Adam kitap oqýdy toqtatqan kezde, oılaýdy da toqtatady
***
- Tolymbek aǵa, qazaq ádebıetinde ózindik qoltańbasy bar jazýshylarymyzdyń birisiz. Qalaı oılaısyz, elimizdegi ádebıettiń, onyń ishinde balalar ádebıetiniń damý qarqyny qandaı?
-Jasyratyny joq, qazaqtyń rýhy, jany sanalatyn - kórkem ádebıet búgingi kúni kóleńkede qalǵany shyndyq. Oǵan sebep, aqparattyq tehnologııa aǵyny. Qazir ınterneti joq úıdi kezdestirmeısiz. Qala berdi, bizdiń jetkinshek jastarymyzda birden, tipti ekiden qaltatelefon bar. Soǵan úńiledi, sodan keregin alady.
Árıne, ınternetti, planshetti, qalta telefondy meńgergen jón. Biraq onyń quly bolmaý kerek. Osydan baryp kitap oqý azaıdy. Kitap oqymaýdyń nátıjesinde - qazaq ádebıetine, rýhanııatyna, mádenıetine, ana tiline nemquraıdy qaraıtyn urpaq qalyptasady-aý degen qaýip bar. Álem oıshyldarynyń barlyǵy kitaptyń az oqylatyndylyǵyna alańdaýly. «Adam kitap oqýdy toqtatqan kezde, oılaýdy da toqtatady» degen ulaǵatty sóz bar ǵoı.
Belgili qaǵıda bolǵanymen, aıta keteıin, kórkem ádebıet - adam janynyń tárbıeshisi.
Kórkem ádebıet, onyń ishinde balalar taqyryby ult úshin de, ult ádebıeti úshin de, rýhanı keńistigimiz úshin de asa zárý, asa qundy, asa mańyzy bar zor máselelerdiń biri dep esepteımin.
Aýyzdy qur shóppen súrte berýge bolmaıdy. Balalar ádebıetiniń damý qarqyny anaý aıtqandaı gúldenip, jandanyp ketpese de, óz deńgeıinde damý ústinde. Negizinen ballarǵa arnalǵan «Baldyrǵan» jýrnaly men «Ulan» gazetin paraqtasańyz, nómir saıyn ádemi móltek áńgime, oıly ertegi oqýǵa bolady. Baýyrjan Ospanov jetekshilik jasaıtyn «ZHERSU» korporatsııasy men Qazaqstan Jazýshylar odaǵy jyl saıyn uıymdastyryp kele jatqan dástúrli «Daraboz» báıgesi bıyl onynshy ret máresine jetti. Atalmysh konkýrs qanshama qalamgerdiń baǵyn ashty. Bul báıgede júlde alǵan shyǵarmalar «Káýsar bulaq», «Chıstyı rodnık» degen atpen qazaq jáne orys tilderinde kitap bolyp shyǵýda.
Osylardyń bári - balalar ádebıetine jasalǵan úlken qamqorlyq.
Balalar ádebıetiniń taǵdyry - erteńgi el ádebıetiniń taǵdyry. Shynaıy jazylǵan kórkem shyǵarma, ýaqytqa, zaman aǵymyna baǵynbaıdy. Yqylaspen oqylady.
- Ózińiz bilesiz, balalar ádebıetiniń júgi aýyr. Balaǵa jeńil tilmen jazylǵan shyǵarma arqyly oı sala bilý, balanyń tilin tabý ońaı emes. Sizdiń shyǵarmalaryńyzdyń deni balalarǵa arnalǵan. Shyǵarmalaryńyz balalar jýrnaldarynda jıi jarııalanyp tura ma? Áńgimelerińiz mektep oqýlyqtarynda kezdese me?
- «Myltyq» atalatyn tuńǵysh áńgimemdi 15 jasymda jazyppyn. Bastaýysh synypta oqıtyn balanyń ańǵaldyǵy, tazalyǵy, qııaly, tumsa tabıǵatqa degen mahabbaty sııaqty taqyrypty qozǵappyn. Kólemi tórt betten turatyn shaǵyn týyndym bir demmen jazylsa da, ony baǵalaýǵa ol kezde órem, bilimim jetińkiremeı, stol tartpasynda 17 jeti jyl jatty. Keıinnen balalar men jasóspirimderdiń «Ulan» gazetine usynǵanymda útir, núktesine qol tıgizbeı, sol qalpynda jarııalady. «Erkeshora» jınaǵyma «Oqsyz myltyq» degen atpen jarııalandy.
Keıingi jıyrma bes jylda balalardyń súıikti jýrnaly «Baldyrǵanǵa» 71 áńgime, ertegilerim, al «Ulan» gazetine otyz shaqty týyndylarym jarııalandy.
