Abaı kúıleri shetel qazaqtaryna qalaı taraǵan: Kúıshi Ardabı Máýletulymen suhbat
Bıylǵy mereıtoıǵa oraı birqatar is-shara josparlanǵan bolatyn. Biraq álemdi jaılaǵan indetke baılanysty sonyń kópshiligin onlaın formatqa aýystyryldy.
Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev: «Meniń tapsyrmam boıynsha Úkimet onynshy tamyzdy «Abaı kúni» dep belgilep, merekeler tizbesine engizdi. Uly aqynnyń murasyn ulyqtaýǵa arnalǵan is-sharalar jyl saıyn ótkizilip turatyn bolady. Másele mereıtoıda emes – tuǵyrly tulǵanyń týyndylarynan tereń tálim alýda. Abaıdyń rýhyna taǵzym etý – onyń qaǵıdatyn ustaný, amanatyna adal bolý. Sonda ǵana jas urpaqtyń sanasyna qasterli qundylyqtardy sińiremiz.
Biz uly oıshyldyń ónegeli ómiri men taǵylymy týraly aıtýdan jalyqpaımyz. Ásirese qazirgi Qazaqstan qoǵamyn Abaıdyń rýhanı ustanymyna saı damytý asa mańyzdy. Men bul jóninde «Abaı jáne HHІ ǵasyrdaǵy Qazaqstan» atty maqalamda keńinen aıttym», - dedi.
Abaıdyń qara óleń bolyp órilgen jáne qara sóz bolyp tógilgen oralymdy oılary áli kúnge deıin ómirlik baǵdar bolyp keledi. Sonymen birge onyń ánderi men kúıleri de qalyń qazaqtyń súıip tyńdaıtyn ǵumyrlyq týyndylary.
Osy oraıda QR Ulttyq mýzeıiniń «Halyq qazynasy» ǴZI aǵa ǵylymı qyzmetkeri, kúıshi-zertteýshi, ónertaný PhD doktory Ardabı Máýletulymen suhbattasqan edik.
Qazaq mýzykasyn zerttegen ǵalymdardyń zerttep-zerdeleýinde uly Abaıdyń osy ýaqytqa deıin 4 kúıi jetken. Ol kúılerdiń aldy 1965 jylǵy Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorııasynyń folklorlyq zerthanasynyń qyzmetkerleri tarapynan jasalǵan ekspedıtsııa kezinde jazylyp alynsa, keıingi tabylǵan bir-eki kúıi 80-jyldardyń basynda kúıshi-zertteýshi Ýálı Bekenovtiń notaǵa túsirýinde bizge jetti. Al endi «Egemen Qazaqstan» gazetinde jazǵan maqalama arqaý bolǵan Abaıdyń «Aqtolqyn» atty kúıi Іleniń arǵy jaq betindegi qazaqtar arasynda burynnan tartylyp kele jatqan kóne kúı. ıAǵnı Abaıdyń bul kúıi manaǵy aıtqan Іleniń arǵy jaǵyndaǵy klassık kúıshiler Qońqaı Shoqyraquly, Áshim Dúńshiuly sııaqty kúıshiler arqyly jetip otyr. Al bul kúıshilerdiń esimi qazaqtyń kúıtaný ǵylymy men oryndaýshylyq baǵytta keńinen tanys tarıhı tulǵalar. Ýálı Bekenov pen Aqseleý Seıdimbek jáne basqa da óner zertteýshileri bul kúıshiler týraly keńinen qalam terbegenin aıta ketkim keledi. Biz osy kúıshilerdiń kózin kórip qolynan kúı úırengen shákirtterinen bul kúı týraly málimetti jáne 1980 jyly shertip qaldyrǵan úntaspasyn osydan 10 neshe jyl burynǵy zertteýlerimizde taýyp aýdıo-vıdeo taspaǵa jazyp, odan beri qosymsha zertteýler júrgizip endi ǵana óner zertteýshi ǵalymdarymyzdyń, kúıshilerdiń talqysyna tastap otyrmyz. Qalaı degenmende bul qazaqtyń rýhanı murasyna qosylǵan úlken baılyq jáne hakim Abaıdyń mýzykalyq murasyn bolashaq urpaqtyń júıeli izdep-zertteýine zor kómegin tıgizedi dep bilemiz.
- Ardabı osy aıtqandaryńyzdy naqtylaı tússeńiz. Bul,oqyrmandarymyzǵa da qyzǵylyqty dep oılaımyn. Zertteý zerdeleýden ótip, myzǵymas derekterimen qundy degen. Ózińiz kúıshisiz ári kúıshi-zertteýshisiz. Uly babamyzdyń kúıleri jóninde biletinińizdi bólise otyryńyz.
- Uly Abaıdyń osy ýaqytqa deıin bizge jetken «Maı túni», «Maıda qońyr», «Tory jorǵa», «Abaıdyń jeldirmesi» qatarly tórt kúıi bar.
