5 qyrkúıek. Tulǵalar týǵan kún
Búgin, 5 qyrkúıek kúni tulǵalardan kimder dúnıege kelgen? Kazinform oqyrmandaryna esimder kúntizbesin usynady.
ESІMDER
152 jyl buryn (1872-1937) ult mádenıeti men ádebıetiniń, bilim men ǵylymnyń týyn kótergen aǵartýshy ǵalym, jurtshylyqtyń sanasyna demokratııalyq oı sińirip, alǵa jeteleýge umtylǵan Alash zııalylarynyń biri, pýblıtsıst, aqyn, aýdarmashy qoǵam qaıratkeri Ahmet BAITURSYNULY dúnıege kelgen.
1886 jyly Torǵaıdaǵy eki synyptyq orys-qazaq ýchılışesine túsip, ony 1891 jyly bitiredi. Sol jyly Orynbor muǵalimder mektebine oqýǵa qabyldanyp, 1895 jyly Pedagogıkalyq keńesiniń sheshimimen «bastaýysh ýchılışeniń oqytýshysy» degen ataq beriledi. 1896-1901 jyldary Aqtóbe, Qostanaı, Qarqaraly ýezderinde aýyldyq, bolystyq mektepte, eki synyptyq ýchılışede oqytýshylyq qyzmet atqarady. 1902-1904 j.j. Ombyda Torǵaı oblysy Halyqtyq ýchılışe dırektorynyń is júrgizýshi laýazymyn atqara júrip, buratana ultynyń sanasyn oıatý maqsatynda I.Krylovtyń mysaldaryn aýdarady.
1905 jyly qazaq oqyǵandarymen birge Qoıandy jármeńkesinde bas qosyp, tarıhta belgili Qarqaraly quzyrhatyn (petıtsııasyn) jazady. 1905-1908 j.j. Qarqaralydaǵy orys-qazaq ýchılışesiniń oqytýshysy ári meńgerýshisi bolyp, eki mindetti qatar atqarady. 1908 jyly saıası kózqarasy úshin Qarqaraly abaqtysyna qamalady. 1910 jyly 9-naýryzda Orynborǵa jer aýdarylady. 1911 jyly «Masa» óleńder jınaǵy jarııalanyp, «Qyryq mysal» kitaby ekinshi ret basylym kóredi. Osy jyly «Aıqap» jýrnalynda «Qazaq hám túrli máseleler», «Qazaqtyń ókpesi», «Qazaq jerin alý týrasyndaǵy nızamdar, buıryqtar», «Zakon jobasynyń baıandamasy», «Taǵy da narodnyı sot haqynda», «Jer jaıynan», «Jazý tártibi», «Kitaptar jaıynan», «Bastaýysh mektep» t.b. ózekti maqalalary jarııalanady.
1912 jyly Qazaq álipbıin (tóte) túrlep, qoldanysqa usynady. Osy jyly «Oqý quraly» qazaqsha álippesiniń birinshi kitaby shyǵady. «Aıqap» jýrnalynda «Qazaq jerin alý týrasyndaǵy nızam», «Sháıziman myrzaǵa», «Qazaq hám tórtinshi Dýma» maqalalary jarııalanady. «Shora» jýrnalynda «Qazaqsha sóz jazýshylarǵa», «Qazaq» gazetinde «Kóshpeli hám otyryqshy norma», «Sharýa jaıynan», «Jer jaldaý jaıynan», «Zemstvo», «Bilim jarysy», «Oqý jaıy» t.b. keleli maqalalary basylady. 1913-1918 jyldary qyrǵyz atanǵan jurtynyń ataýyn qaıta jańǵyrtyp, «Qazaq» gazetin shyǵardy. Gazettiń uıymdastyrýshysy ári bas sarapshysy qyzmetin atqarady.
«Qazaq» gazeti lıberaldyq-demokratııalyq baǵyttaǵy ıdeıalardy bildirdi. Tutas alǵanda qazaq ólkesiniń áleýmettik-ekonomıkalyq jáne qoǵamdyq-saıası ómiriniń damýymen tanystyra bilgen «Qazaq» gazeti «Alash» partııasynyń daýysyna aınaldy. Osy tusta áleýmettik ahýaldy baıandaǵan tsenzýra kótermeıtin maqalalar jarııalaǵany úshin ákimshilik A.Baıtursynulyna birneshe márte (1914-1915) aıyppul tóletedi, keıinnen abaqtyǵa qamaıdy.
1918-1919 jyldary Baıtursynuly «Alash» partııasynyń jetekshisi, «Alashorda» úkimetiniń jetekshileriniń biri ári oqýlyqtar jazý jónindegi Komıssııasynyń quramynda qyzmet etedi. 1917 jyly 21-26 shildede Orynbor qalasynda І-shi jalpyqazaqtyń sezde Ahmet Baıtursynov pen Mirjaqyp Dýlatov «Táýelsiz avtonomııa» qurý ıdeıasyn usyndy. І jalpyqazaqtyń sezdiń qortyndasynda «Alash» ulttyq saıası partııasy quryldy.
