Abaıdyń shákirti atanǵan Altaıdyń arǵy betindegi qazaq qalamgeri
ASTANA. KAZINFORM – Qıyrda júrip, tarǵalań taǵdyr keshse de qazaq rýhanııatyna ólsheýsiz úles qosqan qazaqtyń tulǵalary qanshama! Solardyń biri - Abaıdyń Altaıdyń arǵy betindegi shákirti atanǵan, 21 jylyn Qytaıdyń tas túrmelerinde qýǵyn-súrginmen ótkizgen qazaqtyń qarymdy qalamgeri Maǵaz Razdanuly.
Halqyna dara shyǵarmashylyq bolmysymen ólsheýsiz eńbek etken qalamgerdiń tarıhı tulǵasy men ómir jolyn baıan etip kórelik.
Aıta keteıik, 11 sáýir kúni Astanadaǵy Ulttyq Akademııalyq kitaphanada qalamgerdiń týǵanyna 100 jyl tolýyna oraı onyń «Úsh tomdyq tańdamaly shyǵarmalarynyń» tanystyrylymy ótti. Sharaǵa qatysqan zııaly qaýym ókilderi Maǵaz Razdanulynyń shyǵarmashylyǵy týraly oı órbitip, ómiri týraly tyń derektermen bólisti.
Maǵaz Razdanuly – qazaq ádebıetiniń damýyna ózindik úles qosqan iri tulǵalardyń biri. Sonaý 1930-jyldardan bastap Abaı, Shákárim syndy uly danalardyń shyǵarmalarynan sýsyndaı júrip, ádebıet álemine qadam tastaıdy. Ol Shyńjańdaǵy qazaq jazba ádebıetiniń shańyraǵyn kóterisip, onyń úlken ordaǵa aınalýy úshin tynbaı ter tógip, óziniń sanaly ǵumyryn qazaq rýhanııatyna arnaǵan qalamger.
Maǵaz Razdanuly, ádebıettiń úsh janrynda qalam terbedi. Atap aıtar bolsaq, poezııa, proza jáne dramatýrgııany qatar alyp júrdi. Qytaıdaǵy qazaq ádebıetiniń óskin, balań kezinde qolyna qalam alyp, ónimdi eńbektendi. Eń ókinishtisi, qalamgerdiń jasyndaı jarqyrap, kósile jazar tusynda jala jabylyp, qýǵyn-súrginge ushyrap, ómiriniń qıyn kezeńderin ótkizdi.
Jazýshynyń tarǵalań taǵdyry
M.Razdanuly – 1924 jyly 22 sáýirde Qytaıdyń Altaı aımaǵy Býyrshyn aýdany Dýlaıty aýylynda dúnıege keldi. 1935-1938 jyldary aýyldaǵy jańasha mektepte, 1938-1946 jyldary Sarsúmbe «muǵalimder jetildirý» mektebinde bilim aldy. 1940-1944 jylǵa deıin Dýlaıtynyń «Jemis» mektebinde muǵalim boldy.
1947-1957 jyldary «Erikti Altaı» gazetinde, 1957-1958 jyldary Qytaı jazýshylar qoǵamy Shyńjań bólimshesinde ádebı qyzmetker bolyp jumys istedi. «Erikti Altaı» gazetinde qyzmet ete júrip, tyrnaqaldy shyǵarmalaryn jarııalady. Ádebıettiń qyr-syryna qanyǵyp, sóz ónerine taǵdyryn telidi. Dál osy aralyqta Shyńjańda saıası jaǵdaı shıelenise tústi. Burynǵy Shyńshysaı úkimeti kúırep, onyń ornyna ýaqytsha «Shyǵys Túrkistan» úkimeti qurylady. Munyń aqyry Qytaı kommýnıstik júıesiniń Shyńjańda birjola ornyǵýymen tynady. 1958 jyly tutas Qytaıdy sharpyǵan «Mádenı revolıýtsııa» bastalady. Eldiń sorpa betine shyǵarlaryna «ultshyl», «ońshyl» degen saıası aıyp taǵylady. Teristen soqqan qara daýyl Maǵaz Razdanulyn da ile ketedi. Áýeli oǵan «jergilikti ultshyl» degen aıyp taǵady. Osylaısha, Maǵaz ómiriniń eń bir azapty aýyr jyldary bastaldy.
1970 jyldary «Mádenı revolıýtsııanyń» qara daýyly tipti de údeı tústi. Sol jyly Maǵaz Razdanuly isin qaıta qarap, 20 jylǵa sottady. Bul qıyn taǵdyryn ol qasqaıa qarsy alyp:
Er jasyp muńaıa ma ajyrǵyǵa,
Nemene aýyr beınet sabyrlyǵa.
