Adam quqyǵynyń saqtalýy ákimderdiń reıtıngine áser etýi múmkin - ókil
AQTÓBE. KAZINFORM — Ómirlik qıyn jaǵdaıdaǵy balalardy qoldaý ortalyǵynyń tárbıelenýshileri aptalap dala kórmegen. Olarǵa tıesili gıgıenalyq zattar qulyptaýly tur. Munyń bárin adam quqyqtary jónindegi ýákildiń Aqtóbe oblysy boıynsha ókili anyqtady. Aqqalqa Baıdýllına Kazinform agenttigine suhbat berdi.
— Adam quqyqtary jónindegi ýákil, onyń aımaqtardaǵy ókili jaıly sońǵy jyldary ǵana estip, kórip júrmiz. Kimnen, qalaı qorǵaısyzdar?
— 2002 jyly Prezıdent jarlyǵymen adam quqyqtary jónindegi ýákil taǵaıyndaldy. Onyń jumysyn qamtamasyz etý úshin Adam quqyqtary jónindegi ulttyq ortalyq quryldy. Qazir 23 jyldyq tarıhy bar. Arada ondaǵan jyl ótse de biz nege tek sońǵy jyldary ǵana bul týraly estip júrmiz? Alǵashqysy quryldy, óz quzyreti sheginde halyqaralyq uıymdarmen jumys istedi, basqa quzyretterin júzege asyrdy. Biraq zań aıasynda konstıtýtsııalyq quzyry bolmady. 2022 jyly Konstıtýtsııaǵa ózgerister engizildi. Sol kezde adam quqyqtary jónindegi ýákilge alǵash ret Konstıtýtsııalyq mártebe berildi. Sonymen birge arnaıy Konstıtýtsııalyq zań qabyldandy.
Adam quqyqtary jónindegi ýákil degen kim? Qalaı taǵaıyndalady? Osy uǵymdar Konstıtýtsııaǵa engizildi. Konstıtýtsııalyq sot, adam quqyqtary jónindegi ýákil jáne prokýratýra týraly jańa konstıtýtsııalyq zańdar qabyldandy. Bul kezdeısoq emes. Konstıtýtsııalyq, quqyqtyq reformalardyń nátıjesi dep aıtýǵa bolady. Ýákil — adamnyń jáne azamattyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaýdyń, olardy saqtaý men qurmetteýdiń memlekettik kepildigin qamtamasyz etý maqsatynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasynda belgilengen jaýapty memlekettik laýazymdy atqaratyn adam. Prezıdent usynysymen Senat 5 jylǵa saılaıdy. 2022 jyly barlyq óńirde ýákildiń ókilderi taǵaıyndaldy. Ókil, kómekshi, maman. Osy úsh adam óńirde. Adamı resýrs shekteýli. Sondyqtan kez kelgen tetikti paıdalanýǵa tyrysamyz. Qoǵamdyq uıymdarmen, oqý oryndarymen birge jumys istep jatyrmyz. Alǵash kezde kimsiń, qaıdan keldiń dep aıtty. Laýazymdy tulǵalarǵa deıin osylaı qabyldady. Qazir aradaǵy jumys júıelendi. Memlekettik organdar, qoǵamdyq uıymdarmen araqatynasymyz aıqyndaldy.
— Kimmen teń dárejede jumys isteısiz…
— Ýákil — bólek qurylym, bólek laýazymdy tulǵa. Respýblıkalyq bıýdjetten qarjylandyrylady. Eshkimge baǵynysty emes, eshbir memlekettik organǵa, ne laýazymdy tulǵaǵa esep bermeıdi. Tek QR Prezıdentine jylyna bir ret baıandamasyn usynady. Óńirlerdegi ókilder tek ýákilge esep beredi. Árıne, alǵashynda ońaı bolmady. Sebebi taǵaıyndalǵan kezde óńirge ózim ǵana keldim. Ǵımarat ta, materıalyq-tehnıkalyq baza da bolmady. Qolǵa qujatty alyp, tanystyrdym. Qazir yńǵaıly jerge ornalastyq. Bastysy halyqqa yńǵaıly. Barlyq aqparattyq júıelerge, portaldarǵa qosyldyq. Áli de mamandar kerek.
