Abaı jolymen júrgen el ozady – Tilekjan Rysqalıev
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Abaı jáne HHІ ǵasyrdaǵy Qazaqstan» atty maqalasynda «Abaı murasy – bizdiń ult bolyp birlesýimizge, el bolyp damýymyzǵa jol ashatyn qasterli qundylyq. Jalpy, ómirdiń qaı salasynda da Abaıdyń aqylyn alsaq, aıtqanyn istesek, el retinde eńselenemiz, memleket retinde muratqa jetemiz», dep atap ótkenindeı, biz Abaı jolymen júrsek qana oza alamyz.
-Qazaqtar Abaıdyń aıtqanyna erip, Abaı jolymen júrer bolsa, keshegideı, búgingideı bolmas edi, rýhy da, namysy da joǵary, uıaty da qalypty bolar edi, - deıdi ǵalym.
«Jol» degen – kıeli uǵym. Qytaıda adamǵa durys joldy usynatyn daosızm degen Lao Tszynyń ilimi bar. Fılosofııa adam jolyna, ǵylym jolyna, tarıh jolyna erekshe mán beredi. Olardyń júrip ótken jolynan tálim, taǵylym izdeıdi, sabaq alady.
Muhtar Áýezov qazaqty, qazaqtyń uly aqyny, oıshyly Abaıdy álemge tanytqan shyǵarmasyn «Abaı joly» dep tegin ataǵan joq. Búginde bizge keregi de osy Abaı joly. Men elimizge, qazaq halqyna, bıliktegilerge qazaq fılosofııasyna, mádenıetine úlgi retinde osy Abaı jolyn usynar edim. Abaı jolynda, Abaı iliminde bizge qajet nárseniń birazy bar: naryq ta, demokratııa da, básekelestik te, ǵylym-bilim de bar. Tek ony ıgere bilý kerek. Abaıdy oqymaǵan, bilmeıtin adam bolmas. Biraq qaısysy Abaı jolymen júrip kele jatyr – aıtý qıyn.
Qytaı ozyq dep Batys úlgilerin jaı ala salǵan joq. Óz jolymen, Konfýtsıı jolymen júrip kele jatyr. Qazir kósh basyndaǵy elderdiń biri.
-Tilekjan Hasenuly, siz belgili fılosof ǵalymsyz. Abaıdyń fılosofııasy jóninde ne aıtar edińiz?
-Keıingi kezde biz Abaıdyń fılosofııasyn ǵana moıyndap qoımaı, onyń iliminiń dástúrli fılosofııamen, álemdik fılosofııamen úndesip jatqanyn da aýyz toltyryp aıta bastadyq. Jáne bul shyǵaryp salma sóz emes, qurǵaq deklaratsııa emes, baryp turǵan shyndyq.
«Fılosofııa» degen sózdiń maǵynasy – danalyq, danalyqqa qumarlyq degendi bildiredi.
«Abaı týyndylarynda danalyq bar ma?» degen suraq qoısaq, esti adamdarǵa tym ersileý bolyp kórineri anyq. Sonda da. Abaı Sokratty pir tutady, ony tilge tıek etedi, Sokratsha oılap, Sokratsha áńgimeleskisi keledi. Sokratsha suhbat quryp, oǵan 27 qara sózin arnaıdy. Ne úshin Abaı Sokratqa den qoıdy? Árıne, danalyǵy úshin, bilim-ǵylymdy joǵary baǵalaǵany úshin, halqyna aıanbaı qyzmet etkeni úshin, nadandyqpen kúreskeni úshin, shákirtterine ozyq tárbıe bergeni úshin Abaı Sokratty jaqsy kóredi, odan úlgi alady. Abaı Sokratty hakim, ıaǵnı dana dep qadirleıdi.
Abaı óziniń ómirlik mıssııasyn da Sokratsha túsinedi: halqyna aıanbaı qyzmet etý, betke ustar qundylyqtaryn atap kórsetý, kemshiligin ashyq, batyra aıtyp, halqyn túzetý. Sol úshin de Abaı óz shyǵarmalarynda Sokratsha syndy, mysqyldy, kekesindi kóbirek paıdalanady. Synshyldyq ta – fılosofııaǵa tán qasıet.