A.Baıtursynuly 1920-1922 jyldary Ólkelik Halyq Komıssarıaty janyndaǵy Akademııalyq Ortalyqtyń tóraǵasy qyzmetin atqarady. Halyq aǵartý komıssarıaty janynan qurylǵan Akademııalyq ortalyqtyń (Akademtsentr) tuńǵysh tóraǵasy retinde Qazaq eliniń ǵylymyn akademııalyq jolmen basqarýdy uıymdastyrýdyń negizin qalady. 1922-1925 j.j. Qazaq Halyq aǵartý Komıssarıaty janyndagy Ǵylymı-ádebı komıssııasynyń tóraǵasy, Qazaq ólkesin zertteý qoǵamynyń qurmetti tóraǵasy bolady. 1925-1928 j.j. Qazaq eliniń ekinshi astanasy bolǵan Qyzylorda qalasynda turady, ári ult jumysynyń kóshbasynda bolady. 1928 jyly qyrkúıekte Almaty Qazaq memlekettik ýnıversıtetine professor laýazymymen qyzmetke kiredi.
1931 jyly RSFSR qylmysty ister kodeksiniń 58-babynyń eń aýyr tarmaǵy boıynsha atý jazasyna kesiledi, biraq úkim qaıta qaralyp, 10 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrylyp, ekinshi ret jer aýdarylady. 1931-1933 j.j. Belomor-Kanalda aıdaýda bolady. Jyl sońynda Reseıdiń Krıvosheın aýdanyna qarasty Jýkovo eldi mekenine turaqtaýǵa ruqsat alyp, osynda áıelimen jylǵa jýyq turady. Osy jyly 28 qańtarda jerlesteri «Saryarqa samaly» basylymynda «Jaýǵa túsken jan sózi», «Qarqaraly qalasyna», «Jurtyma» óleńderin jarııalaıdy. 1934 jyly «Qyzyl krest» qoǵamynyń aralasýymen túrmeden bosatylyp, Almatyǵa keledi. Osy jyly «Qazaq tili grammatıkasynyń tarıhy» atty ǵylymı eńbek jazýdy bastaıdy. 1934 jyly 16 jeltoqsanda Ortalyq murajaıǵa keńesshilik júmysqa turady, munda 1936 jyldyń 21 kyrkúıegine deıin isteıdi. Ahmet Baıtursynuly 1937 jyly qýǵyn-súrginniń jańa tolqynyna iligip, 1937 jyly 8 jeltoqsanda atyldy.
100 jyl buryn (1924-1991) áıgili kompozıtor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Qazaqstannyń jáne SSSR halyq ártisi, Memlekettik syılyǵynyń laýreaty Sydyq MUHAMEDJANOV dúnıege keldi.
Muhamedjanovtyń qazaq án ónerinde Abaı óleńderine jazylǵan «Jarq etpes qara kóńilim ne qylsa da», «Ózgege kóńilim toıarsyń», «Qaqtaǵan aq kúmisteı keń mańdaıly», «Ǵashyqtyń tili – tilsiz til» atty ánderi erekshe daralandy. Shýaqty lırızmge tunǵan «Kóktem valsi», «Syrly qaıyń», «Sholpanym», «Terbeledi tyń dala», «Jarqyraıdy Temirtaýdyń ottary», «Eńbek áni», «Jastar marshy», taǵy basqa balalyq shaq, jastyq shaq, beıbitshilik, eńbekti jyr etken kóptegen ánderi men romanstary el arasynda keńinen tanymal.
40 jyl buryn (1984) Q88 aýmaqtardy turaqty damytý qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Erlan Muratuly ÁÝKENOV dúnıege keldi.
Almaty qalasynda týǵan. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń ekonomıka fakýltetin «Memlekettik jáne jergilikti basqarý» mamandyǵy boıynsha támamdaǵan. Bredford ýnıversıtetin (Uly Brıtanııa) «Memlekettik saıasat» mamandyǵy boıynsha, Halyqaralyq bıznes akademııasy, korporatıvtik menedjment; London ekonomıka jáne saıası ǵylymdar mektebi, «qalalardy damytý» mamandyǵy boıynsha MVA dárejesine ıe (Master of Business Administration) (2018).
Eńbek joly: 2002-2007 jyldary bıznes qurylymdar men úkimettik emes uıymdarda jumys istedi. 2007-2008 jyldary «Samǵaý» ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq holdınginiń aktıvterdi basqarý departamenti dırektorynyń orynbasary, 2008-2010 jyldary Bilim jáne ǵylym mınıstriniń kómekshisi, QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń departament dırektory, 2010-2011 jyldary Shyǵys Qazaqstan oblysy ákimi apparatyndaǵy basshylyq laýazymdar atqarǵan. 2011-2014 jyldary QR Prezıdenti Ákimshiliginiń memlekettik ınspektory, 2014-2015 jyldary Soltústik Qazaqstan oblysy ákiminiń kásipkerlikti, ónerkásipti, syrtqy ekonomıkalyq baılanystar men týrızmdi damytý máseleleri jónindegi orynbasary, 2015-2017 jyldary Almaty qalasy ákiminiń orynbasary, 2018-2019 jyldary Almaty qalasy ákiminiń orynbasary, 2019-2021 jyldary QR Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý vıtse-mınıstri laýazymyn atqarǵan. QR Premer-Mınıstri orynbasarynyń shtattan tys keńesshisi qyzmetinde boldy.
