.
Kóptegen sarapshy pandemııanyń aldyn alý úshin ǵylymı zertteýler men medıtsınany damytýǵa kóbirek ýaqyt bólý kerek dep sanaıdy. Tótenshe jaǵdaıda bul jańa dári-dármekti jasaý jáne ázirleý ýaqytyn qysqartýǵa nemese tipti qaýipti qozdyrǵyshty aldyn ala anyqtaýǵa jáne másele týyndaǵanǵa deıin sheshimin tabýǵa kómektesedi. Sonymen qatar, halyqtyń tótenshe jaǵdaıda qalaı durys áreket etý kerektigin túsinýi jáne shekteýler men ártúrli saqtyq sharalaryn saqtaýdyń mańyzdylyǵy týraly habardar bolýy qajet. Bul qoǵamdyq qarsylyqty boldyrmaýǵa jáne aýrýmen kúresý úshin Úkimettiń is-sharalarynan bas tartýǵa kómektespek.