Batysta osy kezge deıin fılosofııany ǵylym dep, gnosologııa, logıka, metodologııa dep tanıdy. Sondaı fılosofııa bolǵany, bar ekeni ras. Biraq fılosofııanyń tól qasıeti, negizgi qyzmeti – danalyqty júzege asyrý. Sokrat úshin, Abaı úshin fılosofııa, eń aldymen, danalyq.
Jasymda ǵylym bar dep eskermedim,
Paıdasyn kóre tura teksermedim,
Erjetken soń túspedi ýysyma,
Qolymdy mezgilinen kesh sermedim.
Talaı adamnyń basynan ótken, talaı adamdardy ókindirgen nárse. Qazirgi jastarǵa da qatysy bar ulaǵatty sóz.
Bireýdi kórki bar dep jaqsy kórme,
Lapyldaq kórseqyzar nápsige erme!
Áıel jaqsy bolmaıdy kórkimenen,
Minezine kóz jetpeı, kóńil berme!
Qansha aıtsa da, jastarǵa jetpeı jatqan, biraq eshqashan da eskirmeıtin shyndyq osy. Elimizde otbasyn qurǵan jastardyń jartysyna jýyǵy kóp uzamaı aıyrylysyp jatyr. Minezine, bilimine, ónerine, kisiligine qarap qosylǵasyn ba? Joq, lapyldaq kórseqyzar nápsige ergendikten.
Taǵy da sol «Jigitter, oıyn arzan, kúlki qymbat» degen óleńinen úzindi:
Jasaýly dep, maldy dep baıdan alma,
Kedeı qyzy arzan dep qumarlanba.
Ary bar, aqyly bar, uıaty bar
Ata-ananyń qyzynan ǵapyl qalma.
Jastarǵa budan artyq ne aıtýǵa bolady?
Abaıdyń bárimizge belgili, belgili bolǵanymen, sanamyzǵa sińbeı, basshylyqqa alynbaı, jattandy sóz bolyp qalǵan «Ǵylym tappaı maqtanba» degen óleńiniń alǵashqy joldaryn keltireıin:
Ǵylym tappaı maqtanba,
Oryn tappaı baptanba,
Qumarlanyp shattanba,
Oınap bosqa kúlýge.
Bes nárseden qashyq bol,
Bes nársege asyq bol,
Adam bolam deseńiz.
Tileýiń, ómiriń aldyńda,
Oǵan qaıǵy jeseńiz.
Ósek, ótirik, maqtanshaq,
Erinshek, beker mal shashpaq
Bes dushpanyń bilseńiz.
Talap, eńbek, tereń oı,
Qanaǵat, raqym oılap qoı
Bes asyl is kórseńiz.
Bul óleńniń árbir joly – tunyp turǵan danalyq. Abaıdyń óleńderin, qara sózin taldap, tarqata bilsek, osyndaı dana-lyqqa tap bolamyz.
Abaıdyń «Ǵylym tappaı maqtanba» degen sózin jastarǵa ǵana emes, bılik basyndaǵy sheneýnikterge, depýtattarǵa da joldaýymyzǵa bolady.
Táýelsizdik tusynda elimizde jalǵan ǵalymdar kóbeıip ketti. Birde-bir ǵylymı maqala jazbaǵan depýtat, mınıstr qalaı jáne qandaı ǵalym bolady? Bir kezde marqum Gerold Belger «Parasat» jýrnalynda jazyp edi: «Taǵy bir mınıstr polıtologııa doktory atandy. Qazaqstan bastyqtarynyń 80 paıyzy ǵylymı dárejeli. Ǵalamdaǵy eń oqymysty úkimet bizderdiki» – dep.
Bizdiń el ǵylymǵa bólinetin qarajat jaǵynan (shamamen 200 mln. dollar) kóp elden artta qalyp qoıdy. Árıne, bul maqtanatyn jaıt emes.
