4%-ben avtonesıe berý naryqtaǵy kólik tapshylyǵy máselesin sheshe almaıdy - ekonomıst
QR Indýstrııa jáne ınfraqurylymdyq damý mınıstrliginiń málimetine súıensek, 2022 jyldyń І toqsanynda elimizde qurastyrylǵan jeńil avtokólikterdiń baǵasy ótken jylmen salystyrǵanda 16%-ǵa ósken. Al ımporttalǵan mashınalar 18,6%-ǵa qymbattaǵan. Jalpy avtokólik qymbattaýyna ne sebep bolyp otyr? Reseıge salynǵan sanktsııalar bizdiń eldegi avtokólik baǵasyna qalaı áser etip jatyr? Bolashaqtaǵy avtokólik baǵasyna qatysty boljam qandaı? Úkimet kólik baǵasyn turaqtandyrý úshin qandaı sharalardy qolǵa alýy kerek? Mine, osy sekildi suraqtarǵa jaýap alý úshin professor, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory Baýyrjan Isabekovpen suhbattastyq.
- Baýyrjan Narzýllauly, áleýmettik jelini ne buqaralyq aqparat quraldaryn asha qalsaq, barlyǵy elde avtokólik qymbattaǵany týraly aıtyp jatyr. Ekonomıst mamandar bul qymbatshylyqty birqatar makroekonomıkalyq jáne geosaıası faktormen, ıaǵnı sońǵy ýaqytta Reseıge salynǵan sanktsııalarmen baılanystyryp otyr. Sizdiń buǵan qatysty oıyńyz qalaı?
- Búgingi tańda geosaıası jaǵdaıǵa, Reseıge salynǵan sanktsııalarǵa, sonymen qosa logıstıkalyq kedergilerge baılanysty kólik ónerkásibin uıymdastyrý birqatar qıyndyqqa ushyrap otyr. Mysaly, Qytaıda jasalatyn mıkrochıpterdi, basqa da kólikke qajetti qural-jabdyqtardy jetkizý máselesi logıstıkalyq kedergilerge baılanysty úzilip qaldy. Saldarynan avtokólik ónerkásibimen aınalysatyn kásiporyndarda mashınany shyǵarý kólemi 27-28%-ǵa azaıyp otyr. Osyǵan baılanysty dúnıejúzindegi kólikter 17-18%-ǵa qymbattaǵan. Jalpy qymbatshylyq kóliktiń modeline baılanysty 5%-ǵa kóp ne az bolýy múmkin. Máselen, Toyota kompanııasy shyǵaratyn mashınalarǵa Eýropalyq Odaqqa múshe elderde de, Amerıkada da suranys joǵary bolǵandyqtan, baǵasy da qymbat bolyp otyr. Olardyń jalpy ósimi 23-25% paıyzdy quraǵan.
Al bizdiń eldegi jaǵdaıǵa keler bolsaq, avtomobıl parki jylyna 600-700 myń mashınaǵa suranys bar ekenin aıtady. Keshe 16 mamyrdan bastap 4%-dyq jeńildetilgen avtonesıege ótinim qabyldaý bastaldy. ıAǵnı azamattar elimizde qurastyrylǵan avtokólikti 4% jenildikpen alýǵa múmkindik alyp otyr. Alaıda bul otandyq naryqtaǵy avtotapshylyq máselesin sheshpeıdi. Eger elimizde jylyna 600-700 myń mashınaǵa suranys bolsa, «10 myń mashınany jeńildetilgen nesıe arqyly berý» degenimiz máseleni sheshedi dep aıta almaımyn. Onyń ózin de azamattarǵa birden alýǵa múmkindik joq. Birneshe aı kútýge týra keledi. Óıtkeni joǵaryda atap ótkenimdeı, logıstıka máseleleri, qujat jasaý protsesteri bar, onyń bárine qyrýar ýaqyt qajet. Onyń ústine álem boıynsha mashına óndirý kólemi azaıǵannan keıin avtomobıl satýmen aınalysatyn ortalyqtarda kólik joq deýge bolady. Sondyqtan mashına alý úshin kezekke turý qajet.
- Reseıde avtomobıl shyǵaratyn álemdik iri kompanııalar jumysyn toqtatqany belgili. Olar balama naryq retinde Qazaqstandy nemese basqa Ortalyq Azııa elderin nege qarastyrmaıdy? Nelikten kompanııalaryn bizge kóshirgisi kelmeıdi?
