Abaıdyń sózderi keleshekpen de úndesip jatyr – professor Aqserik Áıtimov
-Biz HHІ ǵasyrda ómir súrýdemiz. Bolashaqqa baratyn kósh-kerýenimiz qandaı bolmaq? Álem elderi qarqyndy ekonomıkasymen, ózgelerge úlgi bolatyn mádenıetimen básekege túsip jatqanda, biz de damýdyń dańǵyl jolynan shyǵyp qalmaı, órkenıetke umtylýymyz shart, - dedi ǵalym.
-Aqserik Saryuly, jalań ekonomıkalyq damý halyqtyń rýhanı, mádenı suranysyn tolyq qanaǵattandyra almaıtyny anyq. Bul rette ár eldiń, ár halyqtyń arqa súıeıtin uly oıshyly, tanymal tulǵasy bolady. Endeshe, halqymyz úshin orny aıryqsha Abaı haqynda ne aıtar edińiz?
-Iá, uly aqynymyz óleńderinde jáne qarasózderinde eldiń, halyqtyń alǵa basýyna qajetti baǵyttardy atap kórsetedi. Kemshilikterdi ótkir synaý arqyly adamdardy jaǵymsyz minez-qylyqtardan arylýǵa úgitteıdi. Abaı shyǵarmalary ádebı týyndy bolýymen qatar, jol silteýshi, aqyl-keńes berýshi qasıetterimen qundy. Osy turǵydan alǵanda, jańa damý jolyna túsip, jańǵyrý protsesin ótkerip jatqan táýelsiz memleketimiz úshin Abaıdyń qaǵıdalary aýadaı qajet.
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev jýyrda jaryq kórgen «Abaı jáne HHІ ǵasyrdaǵy Qazaqstan» maqalasynda elimizdi damytý úshin uly aqynnyń parasatty paıymdaryna tereń úńilýimiz qajet ekendigin alǵa tartady. Óıtkeni Abaı sózi esh ýaqytta ózektiligin joımaq emes. Prezıdent «Abaı sózi urpaqtyń baǵyt alatyn temirqazyǵyna aınalýy qajet» dep aqyn murasynyń dál qazirgi ýaqytta, irgeli el bolamyz dep jatqan tusta qanshalyqty mańyzy zor ekenin atap ótken.
-Qaı qoǵamǵa da eńbek etetin, tártip pen tynyshtyqty saqtaıtyn, yntymaqta ómir súretin halyq kerek. Bizdiń memleket te zaman talabyna jaýap bere alatyn, asyl qasıetterdi sanasyna, jan dúnıesine sińirgen adamdy qalyptastyrý mindetin alǵa qoıyp otyr. Osy maqsatty jolda urpaq ónegesine kóńil bólý úshin Abaı shyǵarmalaryndaǵy adamgershilik qundylyqtarǵa nazar aýdarǵanymyz jón deısiz ǵoı?
-Árıne, oǵan sóz bar ma! Aqyn, aǵartýshy, uly Abaıdyń:
«Sen de bir kirpish dúnıege
Ketigin tap ta bar qalan», – degen úndeýinde «sol súrleýi joq zamannyń ózinde urpaqtyń jolyn ashyp, betin túzep, ár adam ómirden óz ornyn tabýǵa umtylýy tıis» degen túıindi oıdyń jatqany anyq kórinedi.
«Ásempaz bolma árnege,
Ónerpaz bolsań arqalan» degen paıymynda jas urpaqqa «taǵdyr jolyn tańdaýǵa kelgende oǵan jeńil-jelpi qaraı salmaı, ómirdegi baǵytyńdy durys tańda, eńbek etip, ózińdi jetildire ber, maqsatyma jetemin deseń, bilim men ǵylymnan jıǵan júgiń salmaqty, tolymdy bolsyn» degen ulaǵat jatyr.
«Senbe jurtqa tursa da qansha maqtap,
Áýre etedi ishine qýlyq saqtap.