«Maı túni», «Tory jorǵa» kúılerin jazýshy, jýrnalıst shyǵysqazaqstandyq Ǵaısa Sarmýrzınniń (1904-1987) oryndaýynda, kúıshi-zertteýshi, ǵalym Ýálı Bekenov 1983 jyly jazyp alyp, notaǵa túsirgen. Al Abaıdyń «Maıda qońyr» kúıi Shyǵys Qazaqstannyń Shubartaý óńirinen shyqqan ataqty kúıshi Júnisbaı Stambaevtyń oryndaýynda 1965 jyly jazylyp alynyp bizge jetti. Biz de bala kúnimizden el arasyndaǵy kúıshilerden Abaıdyń atymen atalatyn kúılerdi estip óstik.
P.I. Chaıkovskıı atyndaǵy Almaty mýzykalyq kolledjinde 3-kýrsta oqyp júrgenimde, ustazymyz kúıshi-zertteýshi M. Ábýǵazymen birlesip «Áshim jáne Іle aımaǵynyń kúıleri» atty Іle boıyndaǵy kúıshilerdiń kúılerin negiz etken bir kitap qurastyrdyq. Osy kitapqa qatysty materıaldar jınaý maqsatynda 2008 jyldyń jaz kezinde QHR-dyń Іle Qazaq avtonomııaly oblysyna kúı jınaý jumystarymen bardym. Іleniń Kúnes aýdany Zekti qalashyǵynda turatyn Imash Asqarbekuly (ol kezde 88 jasta edi) jáne Kamal Maqaıulymen bolǵan bir suhbatta Іle boıyndaǵy ertedegi kúıshilerdiń oryndaýynda «Abylaı hannyń sybyzǵysy», «Abaıdyń aqtolqyny», «Qyzylmoıyn Qýandyqtyń kúıi», «Qaraıt batyrdyń kúıi» sııaqty eski kúılerdiń sońǵy kezderde umyt bola bastaǵanyn ókinishpen aıtty. Áshimniń «Aq erke» degen kúıin «Abaıdyń aqtolqyny» dep jańsaq aıtyp otyr ma degen oımen, áńgimege aralasyp anyqtap suraǵanymda, Imash aqsaqal maǵan «Aq erke» kúıiniń basqa kúı ekenin, al «Abaıdyń aqtolqyny» atty kúıdiń burynnan beri tartylyp kele jatqan kóne kúı ekenin aıtty. Sondaı-aq Imash Asqarbekuly 1950 jyldardyń shamasynda Qazaqstannan kelgen zertteýshilerdiń osy «Abaıdyń aqtolqyny» atty kúıin estip, bir joǵymyz tabyldy dep qatty qýanyp, jazyp alǵandaryn da osy áńgimesinde aıtyp edi. Imash Asqarbekuly men Kamal Maqaıuly ataqty Áshim kúıshige shákirt bolyp, qolynan kúı úırengen kónekóz kisiler bolǵandyqtan, bul kisiler aıtqan osy málimet, uly Abaıdyń kúıleri týraly endigi jerde izdenýimizge úlken úmit ushqynyn oıatqandaı boldy.
2010 jyly jaz aıynda QHR-daǵy qandastarda saqtalǵan mýzykalyq muralardy jınaý ekspedıtsııasy kezinde, Іle qazaq avtonomııaly oblysy Qorǵas aýdany Sarybulaq aýylynyń Shybaraǵash degen jerde turatyn 73 jasqa kelgen Málik Álıaqynuly esimdi kúıshi aqsaqaldy júzdestirdik. Ol kisiniń oryndaýynda eski halyq kúıi «Kenesary-Naýryzbaı», «Jalǵyz qýraı surteke», Áset aqyn Naımanbaıulynyń «Án kúıi» jáne «Kertolǵaý» atty eki kúıin, Tergeýsizden beri jalǵasyp kele jatqan Qyzylmoıyn Qýandyqtyń kúıi dep tartylatyn eki kúımen qosa Tergeýsizdiń «Muń-zar», «Núsipaqynǵa arnaý», «Keńes» jáne óziniń «Ana», «Jubaı» t.b. on neshe kúı jazyp aldyq. Málik aqsaqalmen áńgimelese kele, Sarybulaq óńirinde Tergeýsiz Bálekeıuly degen el basqarǵan aqalaqshy (mansap aty), kúıshi bolǵanyn, ol kisiden qalǵan kúılerdiń Málik kúıshige Tergeýsizdiń bel balalary Ybyraı, Dáýit arqyly jetkenin bildik. Málik aqsaqaldyń aıtýy boıynsha Tergeýsizdiń Qýanyshbaı degen kenje balasy da ǵalamat kúıshi bolypty. Áshim kúıshi Іle oblysynyń ortalyǵy Qulja qalasynda «Qazaq-qyrǵyz mádenı uıymynda» óner kórsetip júrgen kezinde, Qýanyshbaı Áshimmen rýhanı qarym-qatynasta bolǵany aıtylady. Qýanyshbaı Tergeýsizuly 1980 jyly magnıtofonnyń kassetasyna óz qolymen shertip jazdyrǵan kúıleri Tergeýsizdiń nemeresi Satybaldy Ybyraıulynyń qolynda saqtalǵan eken. Bul úntaspany kóshirip aldym. Barlyq kúılerdi atyn atap shertipti. Jazylǵan eski kúılerdiń arasynda «Abaıdyń aqtolqyny» degen kúı de shertilipti. Odan basqa «Kenesary-Naýryzbaı» atty eski halyq kúıi, áıgili aqyn Áset Naımanbaıulynyń «Án kúıi», «Kertolǵaý» kúıleri jáne Qyzylmoıyn Qýandyqtyń kúıi dep tartylatyn eki kúı, Tergeýsizdiń «Núsipaqynǵa arnaý», «Keńes» qatarly jıyny 8 kúı jazylypty. Bul fonojazba kóshirmesi meniń jeke arhıvimde saqtaýly tur.