— Ókilder jyl saıyn ýákilge esep bere me?
— Biz kún saıyn esep beremiz. Ýákil óńirdegi ár isten qulaǵdar. Aryz aldymen ortalyqqa tirkeledi, ýákil kóredi, tapsyrma beredi. Rezonansty isterdi de baqylap otyramyz. Adam quqyǵy buzylǵanan kórsek, usynym jazamyz. Áldekimniń quqyǵy buzyldy, retteý kerek dep jazylady bar usynym. Jalpy biz birinshiden shaǵymmen jumys isteımiz. Ekinshiden, monıtorıng. Shaǵym jyl sanap artyp keledi. 2024 jyly ýákilge 6500-ge jýyq shaǵym tústi. 2023 jylmen salystyrǵanda 11 paıyzǵa artyq. Halyq seniminiń artýy, adam quqyqtary týraly ýákil týraly aqparattyń jetýinen bolýy múmkin bul. Aqtóbe oblysy boıynsha 2024 jyly jazbasha 191 shaǵym tústi, 168 adam kelip jolyqty. Máselen, kezdesip, keńes alý kerek bolsa, baǵyttaımyz.
Al ári qaraı kómek kerek bolsa, memlekettik organdarǵa suraý salyp, materıaldary jınaqtalady. 2024 jyly 72 azamattyń quqyǵy tolyǵymen qorǵaldy. Qalǵanyna quqyqtyq kómek kórsetildi, keńes berildi. Qazaqstan boıynsha shaǵymdar negizinde 94 azamat tártiptik jaýapqa tartylsa, beseýi Aqtóbe oblysynda boldy. Tórt qylmystyq is qozǵaldy, onyń bireýi Aqtóbede. Monıtorıngke keler bolsaq, kúndelikti pablıkterdi qarap otyramyz, suranym hat, usynym hat joldaımyz.
Monıtorıngtiń ekinshi bóligi — jabyq mekemelermen jumys. Qylmystyq atqarý júıesi, medıtsınalyq-áleýmettik mekemeler (qarttar men múgedekter úıi, psıhıkalyq aýytqýy bar adamdardyń ınternat úıi, balalarǵa arnalǵan úı), balalarǵa arnalǵan («Aıala», «Úmit», «Meıirim» ortalyqtary) mekemeler. Kez kelgen ýaqytta eskertýsiz baryp, kirip, ahýaldy qaraımyz. Qylmystyq atqarý júıesi mekemelerinde de kúndelikti aryz-shaǵym qabyldanady. Olar mekeme keńsesine aryz qaldyrady. Apta saıyn ózim de baramyn. Byltyr jospar boıynsha 37 ret bardym. Nátıjesinde adam quqyǵyn buzǵan 25 laýazymdy tulǵa tártiptik jaýapqa tartyldy.
— Qandaı buzýshylyqtar anyqtaldy?
— Jabyq mekemege barǵanda qujattaryna shúıgilip, teksermeı-aq bir sholyp shyǵý da jetkilikti. 2023 jyly «Aıalaǵa» (ómirlik qıyn jaǵdaıdaǵy balalardy qoldaý ortalyǵy — red.) bardym. Ol jerden kóp kemshilik tabyldy. Qarapaıym gıgıenalyq zattary bolmady, psıhologtyń kómegi, tárbıeshiler jumysy, tazalyǵy, tamaǵyna qatysty olqylyq kóp. Ájethanaǵa kirip, bir qarap shyqqanda las, qaǵaz joq, tis pastasy tabylmady. Bul balalar quqyǵynyń buzylǵanyn bildiredi. «Tártip buzatyn balalar sýǵa salyp jiberedi, aspanǵa laqtyryp, tóbege japsyrady, jyrtyp tastaıdy, shashady» dep aıtty. Ol kezde úsh balaǵa bir tárbıeshiden nemese tárbıeshi kómekshisinen keldi. Memlekettik mekeme, tárbıeshiler tárbıe jumysymen aınalysýy kerek. Psıholog, áleýmettik qyzmetkerler bar. Demek qur syltaý. Qajet kezde bul gıgıenalyq tazalyq zattaryn qalaı alady dep suradym. Olar surap alady eken. Tárbıeshige barady, sodan suraıdy.
