70 jyl buryn Baıqońyrdyń ornynda ne bolyp edi
BAIQOŃYR. KAZINFORM — 2025 jyldyń 2 maýsymynda «Baıqońyr» ǵarysh kesheni ózimen attas qala jáne ǵarysh aılaǵymen birge qurylǵanyna 70 jyl mereıtoıyn atap ótedi. Negizinde ǵarysh aılaǵy Qazaqstanda ornalasatyny jónindegi sheshim odan erterek shyqqan edi.
KSRO-nyń ıadrolyq qalqany
Týra 70 jyl buryn, 1955 jyldyń 12 aqpanynda KSRO-nyń KOKP Ortalyq Komıteti men Mınıstrler keńesiniń alǵashqy otandyq qurlyqaralyq ballıstıkalyq zymyran (MBR) R-7 ushýyn pysyqtaý úshin jańa áskerı polıgon qurý týraly birlesken qaýlysy shyqty.
Bul maqsatta arnaıy komıssııa Marı ASSR, Daǵystan, Astarahan jáne Qazaq SSR-niń Qyzylorda oblysynyń aýmaǵyn tarazylap kórdi. Qazaqstannyń shóldi dalasy oǵan qolaıly oryn retinde tańdaldy. Birinshiden, bul aýmaqta halyq jıi qonystana qoımaǵan edi, ekinshiden, temirjol jelisi men Syrdarııanyń aǵyndy sýy qasynan ótip jatyr. Úshinshiden, ushyrý alańynan júzdegen shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan radıo basqarý júıesi qolaıly núktege tústi. Qyzylqum shólindegi polıgon qurylysynda ǵaryshtyq zymyrandardyń bas dızaıneri Sergeı Korolev oǵan qatysty óz kózqarasyn bildirdi. Ol ushyrý alańy ekvatorǵa neǵurlym jaqyn ornalassa, zymyrannyń qozǵalys jyldamdyǵyn paıdalaný soǵurlym yńǵaıly bolatynyn atap ótti.
1955 jyldyń aqpan aıynda № 5 ǵylymı-zertteý polıgony (№ 5 NIIP) Qazaly qalasy men Josaly poselkesi arasyndaǵy Tóretam stantsııasyna jaqyn jerde ornalasty. Áskerı qurylysshylardyń alǵashqy toby Tóretam stantsııasyna 1955 jyldyń 12 qańtarynda keldi. Polıgondaǵy qurylys jumystary 1955 jylǵy qystyń ekinshi jartysynda bastaldy. Oǵan jetekshi retinde general-maıor G. M. Shýbnıkov bekitildi.
Polıgondy qalyptastyrý aýdanynda «Taıga» shartty ataýy qoıyldy. Oǵan deıin orys tilinde «ǵarysh aılaǵy» degen sóz bolǵan joq.
Alǵashqyda qazirgi Baıqońyrdyń ornynda ornalasqan polıgon № 5 NIIP dep atalsa, poselokke «№ 10 alań» degen ataý berildi.
Baıqońyrdyń alǵashqy qurylysshylary sol ýaqyttaǵy kórinisti bylaısha eske alady. Qum bir jarym metrge deıin qatyp qalǵan. Sondyqtan ony jarýǵa týra kelgen. Alǵashqy oryndar kóktemde ǵana paıda boldy. Al mamyrdyń basynda turǵyn úı qalashyǵy boıynsha alǵashqy aǵash ǵımaraty salyndy.
Qurylys ashyq daladaǵy taqyr jerden bastaldy. Sol kezdegi ınfraqurylymnyń negizgi tetigi — temirjol bolatyn. Temirjol boıyndaǵy Tóretam qonysynyń turǵyndary áskerı qurylysshylardyń alǵashqy legine qonaqjaılyq kórsetti. Ol kezeńde jergilikti turǵyndar qazaqy kıiz úıler turatyn edi.
Tóretam — borandy shaǵyn beket
Tóretam temirjol stantsııasyn ǵarysh qaqpasy dep tekten-tekke aıtpaıdy. Ol ǵarysh aılaǵynyń qurylysy bastalǵan negizgi kólik torabyna aınaldy.
Kópshilik Tóretam stantsııasynyń ataýyna qyzyǵýshylyq bildiredi. Ańyz boıynsha Syrdarııa ózenine batyp, kóz jumǵan tóre tuqymynyń belgili ókilin darııa boıyndaǵy ashyq dalaǵa jerleıdi. Jol boıyndaǵy kerýender, poıyzdar arqyly ótken jolaýshylar, kelýshiler, ǵarysh aılaǵynyń alǵashqy desanttary jergilikti halyqtan dalada jalǵyz turǵan mazar jaıly «bul ne?» suraıdy. Sonda olar «Tóreniń tamy» degen jaýap alady. Bul «tórege arnalǵan tam» degendi bildiredi. Atalǵan ataý qazirgi kúnge deıin saqtalyp qalǵan.
1957 jyly mamyrda R-7 ushý synaǵynyń bastalýyna qaraı ushyrý kesheni, montajdaý-synaý jáne montajdaý-qurastyrý korpýsy boı kóterdi. Sondaı-aq ushyrý alańyna beton jáne temirjol kirme joldary salyndy. Oǵan qosa Tóretam temirjol stantsııasynyń janynda polıgon salýmen qatar synaýshylarǵa arnalǵan turǵyn úı kentiniń qurylysy júrgizildi. Polıgon men eldi meken beıresmı «Zarıa» ataýǵa ıe boldy. Keıinnen qala Lenınsk bolyp ózgertildi. Tek 1995 jyly ǵana qala Baıqońyr (Baıqońyr) ataýy berildi.
Eske salsaq, budan buryn Baıqońyr ǵarysh aılaǵynda áskerı boryshyn ótep júrgen sarbazdyń qalaı ıÝrıı Gagarın eskertkishi avtory atanǵanyn jazdyq.