- Ardabı, áńgime basynda «Abaıdyń aqtolqyny» kúıiniń bolǵany týraly derekti jetkizgen kúıshiler Іleniń shyǵysy Kúnes aýdanynda ómir súrgen Áshim kúıshiniń shákirtteri ekenin aıttyńyz. Al kúıdiń ózin shertip, úntaspasyn qaldyrǵan Іleniń batysy Qorǵas aýdanynda ómir súrgen Qýanyshbaıdyń ózi de, ákesi Tergeýsiz kúıshi de zamanynda áıgili Áshim kúıshilermen tyǵyz rýhanı qarym-qatynasta bolǵany týraly biraz derekterde aıtylady. Abaıdyń osy ýaqytqa deıin bizge jetken «Maı túni», «Maıda qońyr», «Tory jorǵa», «Abaıdyń jeldirmesi» qatarly tórt kúıi bar. Bilgimiz kelgeni «Abaıdyń aqtolqyny» osy kúılermen uqsastyǵy, avtorlyq stıli qandaı?
- Endi osy «Abaıdyń aqtolqyny» degen kúımen, osyǵan deıin tabylǵan Abaıdyń basqa kúılerinde áýendik nemese qurylymdyq jaqtan qandaı da bir uqsastyq, jaqyndyq bar ma degen oımen aqynnyń kúılerin bir-birlep tyńdap shyǵyp, salystyrǵan pikirimizdi oqyrmandaryńyzǵa aıtyp óteıin.
Abaıdyń «Maı túni» kúıin tyńdap otyrǵanda, orta býynda astyńǵy ishekte «e-re», ústińgi ishekte «V-sı bemol» dybystarynan ándete bastalatyn áýen, birden kishi saǵadaǵy «a1-lıa+g1-sol» dybystaryna kóterilip qaıtadan orta býynǵa jáne bas býynǵa baryp shalqyp qaıtyp otyrady. Bundaı qońyrlatyp bastap, birden joǵary dybysqa áýendik sekirýler jasaý kóbinese ánge tán, Abaı ánderine tán erekshelik. Kúıde áýen bir qalypty júrip kele jatyp, arasynda yrǵaqtyq ózgeris jasap, kidirip sekirtpe yrǵyqqa aýysyp, qaıtadan bastapqy júrisine keledi jáne kúı aıaqtalar kezdegi qaıyrma býyndarda qaıtadan sekirtpe yrǵaqtar arqyly, ústińgi ishekte «g-sol» dybysynan «fis-fadıez» dybysyna jarty tondyq lıga arqyly aýytqý jasap, qulaqqa beıne bir akkordyq dybys qataryn elestetedi. Mundaı tásil kóbinese ánniń bastalýy nemese aıaqtalýy kezinde qoldanylady. Sondyqtan uly Abaıdyń ánshilik álemindegi keń tynysty, náziktikke toly ıntonatsııalyq erekshelikteri osy kúılerinde anyq kórinip tur. Bizdiń qolymyzǵa túsken «Abaıdyń aqtolqyny» atty kúıde, orta býyn «d/g – re-sol» dybysynan salmaqty, oıly bastalady. Jalpy bul kúıde oıshyldyń basqa kúılerine qaraǵanda mazmunyndaǵy zar men muńnyń, ókinishtiń beınelenýi dybystyq jáne oń qoldaǵy salmaqtap shertiletin qaǵys ereksheliginen baıqalady. Yrǵaqtyq jáne dybystyq jaǵynan «Abaıdyń aqtolqyny» kúıi «Maıda qońyr» kúıine jaqyndyǵy bar. Mysaly, «Abaıdyń aqtolqyny» atty kúıde negizgi bastapqy áýen orta býynda astyńǵy ishek «e-mı» dybysynan bastalyp «d-s-h – re-do-sı» dybys qatarymen ústińgi ishektegi «a-g – lıa-sol» dybystarynyń qabysýymen oryndalatyn sóılem, «Maıda qońyr» kúıinde de kezdesedi. Eki kúıdegi sóılemniń áýendik, dybystyq jaqyndyǵyn notalyq tańbalanýynan baıqaýǵa bolady.