Ózińe sen, ózińdi alyp shyǵar,
Aqylyń men qaıratyń eki jaqtap»,– degen joldarda ár adam óz boıyndaǵy aqyl, qaıratyna júginý kerektigin jáne onyń sebep-saldaryn uǵyndyryp beredi.
Abaı on jetinshi qara sózinde adam boıyndaǵy asyl qasıetterdiń jınaqtaýshysy úsheý: ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek degen tujyrym jasaıdy. Qaırat, aqyl, júrek úsheýiniń aıtysyn berý arqyly óleń joldarynda órilgen oıdy kemeldendire túsedi. Adam sanasyn oıatyp, oı salýdyń bul da bir taptyrmas tásili. Halyqtyń kózi ashylyp, kókiregine sáýle túsken saıyn urpaq tárbıesi basty murattyń birine aınalary sózsiz. Mundaıda taǵy Abaıdy izdeımiz, Abaıǵa qol sozamyz, ıek artamyz, oqyǵan saıyn jańalyq tabamyz, tamsanamyz, tańyrqaımyz.
-Abaı sózderi bizdiń aldymyzda kún saıyn jol siltep turýy tıis deısiz ǵoı?
-Onyń eshqandaı artyqtyǵy joq. Abaıdyń rýhanı murasyna den qoıý arqyly ómirge, qoǵamǵa oılana qaraısyń. Adamnyń taǵdyry da buralańy men bultarysy, oıy men qyry, jazyǵy men óri almasyp otyratyn dalanyń joly ispettes. Osy uzaq jolda toqtap qalmaý úshin, súrinip ketpeý úshin óz boıyńdaǵy ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júregińe senim artasyń. Mundaı qasıetterge júgine almasań, zamana kóshine ilese almaı, kósh sońynda qalatynyń sózsiz. Endeshe, Abaı ańsaǵan urpaq ta tereń oıly, «Jetpese birinikin biri jetkizetin» qaıyrymdy, ımandy, ınabatty ul men qyz. Olar ustanatyn qaǵıdany da Abaı júrek saýmalyndaı suryptap aıtyp ketken. Mysaly:
«Júregińe súńgi de túbin kózde,
Sonan tapqan – shyn asyl, tastaı kórme».
«Kemdi kún, qyzyq dáýren tatý ótkiz,
Jetpese, birińdikin biriń jetkiz!
Kúnshildiksiz tatý bol shyn kóńilmen,
Qııanatshyl bolmaqty esten ketkiz!»
«Paıda oılama, ar oıla,
Talap qyl artyq bilýge».
«Bilimdiden shyqqan sóz
Talaptyǵa bolsyn kez».
«Aqyl, qaırat, júrekti birdeı usta».
«Júregi jumsaq bilgen qul,
Shyn dos tappaı tynshymas.
Paıda, maqtan bári – tul,
Dossyz aýyz tushymas».
«Dosyńa dostyq – qaryz is
Dushpanyńa ádil bol».
«Aqyryn júrip, anyq bas»
«Bul sózdi bireý uqpas, bireý uǵar», – dep keýdesinde sáýlesi bar jandarǵa «til ustartyp, óner shashyp» ketken abyz, aqylgóı Abaı adam atyn asqaqtatatyn qasıetterdi aıtyp, tebirene tolǵanady, jany janshylyp, jamandyqpen alysady. Óktemdiktiń ótkir jeline tótep berip, urpaqty óz zamanynyń aıar saıasatynan alastap, parasat bıigine, adaldyqqa, abzal kisilikke shaqyrady.
«Júrekte qaırat bolmasa,
Uıyqtaǵan oıdy kim túrtpek?
Aqylǵa sáýle qonbasa,
Haıýansha júrip kúneltpek».
«Tatýlyq, talapty, shydamdylyq
Bul qaırattan shyǵady, bilseń kerek».
«Boıda qaırat, oıda kóz,
Bolmaǵan soń, aıtpa sóz»
«Adamzatqa ne kerek:
Súımek, sezbek, keıimek,
Hareket qylmaq, júgirmek,
Aqylmen oılap sóılemek».
«Aqyl senbeı senbeńiz,
Bir iske kez kelseńiz».