Jeti myń úsh júz túnniń basta uıqysyn,
Jaılap sal tósegińdi abyrjyma, - degen óleń joldaryn shyǵarady. Bul óleń keıinnen el arasyna keń taralyp, jurttyń júreginen tereń oryn alǵan edi.
Maǵazdyń árbir óleńiniń jazylýynda osyndaı úlken tarıhı astar, maǵynaly syr bar. Aqyn bir bólim óleńderinde ádiletsizdiktiń júregine salǵan jarasyn óleńge aınaldyryp, rýhanı jaqtan ózine únemi shabyt, dem berip otyrsa, endi bir top óleńderinde aq pen qarany aıyrmaı adamshylyqtan shyqqandarǵa jyr-naızanyń ushyn qadaıdy. «Uıasyn ujdanyńnyń bireý shaqsa» (1967 j.) atty óleńi de, mine, osyndaı kóńil kúıinishinen týǵan.
Uıasyn ujdanyńnyń bireý shaqsa
Janaryń laılanyp tolsa jasqa
Ý jutqan synyq qanat qýǵyn qusy
Biler me qonaqtaryn qaı aǵashqa
Birdeı ot eki basy tutsam kúıem
Aıtshy óziń osy abzal dep qaısyn súıem
El tappaı alaqtaǵan jolaýshydaı
Beıýaqtyń sar jurtynda qaldym ıen...
Osy óleń joldarynyń ózinde sol qatal zamannyń beınesin, tarıh kóshiniń eles-sýretin kóz aldymyzǵa kıno ekranyndaı tartyp otyr.
Belgili PhD doktory, fılolog Taldaýbek Qadyluly Maǵaz Razdanuly týraly eńbeginde Tar esik, tas bosaǵada týǵan bul jyrlar – jazýshy shyǵarmashylyǵynyń mańyzdy bir belesi ekenin aıtady.
- Oırandy jyldar júrektiń qanymen jazylǵan ottaı qaryp túsirer shyndyǵy mol jyrlar aýyzdan shyǵa sala-aq, aınalasyna tarap, estigen jannyń kókiregine uıalap, qattalyp qaldy. Ádiletsizdik pen jaýyzdyqqa qarsy atylǵan jyr jebeler tarıh jotasynda máńgi ólmes muraǵa aınaldy. Batyrdyń kekke sýarylǵan qanjaryndaı ótkir jyrlary Maǵaz Razdanuly poezııasynyń taǵy bir tyń sıpat, sony stıl qalyptastyrǵanyn túsindiredi. Sonymen qabat, sonshama jaýyzdyqtardyń aldynda bas ımeı, sonshama jyldarda aryna syzat túsirmeı ótken aqynnyń jyrlarynan biz qaısarlyq pen órliktiń, kisilik pen erlik rýhtyń bıik úlgisin, ónerdiń esh ýaqytta alasarmas dańqty kelbetin kóremiz, - deıdi ol.
Maǵaz Razdanuly 1979 jyly sáýirde aqtalyp shyǵady. Oǵan sebep – Qytaı kommýnıstik partııasynyń XI quryltaıynyń III sezinde qabyldanǵan jarǵy. ıAǵnı Qytaı kommýnıstik partııasy «Mádenı revolıýtsııasy» teristep, jazyqsyz sottalǵandardy aqtaýdy uıǵardy. Osy sanatta Maǵaz Razdanuly da 21 jylǵa sozylǵan qýǵyn- súrgin, túrme azabynan bosap shyǵady. Ol ómiriniń eń bir mándi kezin, jastyq shaǵyn, izdeniske, eńbekke jumsalýy tıis jiger kúshin, densaýlyǵyn jaza lagerlerinde, tas túrmeniń syz qabyrǵalarynda qaldyrdy. Qatal taǵdyr erdi qansha ezgise salsada, aqynnyń júrektegi jalynyn sóndire almady. Kókiregindegi óshpes úmiti bostandyqqa jetkizdi. Aqyn sondaǵy kóńil aýanyn «Sálem saǵan Altaıym» deıtin óleńinde bylaı jetkizedi:
Sálem saǵan Altaıym,
Tentegiń sonsha saǵyndy.
Joǵalyp ketken bir taıyń,
Tarlandap baryp tabyldy.