«Oryn» degen fılosofııada jaı sóz emes. Onyń tereń máni bar jáne salmaǵy aýyr: ár nárseniń dúnıedegi orny, adamnyń dúnıedegi orny, olardyń birine-biri laıyq bolýy – qaı kezde de kúrdeli másele.
Abaıdyń osy oryn degen uǵymǵa mán berýi – danalyq.
Abaı atap kórsetken «bes dushpan»: ósek, ótirik, maqtanshaq, erinshek, beker mal shashpaq – búgin de bizderge, qazaqtarǵa ál berer emes. Olarmen kúresý oıymyzǵa da kirmeıdi.
Abaıdyń adamǵa qoıǵan talaptary búgin de ózekti bolyp tabylady. Adam búgin de adam bolý úshin Abaı usynǵan bes asyl isti ıgerýi kerek.
-Uly Abaıdyń óleń-sózderi eskirmeıdi deısiz ǵoı. Adam bolý úshin ne isteýimiz kerek?
-«Adam bol!» – Abaı fılosofııasynyń ózegi. Adam ázir kúıde týa salmaıdy, adam bolyp qalyptasady. Adam bolý – eki jaqty protsess. Bir jaǵynan, bul qoǵamǵa, otbasyna, ata-anaǵa, solar arqyly qalyptasqan jaǵdaıǵa baılanysty, ekinshi jaǵynan, adamnyń ózine, onyń talabyna, yntasyna, jigerine baılanysty. Adamdy kúshtep, zorlap adam qyla almaısyń. Adamdy syrttan kúshtep ınabatty, mádenıetti qyla almaısyń. Adamdy zorlap oqytyp, maman qyla almaısyń. Oqý da, ǵylym da, óner de – bári de talappen, yntamen, jigermen keledi. «Kiside bar bolsa talap, otyrmas ol boıyn balap. Júrer, árqaıdan izdener, alar óz súıgenin qalap», – deıdi hakim Abaı.
Adam eńbek etedi, ósedi, jetiledi, baqytty bolady. Eńbek – Abaı ilimindegi jıi sóz bolatyn uǵymdardyń biri. Adamǵa eńbektiń qaı túri de jarasady. «Áýeli óner izdelik, qoldan kelse, eń bolmasa, eńbekpen mal tabalyq»; «Táýekelsiz, talapsyz mal tabylmas, eńbek qylmas, erinshek adam bolmas». «Bolmasyn kekshil, bolsaıshy kópshil, jan aıamaı kásip qyl. Orynsyz yrjań, bolymsyz qyljań. Bola ma dáýlet, násip bul? Eńbek qylsań erinbeı – toıady qarnyń tilenbeı». Danalyq degen osy bolsa kerek.
Abaıdyń sol kezdiń ózinde-aq tereń oıdy alǵa tarta berýi – tańǵalarlyq jaıt. «Tereń oı, tereń ǵylym izdemeıdi»; «Ynsap, uıat, tereń oı, oılaǵan jan joq, jaýyp qoı»; «Malda da bar jan men tán, aqyl, sezim bolmasa, tirshiliktiń nesi sán, tereńge bet qoımasa»; «Tereń oıdyń telmirip, sońyna ermeı», adamnyń isi biter me?» – deıdi Abaı. Mundaı talapqa sol kezdiń adamdary túgil, búgingi zamannyń adamdary da jaýap bere almas.
Abaıdy biz óz ýaqytyn basyp ozǵan danyshpan dep aıta alamyz.
Adam bolýdyń, ósip jetilýdiń taǵy bir sharty – qanaǵat. Ejelgi grek, úndi, qytaı oıshyldary qumarlyqty, nápsini jeńýge, sóıtip, adamnyń ózin-ózi bıleýine kóp mán beredi. «Adamnyń eń qıyn jaýy – onyń ózi» deıdi úndi danalyǵy. Qanaǵat qylý Abaı úshin de adamnyń asyl qasıeti bolyp tabylady. Qanaǵatshyldyq qazirgi naryq zamanynda da kerek-aq. Qanaǵat, raqym, ynsap, uıat bolsa, elimizde jemqorlyq osylaı jaıylyp keter me edi? Búgin de Abaısha aıtýǵa bolady: «Bar ma eken jaı júrgen jan qanaǵatpen, Qudaıdyń óz bergenin jep kórem dep?».