Búginge deıin balalar men búldirshinderge arnap 117 áńgime, 3 hıkaıat, 25 ertegi jazyppyn.
Jalpy bilim beretin mekteptiń 2 jáne 4 synybyna arnalǵan «Ana tili» oqýlyǵyna «Elý teńge», «Tarqaǵan ókpe» atty móltek áńgimelerim engen. Taǵy úsh áńgimem josparda tur.
-Tolymbek aǵa, bıylǵy jylǵy «Balaýsa» ádebı baıqaýynda 1-oryn ıelendińiz. Osy týraly aıtyp ótseńiz? Báıge alǵan áńgimeńiz qalaı atalady?
- Mine ekinshi jyl, «Qazaqmys korporatsııasy» JShS men Qazaqstan Jazýshylar odaǵy mektep jasyna deıingi balalarǵa arnalǵan qazaq tilindegi úzdik ádebı shyǵarmalarǵa «Balaýsa» báıgesin jarııalap keledi.
Ústimizdegi jylǵy konkýrsqa 210 avtordan 250-deı shyǵarma kelip tústi. Bul derek «Balaýsa» baıqaýynyń tanymaldyǵy artyp kele jatqandyǵynyń aıqyn belgisi.
Júlde alǵan týyndym «Qaıshy - oıynshyq emes» dep atalady. Alla qalasa, «Balaýsa» baıqaýynda júlde alǵan shyǵarmalar, «Baldyrǵan» jýrnalynyń № 5 sanynda jarııalanyp jatyr.
-Keńes zamanynda basylǵan kitaptardyń tırajy kóp bolǵandyqtan, túkpir-túkpirdegi aýyldarǵa taraıtyn. Oqyrmandar tyń dúnıe qolǵa tıisimen-aq talasa-tarmasa oqıtyn, jatyp kep talqylaıtyn. Jalpy búgingi oqyrman men sol kezdegi oqyrmandy salystyrar bolsaq, qandaı aıyrmashylyqtar bar? Búgingi oqyrmannyń qandaı artyqshylyǵy bar?
- Keńes zamanynda kórkem ádebıet, memlekettik ıdeologııanyń úlken bir salasy boldy. Gazet-jýrnaldar men kitaptardyń tırajy kóp edi. Ózińiz aıtqandaı, baspalardan shyqqan kitaptar túkpir-túkpirdegi eldi mekenderge deıin taraıtyn. «Qazaq ádebıeti» gazeti men «Juldyz» jýrnalynyń taralymy 200-300 myńǵa deıin jetti. «Qazaqstan pıoneri» (búgingi «Ulan») gazetiniń, «Baldyrǵan» jýrnalyn jazdyryp almaıtyn otbasy neken-saıaq bolatyn. Qazir olaı emes. Sebebin joǵaryda aıttym. Aqparat aǵymynyń moldyǵynan dep.
Búgingi tańda, memlekettik tapsyrys boıynsha shyǵyp jatqan kitaptar sany 2 myń bolsa da, bir artyqshylyǵy elimizdegi kitaphanalarǵa tegin taratylady. ıAǵnı, aýyldarǵa jetpegenimen, aýdan, oblys ortalyqtaryndaǵy kitaphanalarǵa túsedi.
2014 jyly elimizdegi 11 mektepte shyǵarmashylyq kezdesý ótkizdim. Olar: Qyzylorda, Shymkent, Óskemen qalalarynda, Soltústik Qazaqstan oblysynyń, Esil aýdanyndaǵy Qaraǵaı, Aqmola oblysynyń, Býrabaı aýdanyndaǵy Kindikqaraǵaı, Tselınograd aýdanynyń, Qyzyljar, Qaraǵandy oblysynyń, Qarqaraly aýdanyndaǵy, Núrken Ábdirov aýyldary. Jáne Astanadaǵy Raıymbek batyr atyndaǵy, №50 «Qazǵarysh», matematıka jáne fızıka baǵytyndaǵy daryndy balalarǵa arnalǵan «Zerde» mektepteri.
Osy kezdesýlerde baıqaǵanym, balalar bilýge, kitap oqýǵa qushtar. Qoıatyn saýaldary san salaly. Arasynda óleń, áńgime jazýǵa beıimi bar balalar da barshylyq. Keıbir mekteptegi kezdesý keshim josparlaǵan bir saǵattan asyp, eki-eki jarym saǵatqa ulasatyny bar. Men ondaı keshterden erekshe jigerlenip, qýat alyp, qýanyp shyǵamyn.
Jas óskindi rýhtandyratyn, otansúıgishtikke, adamgershilikke, meıirim-qaıyrymǵa tárbıeleıtin jaqsy kitap jaza almaı júrgen biz - jazýshylar kinálimiz.