Maǵaz Razdanuly azapty jyldar buǵaýynan bosaǵannan keıin, ómiriniń sońǵy az jylynda bolashaqqa ólmes órnek, ómirsheń mura qaldyryp úlgerdi. Az ýaqyttyń ishinde «Asýlar tolǵaýy», «Erteń», «Ýaqytqa jaýap», «Bosaǵa» sekildi jyr jınaqtary «Sary bel» óleń romany jaryq kórdi. Sondaı-aq «Ata zaman sóıleıdi» áńgime, povester jınaǵy, «Altaıdyń aqıyqtary» tarıhı romanyn jarııalady. Munan syrt, Maǵaz qalamynan týyp áli jaryq kórip úlgermegen kóptegen óleńderinen syrt, segiz áńgimesi (ekeýi aıaqtalmaı qalǵan), birqydyrý maqalalary bar. Arhıvinde saqtalyp kele jatqan bul dúnıeleri baspa betinde áli jaryq kórmegendikten, atalyp zerttelmeı keledi.
Qalamgerdiń otyzdaı óleńi, birneshe áńgimesi men povesteri qytaı tiline aýdarylǵan. Qytaıdaǵy azshylyq ulttarǵa beriletin Memlekettik syılyqty enshiledi. Sonymen qatar jeti shyǵarmasy ólkelik jáne memlekettik júldelerdi qanjyǵasyna baılaǵan. Bulardan syrt, ol aımaqtyq, oblystyq, ólkelik ádebıet-kórkemónershiler qoǵamy jaǵynan birneshe ret «Áıgili aqyn-jazýshy», «Qart maıtalman» qatarly dańq syılyqtarynyń ıegeri bolǵan. Maǵaz Razdanuly 1998 jyldyń 2 mamyr kúni 74 jasynda qaıtys boldy.
Abaıdyń arǵy bettegi shákirti
Maǵaz Razdanuly Abaı mektebinen tálim alǵan. Abaı shyǵarmashylyǵynan qanyp iship, aq ýyzynan nár alǵan qarymdy qalamger.
Onyń balalyq dáýiri Abaı óleńderiniń kúlli qazaq balasyna keń taraǵan tusyna týra keledi. Maǵazdyń ózine sóz bersek:
Abaıdy men jasymnan óstim tyńdap,
Degen ol eki nárse syr men symbat.
Syr – ishi, Symbat – syrty, sol sebepti,
Jaqsynyń ózi – tulǵa, sózi – qymbat!..
Kóp kórdim men alysty jaqyndy da,
Zalymdy, jaýyzdy da, batyrdy da.
Qaınaǵan mys qazandaı bul dúnıe,
Aqyry toqtaıdy eken aqyldyǵa... - dep jyrlaǵan eken.
1909 jyly Kákitaı Ysqaquly jaǵynan Petrbýrgta basylǵan Abaıdyń alǵashqy óleńder jınaǵy 1920 jyldardyń aldy-artynda Shyńjańǵa, sonyń ishinde Altaıǵa tarala bastaıdy. Ol kezde kóbinde kitap túrinde emes, sol kitaptyń kóshirmesin jasap taratý úrdisi bar edi.
Maǵazdyń ákesi Razdan kózi ashyq, kókiregi oıaý jan bolǵan. Maǵazǵa jastaıynan arab álippesin tanytyp qana qalmastan, sol tustaǵy eski shaǵataı, tatar jazýlaryndaǵy kóptegen ádebıettermen de sýsyndata bildi. Qazirgi Shyǵys Qazaqstannyń Zaısan óńirimen bolǵan túrli saýda-sattyq jáne basqa da baılanystar arqyly Qazaqstan jaǵynyń rýhanı jetistikteriniń Altaıdyń kún betine taralýyna ıgi yqpal etti. Óz kezinde Kókshetaý óńirinen Altaıǵa qashyp baryp, sonda Mámı beısi aýylynda ulaǵatty ustazdyqpen aınalysqan Seıitqazy Nurtaev jáne 1931 jyly Abaı aýylynan qashyp barǵan Zııat Shákerimuly, t.b. adamdarmen jaqyn baılanysta bolyp, ónegeli tárbıeler qabyldady. Tatar zııalysy Bilál Haziretti aýylyna ákelip, basyna úı kóterip berip, balalaryn arnaıy oqytty.
Kóregendi ákeniń osyndaı tárbıesi Maǵaz boıyna mol bilim bolyp darydy. Ásirese ádebıettegi ustaz bolarlyq tulǵalarǵa qoly jetip, Abaımen erkin sýsyndaýyna múmkindik týdy. Abaıdyń atalǵan jınaǵyn óz qoltańbasymen kóshirip alyp jattady.