Bul balanyń qadir-qasıetin tómendetetin jaıt. Tis pastasy medbıke kabınetinde tartpada turady. Al tartpa kiltteýli. Qabyrǵaǵa jaǵyp tastaıdy dep ýáj aıtty. Medbıke munda aýysymmen jumys isteıdi. Keıde ornynda bolmaıdy. Sonda sabaqqa baratyn bala tańerteń medbıkege baryp, tis pastasyn suraýy tıis. Úıde balaǵa eskertip otyrmasań tisin tazalamaıdy, demek munda balalar tisin múlde tazalamaıdy degen sóz. Dál osy mekemege byltyr da bardym. Quqyqbuzýshylyqtar eskerilgen, qalpyna keltirilgen. Eskertýsiz barýǵa múmkindik bolǵan soń ózge buzýshylyq anyqtaldy. Áńgimese kele bárin bilýge bolady. Balalardy jıyp, saýalnama júrgizdim. Eresek toptaǵy balalar úsh apta boıy dala kórmegen. Kún ystyq, ǵımarat ishi qapyryq. Nege? Sebebi bir topta bir bala qashsa, qalǵany tolyq jazalanady.
Mekeme basshysy bilmeıdi, tárbıeshilerdiń áreketi bul. 6 qyzmetker tártiptik jazaǵa tartyldy. Tárbıeshi, dıetbıke, basshynyń orynbasary bar arasynda. «Tentek balalar, ótirik aıtady» dep aıtady únemi. Beınebaqylaýda bir aptany qarap, dalaǵa shyqpaǵanyn anyq kórdik. Ol monıtorıng júrgizý qajet degen sóz. Qyzmetkerlermen kezdesip, QR zańnamasyn túsindiremiz. Qylmystyq kodekste azaptaý ǵana emes, qatygez qarym-qatynas degen de bar. 146-baby. Buǵan deıin tek tergeýshilerge qoldanylsa, qazir pedagogter, medıtsına qyzmetkerleri, tárbıeshiler de jaýapty. Bilmestik jaýapkershilikten bosatpaıdy. Shaǵym boıynsha 5, monıtorıng kezinde 25 laýazymdy tulǵa jaýapqa tartyldy. Máselen, Jaısańda arnaıy bilim mekemesi bar. Qarapaıym ǵana mysal, eki qatarly kereýette joǵaryǵa minetin baspaldaǵy bolmady. Onda onsyz da erekshe balalar tárbıelenip, oqytylady.
Eset batyr atyndaǵy mektep-ınternat-kolledjde ishetin sýdy tek medbıke kabınetinen kórdik. Ózgeleri qol jýatyn jerden alyp ishedi. Talap boıynsha balalar sý ishetin oryn bolýy tıis nemese qaınatylǵan sý beredi. Іshetin sý suradym, ashanaǵa aparyp, qaınaǵan, sýymaǵan kúıi usyndy. Demek bala qubyrdan ishedi degen sóz. Bul tek jekelegen mysaldar ǵana. Mundaı monıtorıng 2023 jyly 93 ret, 2024 jyly 37 ret jasaldy. Bizde barý kezinde qaraıtyn 100-den astam krıterıı bar. Sol boıynsha barlyǵyn qarap, usynym jasaımyz. 2024 jyly 170 usynym shyǵaryldy, 157-i oryndaldy.
— Oryndaý merzimi bar ma?