Abaıdyń poemasyndaǵy Eskendir patshaǵa qaratyp: «Myqtymyn dep maqtanba, aqyl bilseń, myqty bolsań, ózińniń nápsińdi jeń» deýi de – ómir kórgen dananyń túsinigi.
Fılosofııanyń basty nysanasy – adam. Naǵyz fılosofııa adam tanýmen, adam jumbaǵyn sheshýmen aınalysady. «Adam degen – qupııa syr, – dep jazady kórnekti orys oıshyl-jazýshysy F.M.Dostoevskıı, – bul qupııany ashý kerek... Men bul qupııanyń syryn ashýǵa tyrysamyn...». Nemis fılosofy Kanttyń pikirinshe, fılosofııanyń negizgi mindeti – adamǵa adam bolyp ómir súrýdi úıretý, adamnyń dúnıedegi ornyn kórsetý.
I.Kanttyń adam týraly iliminiń – antropologııasynyń bir suraǵy – «Men nege úmit arta alamyn?». Oǵan ol: «Bárine de, tipti Qudaıǵa da úmit artýǵa bolady. Biraq túbinde bári adamnyń ózine kelip tireledi», – dep jaýap beredi.
-Osyndaı kúrdeli saýalǵa naqty jaýapty Abaı iliminen de tabýǵa bola ma?
-Árıne. Bul da Abaı iliminiń álemdik fılosofııamen ushtasyp jatqandyǵynyń bir kórinisi:
Senbe jurtqa, tursa da qansha maqtap,
Áýre etedi ishine qýlyq saqtap.
Ózińe sen, ózińdi alyp shyǵar,
Eńbegiń men aqylyń eki jaqtap.
Abaı danalyqqa, danalyqty jetkizetin sózge, iske, minez-qulyqqa erekshe mán beredi. Abaı danalyqty tanyp, baǵalaıdy. Abaı ilimindegi danalyq – teorııalyq topshylaý emes, adam bolyp ómir súrý tásili.
Danalyqtyń túıini, naqty kórinisi – túsinik. Adamǵa qatysty nárselerdiń bárin Abaı tereń túsinedi. Abaı iliminde adam týraly, «adamnyń keıbir kezderi» týraly, dúnıe, ómir, ar-uıat, jaqsy-jaman qylyqtar, mahabbat, dostyq, bilim-ǵylym týraly tańǵajaıyp túsinik bar. Ondaı túsinik oqýdyń barlyq joldarynan ótken búgingi adamdarda joq.
Qazir biz «qazirgi adamdarda túsinik shamaly» degen sózdi jıi estımiz. Munyń bir sebebi – ǵylymǵa kóbirek úmit artqandyq. Ǵylymda tanym bar, túsinik joq.
Túsiniktiń ǵylymǵa qajeti de joq. Ataqty nemis fılosofy M.Haıdegger aıtady: «Naýka ne myslıt». Ǵylymdy qyzyqtyratyn nárse – obekt, ár alýan tabıǵat jáne qoǵam qubylystary. Bulardy tanyp-bilýdiń ózi jetkilikti. Fılosofııanyń kózdeıtini – adam. Al adamdy tanyp qoıý az, túsiný kerek.
Abaı sózderindegi túsinik ómirden, tarıhtan, adamdardyń sózin, isin, minez-qulqyn, qarym-qatynasyn kórip-bilip, paıymdap, oı eleginen ótkizýden týǵan.