Ekonomıkalyq báseke men rýhanı báseke qatar júrýi kerek. Halyq materıaldyq turǵydan baıysyn. Munymen qosa rýhanı jaǵynan da baıyǵany lázim. Ár ult óziniń rýhanı, ıaǵnı ıntelektýaldyq deńgeıiniń joǵary bolýyna kúresýi kerek. Rýhanı baılyq degenimiz - ımandylyq! Kisilik kelbet, saǵynysh, izgilik, ana tilin, dilin, mádenıetin, tarıhyn bilý, qasterleý!
Osy oraıda kitaptyń, onyń ishinde balalar ádebıetiniń alatyn orny erekshe. Balalardyń oıy men boıy jarysa ósýi kerek. Ata-analar óz balalarynyń jaqsy kıinýine, tamaǵynyń toq bolýyna mindetti. Al oıynyń ósýine, ata-analarmen birlesip memleket atsalysýy tıis.
Balalardy kitap oqýǵa mindetteý kerek. Óıtkeni balalar mektep qabyrǵasynda júrgende kitap oqýǵa daǵdylanbasa, qaı kezde daǵdylanady? Qaı kezde oqıdy? Sonda ǵana óresi bıik, rýhanı-ıntelektýaldyq deńgeıi joǵary ult qalyptasady.
- Qazirgi tańda jaqsy kitaptar shyǵyp jatyr, biraq olar óz oqyrmandarynyń qoldaryna jetpeı jatqandyǵy da bar. Sebebi, ózińiz aıtqandaı tırajy az. Osy tyǵyryqtan shyǵý úshin qandaı joldardy qarastyrsa bolady?
- Memlekettik tapsyryspen shyǵatyn kitaptardyń tırajy 2 myń emes, 4-5 myńǵa jetse, sonyń teń jartysy kitap dúkenderine tússe degen oıym bar. Bul jumysty da memlekettik deńgeıde sheshken jón.
- Negizi balalarǵa ǵana arnap jazasyz ba?
- Jazýshynyń predmeti - bireý. Ol - adam, adamnyń qýanyshy, renishi, qaıǵysy, muńy, kúlýi, arman-maqsaty t.b. bolyp kete beredi. Belgili qaǵıda boıynsha, kórkemónerdiń kóp salalarynyń ishindegi eń bir qadirlisi ári qasıettisi - kórkem ádebıet. ıAǵnı, sóz óneri.
Eresekterge arnalǵan shyǵarmalarym barshylyq. Birazy jarııalandy da. Biraq, balalar taqyryby, janyma jaqyn hám ystyq. Óıtkeni, bala jany taza, pák, jazylmaǵan aq paraq.
«Menińshe, balalarǵa arnalǵan ádebıet, sol balalarmen qatar úlkender de oqıtyn dárejege jetkende ǵana qyzyqty, qundy ádebıet bolsa kerek», - degen kórnekti jazýshymyz Ǵabıden Mustafınnyń sózi ár kez oıymda turady.
- Qazirgi jas aqyn-jazýshylardy oqısyz ba? Kimderdiń shyǵarmashylyǵymen jaqsy tanyssyz?
- Jas qalamgerlerdiń, ásirese balalar taqyrybyna qalam tartatyn aqyn-jazýshylardyń kitabyn, gazet-jýrnaldarda jarııalanyp turatyn shyǵarmalaryn qadaǵalap oqýǵa tyrysamyn.
Eseı Jeńisuly, Beıbit Sarybaı, Álibek Baıbol, Qanaǵat Ábilqaıyr, Serikbol Hasan, Eldos Toqtarbaı, Meıirjan Jylqybaı, Altynaı Amangeldi syndy jastar jaqsy jazyp júr.
Eseı Jeńisulynyń merzimdi baspasózde jarııalanǵan «Baýyrlar», «Qabyltaıdyń jańalyǵy», «Aıaýlym» atty áńgimeleri men «Daraboz» báıgesinde júlde alǵan «Mynaý ǵazız dúnıe» atty hıkaıaty jaqsy týyndylar. Úlken balalar jazýshysy bolatyn jigit.
Beıbit Sarybaı, Álibek Baıbol, Serikbol Hasannyń da múmkindikteri mol. Ana bir jyldary Aǵıla Saýran degen qyz oıly ertegilerimen eldi eleń etkizip edi. Keıingi kezde kórinbeı júr.
- Aǵa, bıyl 60 jasqa tolady ekensiz. Sizge shyǵarmashylyq tabystar tileımin! Qalamyńyz muqalmasyn! Kishkentaı oqyrmandaryńyzdyń sany arta bersin!
- Rahmet!
Suhbattasqan Ospanova Gúlden