— Usynymnyń sıpany qaraı oryndaý ýaqyty bar. Suranym hatqa 10 kúnde, usynym boıynsha 15 kúnde jaýap beredi. Eger jalǵasyp jatqan jumys bolsa, kezeń-kezeńimen surastyramyz. Kelesi bir baǵytymyz — quqyqtyq-aǵartý jumysy. Oblysty aralaǵanda, adamdarmen kezdeskende quqyqtyq saýattyń tómendigi kórindi. Máselen qazir kámeletke tolmaǵandar arasynda qylmys, quqyqbuzýshylyq joǵary. Bul balalar arasynda aýqymdy jumys isteý kerek degen sóz. Oqý oryndary, bilim basqarmasymen jumys istep, quqyqtyq sabaq ótedi. Onlaın jáne oflaıyn format tańdalady. Byltyr 60 myńnan asa bala qamtyldy. Kolledjderde de ótti. Tek balalar ǵana emes, eresekter, memlekettik qyzmetshiler arasynda da mundaı aǵartý sharalary júıeli ótkiziledi. Osylaısha Prezıdent janyndaǵy memlekettik basqarý akademııasynyń oblystyq fılıalynda da memlekettik qyzmetshilerge arnalǵan dárister júıeli oqylady. Osylaısha, eresekter men balalar arasynda aýqymdy túsindirý jumystary júrgizilýde.
— Quqyqtyq sabaqta ne ótedi?
— Adam quqyǵy degenimiz ne? Birinshi suraq osy. Ony kim nemese ne beredi? Aýdıtorııada 1-2 adam ǵana durys aıtady. Adamǵa quqyqty eshkim bermeıdi. Al adamdar Konstıtýtsııa, memleket dep tizbekteıdi. Adam dúnıege keldi, demek quqyq týmysynan tıesili. Ómir súrý, emin-erkin júrip-turý, densaýlyǵyn saqtaý, bilim alý… Adam quqyqtarynyń adamǵa absolıýtti túrde tıesili 40-tan astam túri bar. Bári úlken jańalyq ashqandaı bolady. Bir qıyny — aýdıtorııa jınaý. Aldyn ala habarlap, áleýmettik jeli, jergilikti BAQ arqyly shaqyrǵanymyzben, barǵanda zaldyń 10-20 paıyzy ǵana tolady. Adam jınalmaıdy. Keıin ákimdikke «bizge adam jınap berińizder» dep aıtatyn boldyq. Quqyqtyq nıgılızm, ıaǵnı, nemquraılymyz. Adamdar basyna is túsken kezde ǵana izdep, suraıdy. Al qazir ýákil týraly, onyń oń jumys nátıjesinen adamdar qulaǵdar, aýdıtorııa ózdigimen jınalatyn dárejege jettik.
— Jıi qoıatyn suraqtary…
— Suraqtar alýan túrli. Densaýlyq saqtaý, eńbek quqyǵy, sot sheshimine shaǵymdar, tipti turǵyn úı kezegine baılanysty suraqtar bar. Adam men adam, qoǵamdyq uıymdar arasyndaǵy daý bolsa, sotqa júginýi tıis. Ýákil eger memlekettik organ nemese laýazymly tulǵa adamnyń Konstıtýtsııa bergen quqyqtaryn áreket ne áreketsizdigi arqyly buzatyn bolsa aralasady. Sot tártibimen sheshilýi tıis bolsa keńes beremiz. Sot tóreligine qatysty jıi keledi. Ol kezde de tek túsindirý jumysyn júrgizemiz. Ári qaraı shaǵym aıtatyn satylaryn kórsetemiz, túsindiremiz. Sebebi sot tóreligine aralasýǵa zańmen tyıym salynǵan, sot jáne jekelegen sýdıalar sot tóreligin júzege asyrǵan kezde táýelsiz bolýy — Konstıtýtsııa talaby.
Al naqty kómegimiz tıgen jaǵdaılarǵa toqtalsam… Úsh adamǵa múgedektik taǵaıyndaýǵa kómektestik. Olar Baıǵanın, Shalqar aýdandarynyń turǵyndary men bir jazasyn óteýshi azamat. Múgedektigi bar eki adam quraldaryn jańartty, bir adam jumysqa turdy, jumys berýshi «qysqartyp» jibereıin dep turǵan júkti kelinshek bizdiń aralasýymyzben qyzmetinde qaldyryldy. Jaqynda múgedekterge arnalǵan turǵyn úıde lıfttiń jumys istemeı turǵanyn bildik. Múlde iske qosylmaǵan eken, jumys retteldi. Ońtústik-batys shaǵyn aýdanynda bir kóshege sý qubyry tartylmaǵan. Qarap, baqylap, qujattaryn teksergen soń ýaqytsha bolsa da kórshi qubyrǵa qosýǵa múmkindik boldy. Óz betimizshe baryp, tekserý júrgizbeımiz.
