Abaıdyń tuńǵysh jyr kitaby
PAVLODAR. KAZINFORM — Abaı Qunanbaıulynyń 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte basylyp shyqqan tuńǵysh óleńder jınaǵynyń búginde elimizde nebári 5 danasy ǵana saqtalǵan. Kitap arab qarpinde, 1000 danamen jaryq kórgen.
Aqańnyń álipbıine deıingi jazýmen hatqa túsirilgen jınaq kezinde Alash qaıratkeri Álıhan Bókeıhannyń qoldaýymen 1000 danamen basylyp shyqqan. Elimizde bul kitaptyń 4 danasy ǵana saq¬taýly tur. Hakimniń Kerekýde tabylǵan kitabyn Ertis aýdany ortalyǵynda turatyn ardager ustaz Nurbolat Áýtálipov saqtap kelipti. Jasy 70-ten asqan el aǵasy jádiger atasynan qalǵan dúnıe bolar dep shamalaıdy.
Pavlodar pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń dotsenti, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Ádilbek Ámirenovten qundy jádigerdi oqyp berýdi suradyq.
— Bul — Abaı Qunanbaıulynyń 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte Іlııas Boraganskıı baspahanasynan basylyp shyqqan tuńǵysh óleńderi men aýdarmalary. Jınaqta Kákitaı jazǵan Abaı ómirbaıany basylǵan. Bul — aqyn jaıyndaǵy alǵashqy ǵumyrnamalyq maǵlumat. Mýzeı qyzmetkerleri naǵyz qazynanyń ústinen túsken eken, — dep tebirendi ǵalym.
Ádilbek aǵa oqyp bergendeı, muqabada: «Qazaq aqyny Ibrahım Qunanbaı uǵylynyń óleńi. Bastyrǵan Kákitaı, Týǵraýl Qunan¬baı uǵlanlary. S. Peterbýrg. «Vostochnaıa elektro — pechatnıa I.Boraganskogo», 1909 j» dep jazylǵan.
— Іlııas myrza Boraganskıı — qyrym tatary, 1852 jyly Baqshasaraıda aýqatty otbasynda dúnıege kelgen. Stambulda oqyp, husnı hat (arab kórkem jazýy) ilimin meńgergen, Peterbýrg ýnıversıtetiniń shyǵys fakýltetinde túrki tilderinen dáris oqyǵan, husnı hattan sabaq bergen, 1893 jyly Peterbýrgte arab árpimen basylatyn tuńǵysh musylman baspahanasyn ashady. 1905 jyly osy baspahanadan Shoqan Ýálıhanovtyń el ishinen jınap alǵan «Edige» jyryn kitap etip bastyrsa, 1909 jyly Abaı óleńderiniń tuńǵysh jınaǵyn shyǵarady. Іlııas Boraganskıı jaıynda belgili abaıtanýshy Qaıym Muqamedhanov kóp jyldar izdenip júrip «Semeı tańy» gazetiniń 1971 jylǵy 21 mamyrdaǵy sanynda «Qadirli esim, aıaýly eńbek» (Abaı murasyn tuńǵysh kitap etip shyǵarýshy I.Boraganskıı jaıynda) atty maqala jazdy. Maqalada baspager týraly biraz maǵlumat bar. Abaıdyń Sank-Peterbýrgte óleńderiniń basylýyna Álıhan Bókeıhan muryndyq bolǵany týraly derekter keltirilgen. Kákitaı Ysqaqulynyń estelikteri, Abaı murasynyń jınalýy jaıynda, aqyn óleńderin hattap, qoljazba kúıinde búgingi kúnge jetkizgen Múrseıit Bikeulyna qatysty maǵlumat alýǵa bolady, — deıdi ol.
