32 jyl buryn polıgonnyń jabylýyna yqpal etken «Nevada-Semeı» qozǵalysy quryldy
«Qazaq jerinde 1989 jyly 28 aqpanda qurylǵan «Nevada-Semeı» qozǵalysy óziniń basty maqsaty retinde Semeı ıadrolyq polıgonyn jabýmen qatar, basqa da ıadrolyq elderdi osy úlgige qosylýǵa yqpal etý boldy. Qazirgi kezde Qazaqstan antııadrolyq qozǵalystyń álemdik arenasynda myǵym ustanymyn aıqyn kórsetip tur», - dep atap ótken bolatyn Memleket jáne qoǵam qaıratkeri, jazýshy, ǵalym, aqyn Oljas Súleımenov.
1989 jyldyń aqpanynda Semeı polıgonyn jabý maqsatymen «Nevada - Semeı» qozǵalysynyń alǵashqy mıtıngi ótti. ıAdrolyq synaqtardyń qateri jóninde barlyq buqaralyq aqparat quraldary sodan keıin ashyq aqparat tarata bastady. Túrli elderdiń parlamentteri óz sessııalarynda «Nevada - Semeı» qozǵalysynyń urandaryn talqylap jatty. Radıatsııalyq sáýlelerdiń zardaptary jaıly dárigerler men ǵalymdardyń ashyq áńgime qozǵaýǵa batyldary jetti. Kópshiliktiń qysymymen Semeı polıgonyndaǵy synaqtar sany azaıa bastaǵan edi.
Qazaqstan birinshi bolyp jappaı ıadrolyq qarýsyzdandyrýǵa naqty qadam jasap, Semeı ıadrolyq synaq polıgonyn japty. «Nevada-Semeı» qozǵalysynyń baǵdarlamasy halyqaralyq antııadrolyq alıansyna ulasty. ıAdrolyq qarýdy synaqtan ótkizýge tyıym salý týraly shart qabyldandy. Elderdiń basym bóligi oǵan qol qoıdy.
Qozǵalystyń aktıvinde Qazaqstan men barsha álemniń soǵysqa qarsy qozǵalystary maqtan tuta alatyn jeńister bar. Antııadrolyq qozǵalystyń kúsh-jigeri arqasynda 1989 jyly josparlanǵan 18 ıadrolyq synaq sany 7-ge deıin azaıtyldy. Eń sońǵy ıadrolyq synaq osy jyldyń 19 qazanynda jasaldy.
Elbasy Nursultan Nazarbaev ǵalymdardy, jazýshylardy, qyzmetkerlerdi, jumysshylar men ár jastaǵy adamdardy biriktirgen bul qozǵalys Semeı polıgonyn jabý men álemniń basqa da synaq polıgondary qyzmetin toqtatý baǵytyndaǵy kúreste eleýli úlesin qosqanyn atap ótti. Antııadrolyq qozǵalysta Oljas Súleımenovtyń eńbegi eren.
Eske salsaq, Semeı polıgonynda ıadrolyq qarýdyń alǵashqy synaǵy 1949 jyly 29 tamyzda iske asyryldy. Jalpy, synaq júrgizilgen 40 jylda adam densaýlyǵyna, tabıǵıtqa orasan zor zalal keltirildi.
Burynǵy Semeı oblysynyń tutas aýmaǵy ıadrolyq jarylystar ónimderimen lastandy, al 1,2 mln adam túrli dıapazondaǵy dozada radıatsııalyq sáýlege ushyrady.
Semeı polıgonynda atom bombasynyń kezekti synaǵynan keıin 1989 jyly 12 aqpanda jerdiń jaryǵynan radıoaktıvti gazdar aýaǵa bólinip shyqqan eken. Eki kúninnen keıin synaq jasalǵan epıtsentrden 110 shaqyrym jerde radıoaktıvti fon óte joǵary bolǵan.
Bul jaıt elde antııadrolyq qozǵalystyń qurylýynan serpin berdi, ony qoǵam qaıratkeri, ǵalym ári aqyn Oljas Súleımenov basqardy.