- Ekonomıkada «naryqtyń syıymdylyǵy» degen túsinik bar. Keńes úkimeti tusynda naryq syıymdylyǵy 260-270 mıllıondy quraǵan edi. Al Qazaqstanǵa toqtalsaq, el turǵyndary sany endi ǵana 19 mıllıonnan asty. Jalpy kez kelgen óndiristi uıymdastyryp, ol elde árdaıym suranys bolýy úshin naryqtyń syıymdylyǵy 50 mıllıonnan tómen bolmaýy kerek. Osy kezde ǵana avtokólik óndirisin jolǵa qoıyp, uıymdastyrýǵa bolady. Sondyqtan sheteldik alpaýyt kompanııalar óndiristerin Reseıde uıymdastyryp, onda tek qana avtomobıl emes, daıyndyǵy joǵary tutynýshy ónimderdiń barlyǵyn postkeńestik elderge Reseı arqyly taratyp otyrdy. Óıtkeni sheteldik kompanııalarǵa da óz shyǵyndarynyń ornyn toltyrý kerek. Sol úshin halyq sany 50 mln-nan kem bolmaýǵa tıis.
Sonymen qatar óndiristiń ózin basqa bir memlekette qaıta uıymdastyrý da ońaı sharýa emes. Ortalyq Azııa ne bolmasa postkeńestik elderdiń birin tańdaǵan kúnniń ózinde tek saýda ókildikterin ashýǵa ǵana múmkindikteri bar. Al joǵaryda atap ótkenimdeı, óndiristi kóshirý kóp shyǵynmen qatar, kóp ýaqytty da talap etedi. Sondyqtan qazirgideı kezeńde kompanııalar geosaıası jaǵdaıdyń tynyshtalǵanyn kútip, óndiris oryndarynyń jumysyn ýaqytsha toqtatyp, ketip qalyp jatyr. Máselen, jýyrda frantsııalyq «Reno» korporatsııasy da Reseıde óndiristerin toqtatyp, aktsııalaryn satý jóninde kelisimshartqa qol qoıdy. Al kelisimsharttaǵy pýnktterdiń birinde «eger jaǵdaı turaqtalsa, kompanııa elge kelip, aktsııalaryn qaıta satyp alýǵa múmkindigi bar» delingen. Sondyqtan qazirgi ahýal durystalyp, eki tarap beıbit kelisimge kelse, olar mindetti túrde qaıtyp keledi.
- Búginde Qazaqstanǵa kelip, avtokólik satyp alatyn reseılikter sany artqan. Sońǵy derekterge súıensek, satyp alýshylar sany 10 esege deıin ósken. ıAǵnı avtokólik satyp alyp jatqandar sany kún sanap artyp jatyr. Bul da baǵanyń artýyna áser etetin faktorlardyń biri shyǵar? Qalaı oılaısyz?
- Árıne, Reseımen Kedendik odaqta, Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqta birge bolǵandyqtan, taýardy Reseı arqyly tasymaldaý ońaıǵa soǵady. Esińizde bolsa, 2017-2018 jyldary teńgeniń rýblge shaqqandaǵy quny 3 teńgege deıin túsip ketti. Sol kezderi qazaqstandyqtar kólikti de, basqa da tutynatyn taýarlardy Reseıden alyp keldi. Al qazir jaǵdaı kerisinshe bolyp otyr. 1 teńge – 6 rýbldi quraıdy. Sol úshin de qazirgi tańda olarǵa taýardy bizden kelip alǵan tıimdi. Bir jaǵynan Reseıdiń ózinde de avtokólik óndirisi toqtap qalǵanyn aıta ketýimiz kerek.
Biraq soltústiktegi kórshimiz ishki naryqty qamtamasyz etý maqsatynda tehnologııalyq jaǵynan 1991 jyldardaǵy deńgeımen para-par kólikterdi shyǵarýǵa ruqsat berdi. Ol avtokólikterde mıkrochıpter, «aqyldy» mashınalarǵa tán erekshelikter bolmaıdy. Demek Reseı elinde 1990 jyldardyń deńgeıindegi mashınalar naryqqa shyǵady. Bul sheshim «Renault» kompanııasy óziniń barlyq reseılik aktıvin Máskeý úkimetine satatynyn málimdegennen keıin qarastyrylǵan bolýy kerek. BAQ-taǵy aqparatqa qarasaq, kelisimge sáıkes, «Renault Russia» kásipornynyń «Renault»-ǵa tıesili aktsııalarynyń 100% qala bıligine beriledi. Biraq «Renault» AvtoVAZ-dan óz aktsııalaryn 6 jyl ishinde qaıta satyp alýǵa quqyǵy bar. Kelisimshartta bul da qarastyrylǵan. Mine, sol «Renonyń» negizinde qaıtadan «Moskvıch» mashınalaryn shyǵarý isi qolǵa alynyp jatyr. Reseı memlekettik deńgeıde osyndaı sheshim qabyldap otyr. Osylaısha, ishki suranysty qamtamasyz etpekshi. Bul da bolashaqta baǵanyń ósip ne turaqtanýyna tikeleı áser etýi múmkin.