- «Abaıdyń aqtolqyny» atty kúıdiń, óz zamanynda el bıleı júrip sońyna osyndaı mol mura qaldyrǵan kúıshi Tergeýsiz Bálekeıuly arqyly balasy Qýanyshbaıǵa kóship, odan bizge jetkendigin áńgimemiz barysynda aıttyq. Endi osy Tergeýsiz Bálekeıuly jaıynda qysqasha toqtala ketseńiz.
- Tergeýsiz Bálekeıuly 1886 jyly QHR Shyńjań uıǵyr avtonomııalyq aýdany Іle Qazaq avtonomııaly oblysy Tekes aýdanynyń Qaraǵanty degen jerinde dúnıege kelgen. Tergeýsiz dúnıege kelgennen keıin kóp uzamaı rýly el, Ór Tekesten Qorǵastyń Sarybulaq aýylyna qonys tebedi. Ákesi Bálekeı azdap dombyrashy, ári órimshi kisi bolǵan. Tergeýsiz qyzaı ishinde Meńis – Tileýberdi – Janǵabyl – Torǵaı – Kórpesh rýynan taraǵan. Tergeýsiz dombyrany alǵash 7 jasynda naǵashysy dombyrashy ári aqyn Nurybekten úırenedi. 13 jasqa kelgende halyq kúıleriniń basyn qaıryp tartqan. Aqylyna talanty saı Tergeýsizdi, eldiń ıgi-jaqsylary jastaıynan el basqarý isine baýlıdy. Ol 1928 jyldan 1933 jylǵa deıin záńgi (mansap aty: júz tútindi basqarady ), 1933 jyldan 1947 jylǵa deıin aqalaqshy (mansap aty: myń tútindi basqarady) bolyp halyqtyń saıası ómirine belsene aralasady. Ózi basqarǵan Bessarbulaq, Aqsý, Besaǵash, Noǵaıty, Oımanbulaq qatarly jerlerdegi halyq arasyndaǵy qaıshylyqtarǵa ádil tórelik etip otyrǵan.
Tergeýsiz 1947 jyldyń aıaǵynda óz aýyly Sarybulaqta baqılyq bolǵan. Tergeýsizdiń artynda «Núsipaqynǵa arnaý», «Óreli ker», «Erýlik keńes», «Keńes», «Býrylshanyń kúıi», «Teris qaqpaı І, ІІ», «Arnaý», «Ór Tekes», «Arman-aı», «Kókqamyr», «Jyljyp ótken dúnıe», «Qos tóbe» qatarly artynda 20-dan astam kúı qaldy. Tergeýsizdiń kúıleri jaıynda budan buryn Shalqar ulttyq radıosynan, belgili kúıshi, radıo-jýrnalıst Sársenǵalı Júzbaıdyń «Kúı shashý» baǵdarlamasy arqyly qazaq elindegi óner súıer, kúı súıer aǵaıynǵa nasıhatyn jasaǵan bolatynbyz.
- Abaıdyń kúıleri shekaranyń arǵy jaǵyndaǵy elge qalaı barýy múmkin degen suraqqa da birneshe ret zertteý júrgizip barǵan soń, oıǵa túıgenderińmen, estip-kórgenderiń boıynsha teorııalyq jaýap tapqan bolarsyń?
- HІH ǵasyr men HІH ǵasyrdyń bas kezinde Shyńjań qazaqtarynyń bilimi men aǵartý isi, óneri men áleýmettik-saıası jaqtarynda qyzmet etken qaıratkerlerdiń barlyǵy derlik qazaq dalasyndaǵy ult zııalylarymen tyǵyz qarym-qatynasta bolǵany barshańyzǵa málim. Mysaly, sonaý 1920 jyldary Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatov jáne Raıymjan Marsekovtardyń Tarbaǵataıdyń Baqty shekarasynan ótip, Jaıyrdaǵy elge barýy, sondaı-aq Іleniń arǵy jaq boıynda týyp ósken áıgili aqyn, kompozıtor Tańjaryq Joldyuly da HH ǵasyrdyń basynda Jetisý jerinde bolyp, qazaq dalasyndaǵy ulttyq ıdeıamen sýsyndap eline qaıtyp barǵan soń, ondaǵy qazaq rýhanııatyna ólsheýsiz eńbek etýi, qazaq án óneriniń klassıgi Áset Naımanbaıulynyń arǵy bettegi (Shyńjań jerindegi) qazaqtyń arasyna baryp, qazaq dalasyndaǵy án-kúı óneriniń ol jaqqa keńinen nasıhattalýyna úlken jol ashýy jáne Áset aqynnyń osy «Abaıdyń aqtolqyny» atty kúıdi jetkizgen Qýanyshbaıdyń ákesi Tergeýsiz kúıshimen, Meshpet aqynmen Іleniń boıynda ıgi isterdiń basynda dámdes-tuzdas bolýy qatarly mádenı-rýhanı sabaqtastyqtyń bolǵany tarıhı derekterde bar. Abaı murasynyń Shyńjań jerindegi aǵaıynǵa taralýyna sebep bolǵan shyǵar dep topshylaıtyn qundy málimetterdiń biri, jastaıynan Abaı men ákesi Shákárimnen tálim-tárbıe alǵan Qunanbaı urpaqtarynyń ishinen Zııat Shákárimulynyń qýǵyn-súrgin jyldary, ıaǵnı 1931-1935 jyldar aralyǵynda Shyńjańdaǵy qazaqtar arasyna baryp mádenı, oqý-aǵartý isimen shuǵyldanyp, ol jaqtaǵy qazaq jastaryn ǵylym men bilimge úndeý maqsatyna «Shal men balanyń aıtysy» jáne «Qaragóz», «Shuǵa», «Qalqaman men Mamyr», «Jalbyr» t.b. pesalardy sahnaǵa shyǵaryp, Abaı men Shákárim shyǵarmalaryn halyq arasyna keńinen nasıhattaýy týraly derek. Mine, osyndaı tarıhı-rýhanı tutastyqty negiz etken ult zııalylarynyń jankeshti óneriniń arqasynda Abaı muralary eki jaqtaǵy qazaqqa keńinen taralǵan bolýy múmkin degen oı týady.