Budan bólek, Á.Ámirenov Abaı óleńderiniń tuńǵysh basylymynyń jazý stıli arab qadym jazýymen berilgenin atap ótti. Jýan oqylatyn sózderde arab tiliniń emfatıkalyq jýan daýyssyz dybystar tańbasymen (ص, ض, ط, ظ) tańbalanaýy, sózdiń anlaýt basyndaǵy e, ı, y, i (álıf+ ıaı), o, ó, u (álıf+ýaý) dybystary¬nyń, «ń» dybysynyń (n+k) qos tańbamen jazylýy, «p» dybysyn «b» árpimen, tańbalanýy, qazaq tiline arab-parsy tilinen engen kirme sózderdiń sol tilderdiń fonetıkalyq zańdylyǵymen jazylýy (harakattardyń bolýy) saqtalyp qalǵan. Qazirgi qoldanystaǵy birikken sózderdiń bólek jazylýy (qalam qas), tynys belgileriniń qoıyl-maýy, qatań daýyssyzdan keıin kóptik jalǵaýynyń dar, der, ilik septiktiń -dyń, -diń uıańnan bastalatyn nusqasynyń ǵana jalǵanýy jáne taǵy basqalary — qadym jazýynyń stıli.
Abaıdyń «Jıdebaı-Bórili» memlekettik tarıhı-mádenı jáne ádebı-memorıaldyq mýzeı-qoryǵy dırektorynyń ǵylymı jumystar jónindegi orynbasary Meıramgúl Qaıranbaenyń aıtýynsha, Abaı Qunanbaıulynyń 1909 jyly eski qadym jazýymen ba¬syl¬ǵan bul kóne kitabynyń taralymy nebári 1000 dana bolǵan eken. Alǵashqy kitap asa bir qıyndyqpen shyqqany málim. Oǵan Alash qaı¬ratkeri Álıhan Bókeıhan qoldaý jasaǵan.
«Sol qazynanyń qazirgi kúni Qazaqstan boıynsha 4 danasy ǵana saqtaýly ekenin bilemin. Onyń úsheýi bizde, bireýi Astanadaǵy Qoljazbalar jáne sırek kitaptar ulttyq ortalyǵynda tur. Bizdegi eki kitaptyń kúıi nashar. Al Kerekýde tabylǵan besinshi kitaptyń kúıi jaqsy kórinedi. Bul alǵashqy kitap — baǵa jetpes qundylyq. Kezinde qadym jáne tóte jazýmen jazylǵan kóne kitaptar men qoljazbalardy keńes ókimeti alǵash ornaǵan jyldary bolshevıkter órtep jibergen. Al myna sanaýly kitaptyń bir ǵasyrdan astam saqtalyp, bizdiń zamanymyzǵa jetip otyrǵany ǵajap dúnıe», — dep baǵalady M.Qaıranbaeva.
Atap óterligi, Abaıdyń óz qolymen jazǵan qoljazbalarynan tek uly Maǵaýııaǵa jazǵan haty (1896 jyly jazylǵan) ǵana saqtalyp qalǵan. Al «Qazaqtyń shyǵý tarıhynan birer sóz» atty qoljazbanyń shyn máninde aqynǵa tıesili ekendigi dáleldenbegen.
Meıramgúl Qaıranbaevanyń aıtýyna qaraǵanda, aqynnyń odan keıingi kitaptary 1922 jyly (Tashkent pen Qazanda basylǵan) jáne 1933 jyldary basylady. Alǵashqysyn Іlııas Jansúgirov jınastyrǵan. 1933 jyly shyqqan kitabyn Muhtar Áýezov tolyq jınaq etip bastyrǵan. 1945 jyly taǵy úlken jınaǵy shyǵyp, ol 1948 jyly tup-týra qaıta shyǵarylady.
Al Erbol Qaıyrov Halyq jazýshysy Márııam Hakimjanovanyń qolǵa alýymen hakimniń tóte jazýmen terilgen kitaby 1957 jyly 10 myń danamen basylǵanyn baıandady. Ol kitaptyń partııasy tolyqtaı Qytaıdaǵy qandastarymyzǵa jóneltilgen.
Eske sala keteıik, Búgin — Abaı kúni.