Bizge tekserý quzyry berilmegen. Qujattaryn qarap, shaǵymyn alyp, usynym beremiz. Osy rette Konstıtýtsııalyq zań talaptaryna saı, ýákil ne onyń jergilikti ókili suratqan qujattar men materıaldardy 10 jumys kúninde berý, ýákil men onyń ókilin jedel qabyldaý — kez kelgen laýazymdy tulǵaǵa mindettelgenin atap ótýimiz kerek. Shaǵym berýdiń yńǵaıly joly — E-otinish arqyly jiberý. Bári kóz aldyńda turady. Azamattardyń 90 paıyzy ol týraly biledi.
— Rezonans isterge qalaı aralasyz?
— Qylmystyq is qozǵalsa, tikeleı aralaspaımyz. Biraq prokýratýra organdaryna, polıtsııaǵa suranym joldap, zań aıasynda áreket etý quzyry bar. Rezonans ári qaraı ýshyqsa, ýákilge habar beremiz.
— Qylmystyq is týraly aıtsańyz…
— Qylmystyq kodekstiń 317 baby boıynsha is qozǵaldy. ıAǵnı balaǵa medıtsınalyq kómek kórsetilmegen. Ata-ana balasyn emhanaǵa aparady, durys járdem bermedi. Bizdiń usynymymyzdyń nátıjesinde tártiptik jaza qoldanyldy, prokýratýraǵa jiberilip, polıtsııa is qozǵady.
— Adam quqyǵy jónindegi ýákildiń ókilderi anyqtaǵan buzýshylyq basshylardyń KPI kórsetkishine áser ete me?
— Búgingi kúni adam quqyqtarynyń qorǵalýy, ókilmen ózara is-qımyl kórsetkishi — jergilikti ákimderdiń reıtingine áser etýi yqtımal degen aqparat bar. Mundaı kórsetkishtiń engizilýi — ár óńirdegi adam quqyqtarynyń qorǵalý deńgeıin arttyrary sózsiz. Sonymen birge elimizde ulttyq aldyn alý tetigi bar. Azaptaýlarǵa jáne basqa da qatygez, adamgershilikke jatpaıtyn jáne ar-namysty qorlaıtyn is-áreketter men jazalaý túrlerine qarsy halyqaralyq Konventsııaǵa Qazaqstan qosylǵannan keıin 2013 jyly osy baǵytta arnaıy mehanızm qurdy. Bul — qoǵam ókilderinen quralǵan adamdardan turatyn top.
Ýákildiń janynda úılestirý keńesi, sarapshylar keńesi bar. Ekeýi de qoǵam ókilderinen quralǵan. ıAǵnı ýákil — Memleket pen qoǵam arasyndaǵy dáneker deýge bolady. Ulttyq aldyn alý tetigine qatysýshy bolý úshin ár eki jyl saıyn jarııalanatyn konkýrsqa qatysýǵa bolady. Buryn sottalmaǵan, narko-psıhodıspanserde tizimde joq qoǵam belsendileri, zańgerler, dárigerler, taǵy da basqa memlekettik qyzmetke, quqyq qorǵaý organdaryna qatysy joq QR azamattary qujat tapsyra alady.
Ulttyq aldyn alý tetiginiń qatysýshylary jabyq mekemelerge kedergisiz kirip-shyǵady. Biraq ýákildiń úılestirýimen áreket etedi. Biz jumysqa aralaspaımyz, biraq járdem beremiz. Mekemege kire almasa, kedergi bolsa, baǵyt-baǵdar beremiz. Kýálik beriledi, biraq olardyń jabyq mekemelerge barý josparlaryn eshkim bilmeıdi. Bul azaptaýdyń aldyn alý sharalaryn júzege asyrý úshin qajet.