- Uly oıshyl, danyshpan Abaıdyń mýzykalyq murasy týraly qazaqtyń mýzykataný ǵylymynyń negizin salǵan akademık Ahmet Jubanovtan bastap, B.G. Erzakovıch, A.V. Zataevıch t.b. ónertanýshy ǵalymdardyń asa qundy ǵylymı pikirlerin bilemiz. Abaıdyń shyǵarǵan áýenderiniń erekshe rýh pen jiger beretindigi týraly erterekte, Sovet Odaǵy tusynda shetelge shyqqan belgili azamattardyń aıtqany bar. Sheteldikter Gımnderińiz qandaı degende Abaıdyń ánin shyrqaıtynbyz. Olar úlken yqylaspen tyńdap, qol soǵyp - álemdik deńgeıdegi klassıkalyq dúnıe deıtin degendi talaı estidik.
- Qazaq mýzykasyn shynaıy janashyrlyqpen zerttegen B.G. Erzakovıchtiń ózi Abaıdyń án-kúı murasyn tolyǵyraq jınap, zertteý úshin áli de ekspedıtsııalar uıymdastyrý kerektigin basa aıtqan. Buǵan deıin jaryq kórgen Abaıdyń kúılerin jetkizgen kúıshilerdiń aýyl arasynda, bir-eki áýenniń basyn qosyp kúı tarttyq dep júrgen jaı adamdar emes ekeni anyq. Mysaly, Abaıdyń «Maıda qońyr» kúıin jetkizgen Júnisbaı Stambaev sonaý Han Abylaı zamanyndaǵy Baıjigit muralaryn derlik bizge jetkizgen Talasbek Ásemqulov sııaqty dáýlesker kúıshiniń júregine kúı darytqan, M. Maǵaýın t.b. óner zertteýshilerimiz ben tarıhshylarymyzdyń nazaryna ilikken zańǵar kúıshi bolǵandyǵyn barsha jurt biledi. Sol sııaqty joǵaryda aıtqanymdaı Abaıdyń «Maı túni», «Tory jorǵa» kúılerin Ǵ. Sarmýrzınniń oryndaýynda jazyp alyp, zerttep-zerdelep jetkizgen Ý. Bekenov te qazaqtyń kúı ónerine bir kisideı tórelik aıtqan kúıshi-zertteýshi ekeni bárimizge aıan. Bul kúıler de sol arnaıy el ishinen izdeý-jınaý jumystary kezinde tabylǵan oljalar. Abaıdyń zamanynda úsh ishekti dombyra ustaǵany týraly aqynnyń kózin kórgen kónekózderdiń tálimin alǵan shejire aqsaqal Shákir Ábenovtyń de aıtqan derekteri bar ekeni barshaǵa belgili. Al Qýanyshbaı Tergeýsizuly arqyly bizdiń qolymyzǵa túsken «Abaıdyń aqtolqyny» degen atpen jetken bul kúıdi myń oılanyp, san tolǵana otyryp, zerdesi bıik óner zertteýshilerimen qazaq rýhanııatynyń janashyrlarynyń nazaryna ilinip, óz baǵasyn alsa eken, múmkin bolashaq jastardyń Abaı kúılerin tııanaqty den qoıa zertteýine osy dúnıelerdiń az da bolsa septigi tıer degen úmitpen usynyp otyrmyz. Kúlli adamzat bas ıgen uly aqynnyń ushan-teńiz rýhanı álemi, qazaqtaı halqy barda áli jalǵasty zerttele beretini sózsiz.
- Ardabı sen táýelsizdikten keıin elge oralyp, bilim alyp, óz salasy boıynsha jumys jasap júrgen talantty jastardyń birisiń. Ony óner men rýhanııatta atqaryp júrgen qyzmetterińnen kórip otyramyz. Jalpy ózińniń týǵan jeriń, ósken ortań týraly aıta otyrsań? Qazaqstanǵa qaı jyly keldiń?