«Júrektiń aqyl – saýaty»
«Qaırat pen aqyl jol tabar
Qashqanǵa da qýǵanǵa», – degen sııaqty oı túıinderi danalyqtyń darııa teńizine jeteleıdi.
-2019 jyldyń elimizde jastar jyly retinde ótkeni málim. Bıyl eriktilerge kezek kelip otyr. Abaıdyń sózderi osy jastar úshin de ózekti ǵoı?
-Bizdiń oıymyzsha, eń aldymen jastarymyz Abaıdy oqyp, tálim, taǵylym ala bilýi tıis. Óıtkeni bizdiń bolashaǵymyz osy jastarda. Olar ar ilimin meńgerip, Abaısha tolǵanyp, ár qadamyn baıyppen jasaı bilse, halqymyz da, sóz joq, alǵa basady. Óıtkeni Abaı óziniń júrekten shyqqan jaýhar sózderin, jan syryn jastarǵa arnaıdy. Solardan úmit kútedi, ataly sózben adamdyqtyń asqar bıigine shyǵý qajettigin aıtady. Jetinshi qara sózinde «ishsem, jesem, uıyqtasam degen tán qumarlyǵy men bilsem, tanysam, kórsem degen sábıdiń tabıǵı talpynysyn» aıta kelip, jan qumarlyǵynyń qýatyn órbitpeı, tánge bas urǵyzǵan haıýandyq sezimdi qatty synǵa alady. Kózben kórip, tanyp, bilip, óristi uzartyp, jan azyǵyn toltyrýdy quptaıdy.
Gýmanıst, oıshyl, aǵartýshylyq deńgeıge kóterilgen aqyn óser urpaqqa ónegeli sóz aıtyp, ómir erejesin, tárbıe taǵylymyn usynady.
«Talap, eńbek, tereń oı,
Qanaǵat, raqym oılap qoı» – dep bes asyl qaǵıdany anyqtap beredi.
Urpaq janyna osylaısha jaqsylyqtyń dánin seýip, ár isti aqylǵa jeńdirip, shyndyqqa júginýge shaqyrady. Jas urpaqty maqtanshaq, ósek, ótirik, erinshektik, mal shashpaq sııaqty keseldi minezden bezdiredi, jırendiredi. Sonda ǵana urpaq jany ıgi isterge umtylyp, dúnıe ǵylymyn úırenýge bet buratynyn, oǵan aparatyn jol eńbek ekenin jetkizedi. Búgingi táýelsiz memleketimizdi alǵa jeteleý úshin de ár azamattyń Abaıdyń osy qaǵıdalaryn udaıy este ustaǵany abzal.
«Túbinde baıandy eńbek egin salǵan,
Jasynan oqý oqyp, bilim alǵan».
«Tamaǵy toqtyq,
Jumysy joqtyq
Azdyrar adam balasyn».
«Eńbek qylsań erinbeı,
Toıady qarnyń tilenbeı», – degen sııaqty túıdek-túıdek, túıindi, ótkir, keleli oılary túısigi mol jannyń sanasyna sińip qalatyny belgili.
Uly Abaı júregi – aına, kóńili oıaý urpaqtan úmit kútti. Osy oraıda:
«Ejdıhatsyz, mıhnatsyz
Tabylmas ǵylym sarasy» – dep bilim men ǵylymnyń da úlken eńbekpen keletinin eskertti.
Eń bastysy, kemeńger Abaı ósıeti arqyly jastardyń sanasynda qoǵamdaǵy áleýmettik-mádenı ortamen úılesimdi baılanysyn, ishki jan dúnıesindegi mádenıettiligin, bilimge, ǵylymǵa, eńbekke qumarlyǵyn jáne erkindik, táýelsizdik, taǵattylyq, aqyl, erik, senim, asyl sóz, mahabbat, ar-namys, abyroı, keńpeıildilik, jomarttyq sııaqty qasıetter men uǵymdardy qalyptastyra alsaq, elimizdiń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń maqalasyndaǵy Uly Abaıdyń adam bolý armanyn oryndaýǵa qosqan úlesimiz dep oılaımyn.