– Ónegeli ómirdiń aınasy – Abaı. Sol bıikke umtylǵan Maǵaz esh ýaqytta, qandaı jaǵdaıda bolmasyn jyǵylǵysy, qulaǵysy kelmedi. Ustazynyń úni qulaǵynyń túbinde jańǵyryp, ózin ylǵı da alǵa jetelep otyrdy. Ony jetelegen Abaı rýhy esh aldamady. Halqynyń qalaýly qalamgerine, aıaýly perzentine aınaldy. Maǵazdyń zamandas atasy Aqyt Úlimjiuly men aǵasy Asqar Tatanaıuly da Abaıdaı uly aqynnyń ónegesinen qaǵys qalǵan joq. Maǵaz ómiri men onyń ádebıettegi eńbegi – Abaı rýhynyń alystaǵy aǵaıynnyń ósip-órkendeýine, quryp joǵalmaýyna, ádebı qýatyna qandaı rýhanı kúsh syılaǵandyǵynyń bir ǵana mysaly. Asyl dástúrge aınalǵan osy arqaý qazirge deıin óz qunyn joıǵan joq. Abaı jaqqan shyraq ár kókirekke áli de bolsa sónbes sáýlesin shashyp keledi. Shasha beredi de, - deıdi jazýshy Jádı Shákenuly.
Sheteldegi qazaq ádebıetiniń iri ókili
Búgingi tańda Maǵaz Razdanulynyń shyǵarmashylyǵy Túrki jurtyna da keńinen tanys kórinedi. Túrkııalyq ádebıettanýshy, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Ashýr Ózdemır Astanada ótken jazýshynyń «Úsh tomdyq tańdamaly shyǵarmalarynyń» tanystyrylymyna arnaıy kelipti. Ol Shyńjańdaǵy jazýshylardyń kóp áńgimelerin túrik tiline aýdarǵanyn aıtady.
Aıta ketý kerek, Ashýr Ózdemır - qazaq ádebıetin túrik jurtyna nasıhattaýda úlken eńbek etip júrgen ǵalym.
– Men qazaq ádebıeti mádenıetin zetteýshimin. Búgingi tańda Shynjańdaǵy qazaq jazýshylarynyń shyǵarmalaryn aýdaryp jatyrmyn. Búginge deıin 20- dan astam áńgime aýdardym. Maǵaz Razdanulynyń «Kebenek kıgenniń toıy» degen áńgimesin aýdardym. Maǵan erekshe áser etti. Shynymdy aıtsam, Altaı betindegi qazaq jazýshylardyń tili óte kúrdeli. Qoldanylǵan keıbir sózderdi sózdikterden izdep tappaısyz, óte kóne sózder qoldanady. Men qazaq tilin jaqsy bilemin, Abaıdyń qara sózderin de aýdarǵanmyn. Biraq Altaıdaǵy qazaqtardyń til-jazýy osyndaı kúrdeli ekenin oılamappyn. Túrik tilinde «Shynjańdaǵy qazaq jazýshylarynyń áńgimeleri» degen kitap shyǵarýdy jospalap júrmin. Bul shyǵarmalardy Túrki oqyrmandary qyzyǵyp oqıdy. Óıtkeni Qazaq eli, Altaı jeri bizdiń ata jurtymyz. Ondaǵy árbir rýhanı qundylyq biz úshin qymbat. Sol jerdegi oqıǵalar, mádenıet, salt-dástúr biz úshin qyzyq, - deıdi Ashýr Ózdemır.
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń ıegeri Dáýletkereı Kápuly sheteldegi qazaq jazýshylarynyń iri eńbekterin ata jurtqa ákelip, jalpy qazaq ádebıetin asyl arnasyna qosý ózekti másele ekenin aıtady.
– Biz sheteldegi qazaq ádebıetin bólip-jarmaı, jalpy qazaq ádebıetiniń taǵdyry retinde qaraýymyz kerek. Syrttaǵy kórnekti qalamgerdiń eńbegin ata jurtta násıhattaý áli de bolsa kemshin. Maǵaz sol iri tulǵalardyń biri. Qazaq ádebıetinde Muhtar Áýezov zerttegen «bıler aıtysy» degen dúnıe bar. Osy bıler aıtysynyń kórinsi Maǵaz Razdanulynyń «Altaıdyń aqıyqtary» shyǵarmasynda sýretteledi. Qazaqtyń taǵdyryn eki aýyz sózben sheshý, ult taǵdyry jolynda tolǵanǵan bılerdiń kemeńgerligi erekshe beınelengen. Biz ult úshin kúıingen, ólgenin tiriltken Maǵaz Razdanuly sekildi qýǵynda júrse de, jandarnyń siriligmen ultqa azamattyq paryzyn adal atqarǵan qalamgerlerdiń eńbekterin ata jurtqa jetkizip, nasıhattaý ózekti másele. Óıtkeni ulttyq ıdeologııa tutas qazaqtyń taǵdyry, - deıdi Dáýletkereı Kápuly