Abaıda tolyq adam týraly jan-jaqty oılastyrylǵan ilim bar. Adam qalaı tolyq, jetilgen tulǵa bolady? Abaıdyń jaýaby qysqa, qysqa bolsa da nusqa: «Aqyl, qaırat, júrekti birdeı usta, sonda tolyq bolasyń elden bólek», – deıdi. Taǵy bir jerde: «Úsh-aq nárse adamnyń qasıeti: nurly aqyl, ystyq qaırat, jyly júrek», – dep óz oıyn naqtylaı túsedi. Adamnyń basqa qasıetteri osydan shyǵady. «Adamzatqa ne kerek? Súımek, sezbek, kúıinbek, hareket qylmaq, júgirmek. Aqylmen oılap sóılemek», – dep, Abaı aqyl, qaırat, júrektiń qalaı iske asatynyn kórsetedi.
Batys fılosofııasynda aqyl týraly kóp aıtylady. Qaıratqa, praktıkalyq aqylǵa, dúnıeni ózgertýge kóp mán beriledi. Biraq klassıkalyq, ǵylymı fılosofııada júrek týraly sóz bolmaıdy. Tek bir tamasha oıshyl Blez Paskal tanym quraldarynyń qataryna aqyl, parasatpen birge júrekti qosady. «Biz aqıqatty aqyl arqyly ǵana emes, júrek arqyly da tanı alamyz» – dep jazady. Júrek neni tanı alady? Syrtqy dúnıeni me? Joq. Adam ómiriniń qyrlary men syrlaryn.
Abaıdyń danalyǵyn, tereńdigin adam ómirindegi júrektiń erekshe rólin ashyp kórsetýinen ańǵarýǵa bolady. Bul arada biz taǵy da Abaımen birge álemdik fılosofııa deńgeıine shyǵa alamyz. Abaıda danalyq degen atyna saı keletin naǵyz fılosofııa bar ekendigine taǵy da kýá bolamyz.
Bir ǵajaby – Abaı aqyldy, qaıratty júrekke baǵyndyryp qoıady. Bular «ózimbilemdikke», «álimjettikke» salynyp, kóp nárseni búldirýi múmkin. Adam ómirinde bári júrektiń ámirimen, qalaýymen bolady deıdi. Qudaıdy qalaıtyn – júrek. Adamdy adamǵa qosatyn – júrek. Mahabbat ta, dostyq ta – júrektiń qalaýy. «Ádilet, nysap, uıat, raqym, meıirbanshylyq» – bári de júrekten shyǵady (on jetinshi sóz). «Dostyq, qastyq, bar qyzyq – júrek isi. Ar-uıattyń bir aqyl kúzetshisi» – degen de Abaı.
Abaı aqyldyń jaıyn tereń túsinedi. Aqyldy adam sózge den qoıady, sózdi uǵady. Aqylsyz adam, kerisinshe, «sózge yntasyz» bolyp keledi. «Qarny toq, qasa nadan uqpas sózdi, Sózdi uǵar, kókiregi bolsa kózdi...» – deıdi. «Átteń, dúnıe-aı, sóz tanyr kisi bolsa» dep, Abaı zamandastaryn ashyq áńgimege shaqyrady. Biraq ony tyńdap, túsiner adam tabylmaıdy. Al qazir she? Abaıdy oqyp, túsiner adam tabyla ma? Tabylar dep úmit artamyz. Ásirese, keıingi jastar Abaıdy oqyp, túsinse, joly ashyla túser edi.
Qoryta aıtqanda, Abaı ilimi ushan-teńiz. Bir suhbat túgili, tutas entsıklopedııada Abaı ilimin tutas qamtyp shyǵý múmkin emes. Bizdiki, Muhtar Áýezov aıtqandaı, «muhıttyń bir tamshysyndaı» oı bólisý. Abaıdyń 175 jyldyǵyna oraı elimizde úlken sharalar bastalyp jatyr. Endeshe, Abaı jylynda, odan keıin de biz uly aqyndy barynsha tolyq túsinip, oqyp-zertteýge tıistimiz. Eger danyshpan aqynnyń aıtqan syndarynan durys qorytyndy shyǵaryp, ar ilimin ıgerip, dańǵyl jolǵa túse bilse, elimizdiń de damý deńgeıi, murat-mártebesi joǵary bolar edi.