- Men 1984 jyly QHR-dyń Shyńjań ólkesi Іle Qazaq avtonomııaly oblysynyń Qorǵas aýdany Muqyr aýylynda dúnıege kelippin. Men taza qazaqy ortada óstim. Aýylymyzda qazaqtan basqa ult kórmeıtinsiń, tek qazaq qana bolatyn. Men ósken aýyl malsharýashylyǵyn negiz etken, egin salý degendi múldem bilmeıtin. Qazir aıtsam Ardabı HІH ǵasyrda ómir súrgen ba? deýińiz múmkin, bala kúnimizden naǵyz kóshpendi turmysty kórip óstik qoı shirkin. Qys-qystaý, jaz jaılaýda saharanyń kóshpendi ómiri qaınap jatýshy edi. Bizdiń otyrǵan jerimiz negizinen Іle darııasyna jaqyn, qamysty, qoǵaly mal qystatýǵa qolaıly boldy. Kóktem shyǵysymen elmen birge bizdiń úıde jaılaýǵa kóshetin. Kóshkende qazirgindeı mashınamen emes, baıyrǵy kóshpendi salttyń jurnaǵymen ógiz-atpen, túıemen kóshetin. Ol kóshtiń sán-saltanaty bólek edi ǵoı. Áli esimde nebir jorǵa-júırik at, qyran búrkit, qarshyǵa, qumaı tazylar bizdiń kóshtiń kórki bolatyn. Men sondaı ortada bala jasymnan taı-taıynshaǵa minip, júk artqan ógiz, atty jetektep asý bermes asqar taýlarmen boı talastyra kóshtiń ortasynda júretinmin. Atty kisi azer júretin nebir qulasyn qııa joldarda júretinbiz, taý jolynda júk artqan talaı kólik (at, ógiz) qulap saı tabanyna túskenshe júk bir jaqta, ózderi bir jaqta shashlyp qalǵanyn kózimmen kórdim ǵoı. Sonda, sheshelerimiz ne degen myqty edi deımin, bir ne eki qonyp ázer baratyn qıyn taý jolynda, attyń ústinde aldy-arttaryna bala mingestirip, kólik jetektep, bir qyńq etip qoımaıdy ǵoı jaryqtyqtar. Baıaǵy qazaqtyń batyr qyzdary qaıdan shyqqan, osyndaı kıeli ortada attyń jaly, túıeniń qomynda tárbıelenip ósken ǵoı, Men muny nege aıtyp otyrmyn, qazaqtyń saharadaǵy kósh mádenıeti shyntýaıtynda tunyp turǵan ǵylym ǵoı. Otyrǵan jurttan bastap, kóshtiń basy-qasynda atqarylatyn yrym-jyrymǵa deıin báride ǵajaıyp dúnıeler. Men keıde oılaımyn, qazaqtyń etnografııasyn zerttep júrgen jastar sol elge arnaıy baryp, jurnaǵy bolsa da qalǵan, qazaqtyń naǵyz kóshpendi mádenıetin kózben kórip izdense, óte bir nátıjeli ǵylym jaratar ma dep. Meniń osy kóshpendi turmystyń naǵyz ortasynda óskendigimnen bolar, azdy-kópti ónerdi túsinip, qazaqy oılaýymnyń qalyptasýy osy qasıetterden dep oılaımyn. Osy 2000 jyldardyń basyna deıin bizdiń úıdiń bosaǵasynan eki-úshten búrkit, júırik tazylar úzilmeı keldi (Ol týraly eski estelik fotolarda bar). Bizdiń áýlette qusbegilik ónermen qosa kúıshilik óner arǵy atalarymyzdan jalǵasypty. Uly ákemiz ıAqup el kóleminde aıtýly kúıshi, qanjyǵasy keppegen ańshy, búrkitshi bolypty. Ol týraly, elde atamyzdy kóre qalǵan kónekóz qarııalar maıyn tamyzyp qazirge deıin aıtyp otyrady. Al ákeme atamyzdyń qusbegili de, dombyrashylyǵy da qondy. Biraq atamyz aıtqan eken, dombyrashylyq óner úshinshi nemese besinshi ne bolmasa jetinshi urpaqqa shynaıy darıdy dep. Ákem men qolyma dombyra ustap kúı tartqan soń ózi azdap tartatyn kúılerin qoıyp ketti. Sonda keıde suraımyn ǵoı, Siz bir-eki jaqsy kúıler tartýshy edińiz ǵoı, sońǵy kezde nege tartpaıtyn boldyńyz degenimde, jańaǵy atamyz aıtqan sózdi aıtyp, sen atańa úshinshi urpaqsyń saǵan dombyra qondy, men endi tartpasamda bolady dep otyrady. Anam Raıhan Ázizqyzy qolónerge óte sheber boldy. Qazaqtyń aqqalpaǵyn qozy júninen basyp, jasaıtyn aýyldaǵy birden-bir áıel meniń sheshem bolatyn, esiktiń aldyna órnek quryp alyp atqa jabatyn atkejim toqıtyn, shı toqıtyn óte ismer boldy.