- Jalpy byltyr kólik 9 paıyzǵa qymbattaǵan bolsa, bıyl 4 aı ishinde baǵa 18 paıyzǵa ósken. Eger osy qarqyn jalǵasa beretin bolsa, jyl sońyna deıin baǵa qanshalyqty ósedi dep oılaısyz?
- Menińshe, kóliktiń baǵasy endi turaqtamaıdy, óse beredi. 4 paıyzben beriletin jeńildik otandyq, ıaǵnı Qazaqstanda qurastyrylatyn avtomobılderdi satyp alýǵa berilip otyr. Negizgi qurylǵylardy kezeńdik jáne lıtsenzııalyq tólemderden bosatyp, osynda arzanǵa alyp kelip, «Made in Kazakhstan» dep shyǵarǵaly jatyr. Moıyndaýymyz kerek, bizde «avtoprom» joq, sony jasaýdyń qajeti de shamaly. Bizde shyǵatyn shıkizatty uqsatyp, ózimizdiń naryqty qamtamasyz ete alsaq, halyqtyń tabysyn arttyrsaq, sonyń ózi jetkilikti. Jalpy turǵyndardyń tabysy artsa, bul orta jáne shaǵyn bıznestiń de damýyna yqpal etedi. Keıin olar da ónim shyǵaryp, tek elimizdi ǵana emes, ony shet memleketterge de eksporttaýǵa múmkindik alady. Biz eshqashan Ońtústik Koreıanyń, Japonııanyń shyǵaryp jatqan mashınalarymen básekege túse almaımyz. Jalpy biz ózdiginen kólik shyǵarýǵa qabiletti damyǵan memleket emes, damýshy memleket ekenimizdi moıyndaýymyz kerek. Bıyl qysta Memleket basshysynyń ózi azamattarymyzdyń jartysynyń aılyǵy 50 myńǵa da jetpeıtinin aıtqan bolatyn. Sony da bir eskergen jón. Sondyqtan barlyq kedendik baj salyǵyn, ýtılızatsııalyq alymdy alyp tastaýymyz kerek. Arab Ámirlikteri, Qyrǵyzstan, Armenııa memleketteri sekildi shekarany ashyp, shetten mashınalardyń jetkizilýine kedergi jasamaýymyz qajet. Sol kezde ǵana avtomen aınalysyp júrgen kompanııalar mashınalardy ózderi-aq ákeledi, tipti toltyryp tastaıdy. Eger jóndep qarasaq, bizdegi mashınalar da eskirip ketken. Atalǵan dúnıeler oryn alsa, bizdegi salondardaǵy kólikterdi jańartýǵa da múmkindik bolar edi. Máselen, men Japonııada boldym. Onda 4 jylda bir mashına aýystyrýǵa qatysty yntalandyrý tetikteri bar eken. Kólikti 4 jyl aıdaǵannan keıin jańa kólik satyp alady. Memleket azamattar úshin osyndaı tıimdi tetikterdi jasap qoıǵan. Al bizge 20-30 jyldyq eski kólikterdiń ornyna sol 4 jyl ustalǵan mashınalardy alyp kelýge bolar edi. Bul – ekonomıkalyq jaǵynan da, ekologııalyq jaǵynan da tıimdi.
- Keıbir sarapshylar ÓKM operatorynyń qarajatyn jeńildetilgen avtonesıege emes, turǵyn úı naryǵyna salýymyz kerek edi deıdi. Óıtkeni kólik alatyndardyń mindetti túrde úı-jaıy bolatynyn, al sol qarjyny turǵyn úıge salǵanda myńdaǵan adam úıli bolyp qalatynyn aıtady. Sizdiń osyǵan qatysty pikirińiz qandaı?
- Jalpy bul da tek ýaqytsha nárse dep oılaımyn. Muny máseleniń saldarymen ǵana kúresý der edim. Jalpy bizge máseleniń saldarymen emes, sebebimen kúresken jón. Mysaly, elimizde jumysqa qabiletti ne belsendi turǵyndar sany 8-9 mln-dy qurasa, biz solardyń tabysyn arttyrý maqsatynda halyqty sapaly, qarjylyq ál-aýqaty joǵary jumyspen qamtamasyz etýimiz kerek. Shaǵyn jáne orta bıznestiń jalpy ishki ónimdegi úlesi 50%-dan joǵary bolýy qajet. Sondaı-aq jer astyndaǵy qazba baılyqtardy tek shıkizat retinde eksporttamaı, daıyn ónim ne jartylaı óńdelgen ónim retinde jasap, shetelge shyǵarýymyz qajet. Bizdegi toqtap turǵan kásiporyndardyń jumysyn jańǵyrtýymyz kerek. Sonda ǵana joǵaryda siz ataǵan máseleler bolmas edi...
- Suhbatyńyzǵa kóp raqmet!
Nazerke Súıindik