Aýylymyzda Toıbazardyń Átáni, Esirkesin degen kúıshiler boldy. Dombyrany ǵalamat tartatyn. Men bastaýysh 4 synyp oqyp júrgen kezimnen bastap osy kúıshilerdiń ónerine qanyq boldym. Sol óńirdiń kúılerimen qosa Táttimbet, Súgirlerdiń kúılerin tartqanda saı súıegińdi syrqyratatyn edi jaryqtyqtar. Keıin bastaýyshtyń 5 synybynan bastap dombyra úırený úshin, óz aýylymnan kórshi aýylǵa oqýymdy aýystyryp, Shyńjań jerine tanymal kompzıtor Málik Shıpanulynyń balasy Asqar Málikulynan alǵashqy dombyra sabaǵyn aldym. Odan keıin sol elge tanymal kúıshi Uran Aqataıuly men áıgili Áshim kúıshiniń tól shákirti Kamal Maqaıulyna shákirt bolyp kúıshilikti ájeptáýir meńgerdim. Osyndaı qazaqy orta men óner ıeleri meniń ónerge kelýime úlken áser etti dep oılaımyn.
- Senimen bir ýaqytta Qazaqstanǵa kelgen aǵaıyn, ásirese endigi atajurtqa oralatyn jastar jaǵy bile júrsin. Ózińniń osy táýelsiz elde bilim alyp, shetten kelgen aǵaıyndardyń ishinde tuńǵysh ret ónertaný salasyndaǵy ǵylym doktory dárejesine jetkeniń jaıly ashyp aıta ketseń? Sen atajurtqa oralmaı áli de sol shet elde júrseń múmkin saǵan osy baqyt buıyrmas pa edi?
- Shyny kerek, eń áýeli Alla, odan soń osy qasterli táýelsizdiktiń arqasynda elge oraldyq qoı. Óz basym jas jasap, jasamys tartyp otyrmasamda osy táýelsizdiktiń qasıetin qatty baǵalaımyn jáne mańaıymdaǵy elge kelgen zamandastaryma ylǵı dárptep kelem. 2004 jyly elge kelgen soń, 2005 jyly P.I.Chaıkovskıı atyndaǵy Almaty mýzykalyq kolledijine oqýǵa túsip, ary qaraı ýnıversıtet, magıstratýra, doktorantýrany arasyn úzbeı 13 jyl oqyp bilim alyp, 2018 jyldyń aıaǵy ǵylym doktory ataǵyna qol jetkizdim. Arǵy bettegi qazaqtar arasynda ónertaný salasynda doktorlyq nemese kandıdattyq ǵylymı dáreje qorǵaǵan adam maǵan deıin bolmapty. Sondaı-aq Shyńjań qazaqtarynyń kúı óneri týraly da budan buryn kandıdattyq ne doktorlyq jumystar jazylmapty. Alla qoldap, táýelsiz elde alǵan bilimniń arqasynda osy eki jaqsylyq ta maǵan buıyrdy. Týǵan jerimdegi qazaqtyń kúı ónerin shamam kelgenshe jınap elge ákelsem, saıda sany qumda izi joq bolyp qurymaı turǵanda ónerdiń úlken oshaǵy qazaq eliniń rýhanı qoryna qossam eken degen bala kúnimnen bergi armanym oryndaldy. Allaǵa táýbe deımin. Qazaqtyń kúı tarıhynda buryn sońdy bolmaǵan eńbek «Qazaqtyń dástúrli 1000 kúıi» antologııasyn qurastyrýshylardyń jumys tobynda bolyp, ónerge janashyr aǵalarymyzdyń arqasynda Shyńjań jerine arnaıy ekspedıtsııa jasap, buryn bizge beımálim bolyp kelgen 100 tarta tarıhı kúılerdiń sol antologııaǵa enýine tikeleı jumys istedim. Bulda men úshin úlken baqyt, manaǵy armanymnyń oryndalǵan bir sáti desem bolady. Mine osy azdy-kópti jasalǵan eńbektiń bári qazaqtyń baǵyna bergen táýelsizdiktiń arqasy ǵoı. Salt bas, sabaý qamshy kelip edik atajurtqa, búgin mine bilim aldyq, óz aldymyzǵa shańyraq kóterip táýelsiz eldiń urpaqtaryn tárbıelep jatyrmyz. Budan artyq qandaı baqyt kerek aıtyńyzshy. Qudaı qazaqty osy baqytynan aıyrmasyn. Elge oralǵan aǵaıynnyń qaı-qaısysy da táýelsizdiktiń qadirin bilip, eldigimizge qyzmet etedi dep senem.
- Shettegi aǵaıyndarda saqtalǵan ulttyq rýhanı muralardyń elge ákelýine jas bolsań da biraz eńbek ettiń. Sondaı-aq, ol dúnıelerdiń ǵylymǵa aınalyp altyn qorda saqalýyna, jas urpaqtyń enshisine qalýyna jumystar jasap kelesiń. Osy jumystardy atqarý barysynda osy bizdiń rýhanııatqa janashyr, kómegin bergen aǵalarymyz boldy ǵoı? Sol týraly aıta ketseń?
- Meniń óner jolymda kezdesken jaqsy adamdar kóp boldy. Ustazdarym bolsyn, azdy-kópti atqaryp jatqan jumystarymdy baǵalap qoldaý kórsetkender bolsyn báride qoldap keledi. Ustaz aǵalarym qazaqtyń dáýleskeri kúıshileri Talasbek Ásemqulov, Janǵalı Júzbaev, Murat Ábýǵazy t.b. aǵa-apalarymyzdyń kórsetken qamqorlyǵy zor boldy. Sondaı-aq, ýnıversıtet qabyrǵasynda jumys jasap júrgende belgili ǵalym, kúıshi-zertteýshi, marhum Bazaraly Múptekeev aǵamyzben de dámdes-tuzdas bolyp, ǵylymı jumystar jaǵynan kóptegen bilim aldym. Dalalyq ekspedıtsııa jumystarynda ol kisiniń tájirıbesi mol edi, sol jaǵynan da kóp nárse úıretti jaryqtyq. Sonymen birge Memleket jáne qoǵam qaıratkeri, el aǵasy Myrzataı Joldasbekov aǵamyzdyń da sharapatyn kóp kórdim. Ásirese el arasyndaǵy rýhanı muralardy jınaý boıynsha kóp qoldaý kórsetti. Mahat Aǵa Ózińiz bilesiz, men 2013-2015 jyldar aralyǵynda Sizdiń qaramaǵyńyzda Qazaq radıosynda redaktor-júrgizýshi bolyp jumys istep júrgenimde, Myrzataı aǵamyz Sizge arnaıy habarlasyp usynysyn aıtyp, «Ult murasy» degen baǵdarlama júrgizýime tikeleı yqpal etti ǵoı. Onymen qosa Myrzataı aǵamyz, sol kezde korporatsııanyń tóraıymy N.J. Muhamedjanovaǵa qolymnan jetektep aparyp, eki márte qytaıdaǵy qazaqtarǵa ekspedıtsııa jasaýyma jol ashyp bergenin Siz jaqsy bilesiz. Sol Myrzataı aǵamyzdyń arqasynda qytaıdaǵy qazaqtarda saqtalǵan kóptegen rýhanı dúneıelerdi elge ákeldik qoı. Sol dúnıelerdiń ishinen qanshama kúıdi qazaq radıosynyń efırinen baǵdarlamalar arqyly halyqqa usyndyq. Sizde óz tarapyńyzdan árdaıym qoldap otyrdyńyz. Mine Myrzataı aǵamyz maǵan ǵana emes, qazaqtyń ónerine osylaı qamqorlyq kórsetkenin Sizde jaqsy bilesiz. Sondaı-aq, alashtyń arqaly aqyny N. Aıtuly, B. Áshimbekuly t.b. ónerimdi baǵalap únemi qoldaý kórsetip júretin asyl aǵalaryma da zor alǵysymdy aıtamyn.
- Qazirgi naqty jumys ornyń jáne ondaǵy osy rýhanı salaǵa qandaı qyzmet jasap jatyrsyń? Aldaǵy shyǵarmashylyq, izdenis josparlaryń qalaı?
- 2016 jyldan bastap QR Ulttyq mýzeıiniń «Halyq qazynasy» ǴZI-ynda qyzmet atqaryp kelemin. Bul ınstıtýtqa kelgeli de óz salam boıynsha jaqsy nátıjeli jumystar istep kelemin. Jyl saıyn ınstıtýttyń jáne Ulttyq mýzeı basshylarynyń tikeleı qoldaýymen Qazaqstannyń oblystaryna arnaıy mýzykalyq-etnografııalyq ekspedıtsııalarǵa shyǵyp rýhanı muranyń ár túriniń qazirgi kózi tiri ustanýshylarynyń qolynan qyrýar dúnıeler jazyp alýdamyz. Bul dúnıeler keleshek urpaqqa, bizdiń babalarymyz osyndaı dúnıeler qaldyrǵan bolatyn dep uıalmaı kórsete alatyn qundy muralar bolmaq. Qazirgi tańda elimizdiń ár dalasynda óz betimen rýhanı murany saqtaýshy ónerpazdardy tek jazyp, hattap qana saqtap qalamyz. Sondyqtan bolashaqta da osy jumystardy barynsha atqara berýimiz kerek dep oılaımyn. Dál qazirgi ýaqytta alys-jaqyn sheteldegi qandastarymyzdyń da jaı-kúıi, olardaǵy saqtalǵan ulttyq qundylyqtardyń jaǵdaıy tym kúńgirt ekenin jaqsy bilesiz. Aldaǵy ýaqytta osy máseleni mınıtrlik tipti úkimettik deńgeıde erekshe nazarǵa almasaq, shettegi aǵaıyndarda saqtalǵan qyrýar qundylyqtarymyzdan aıyrylýmyz ábden múmkin. Bolashaqta shamam kelse osy jumystarǵa da atsalyssam deımin.
- Tabysty bol, Ardabı baýyrym.