1989 jyldyń maýsymynda Máskeýde KSRO depýtattarynyń sezinde Oljas Súleımenov uıymnyń maqsaty men talaptaryn jarııa etti. «Nevada-Semeı» qozǵalysynyń jarǵysynda eki negizgi maqsat belgilendi: polıgondy jabý jáne zardap shekken halyqty ońaltý men qorshaǵan ortany saýyqtyrý. Birinshi maqsat oryndaldy. 1989 jyly 17-19 shildede Semeıde ótken óńiraralyq ǵylymı-tájirıbelik konferentsııa komıssııa quryp, zerttelgen qujattar men turǵyndar málimeti negizinde polıgondy jabý qajettigin naqtylady.
Qozǵalys kóptegen narazylyq aktsııalaryn, mıtıngilerdi qıymdastyrdy. Polıgonda kezekti jarylys bolǵannan keıin, 1989 qazanda Máskeýde Qorǵanys mınıstrligi ǵımaraty aldynda mıtıng ótti. Qazan aıynda qozǵalysty qoldap Qaraǵandy shahterleri shyqty. 1989 jyly 19 qazanda Semeı polıgony aýmaǵynda sońǵy jarylys jasaldy. Osynyń saldarynan Máskeýde, Almatyda, Qaraǵandyda, Pavlodardy, Semeıde, Abaı aýdanyndaǵy Qaraýyl aýylynda mıtıngiler tolqynyna ulasty, onda polıgondy jabý talap etildi.
1989 jyly 23 qazanda Joǵarǵy Keńestiń sessııasynda Oljas Súleımenov halyqtyq moratorıı týraly, ıaǵnı kez kelgen synaq Qazaqstanda jappaı ereýilge ulasatynyn habarlady.
1989 jyldyń 14 qarashasynda Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi KSRO Úkimeti men Joǵarǵy keńesine polıgondarda ıadrolyq synaqtardy shuǵyl arada toqtatý týraly úndeý joldady.
1989 jyldyń 27 qarashasynda KSRO Joǵarǵy Keńesiniń qaýlysy qabyldanyp, el úkimetine «Semeı polıgonyn jabý týraly» máseleni qarastyrý tapsyrmasy qamtyldy.
1990 jyldyń kókteminde «Nevada-Semeı» qozǵalysynyń bastamasy boıynsha AQSh-ta, Ulybrıtanııada, Japnııada, Germanııada jáne Qazaqstanda «Álem tolqyny» uranymen birlesken aktsııalar ótkizildi. 1990 jyldyń 3-4 sáýirinde «Ekologııa-Adam-Tabıǵat» ǵylymı konferentsııasyna antııadrolyq qozǵalystyń belgili ǵalymdary men belsendileri qatysty.
1990 jyly 22 mamyrynda Joǵarǵy Keńes respýblıkalyq deńgeıde «Semeı polıgonyn jabý týraly» qaýlysyn qabyldady.
Bul turǵyda memlekettik deńgeıde ıadrolyq synaqtardy toqtatý boıynsha eleýli qadamdar jasaldy. 1990 jyldyń 25 qazanynda Qazaqstannyń Joǵarǵy Keńesinde qabyldaǵan «Memlekettik egemendik týraly» Deklaratsııada «Respýblıka terrıtorııasynda ıadrolyq qarýdyń synalýyna, jappaı qyryp-joıatyn qarýdyń ózge de túrleri (hımııalyq, bakterıologııalyq, bıologııalyq jáne basqalar) úshin synaý polıgondaryn salýǵa jáne olardyń jumys isteýine tyıym salynady» dep kórsetilgen.
«Nevada-Semeı» qozǵalysynyń qatysýshylary halyqaralyq arenada belsendi is-qımyldardy jalǵastyra berdi. Qazaqstannyń kóptegen qalalary men aımaqtarynda, sondaı-aq Reseı, AQSh, Italııa, Japonııa, Túrkııa jáne basqa da elderde uıymnyń bólimsheleri quryldy.
ıAdrolyq qarýdy tolyqtaı jabýǵa Qazaq KSR Prezıdenti N.Á. Nazarbaevtyń 1991 jyly 29 tamyzda qol qoıǵan «Semeı ıadrolyq polıgonynyń jabylýy týraly» Jarlyǵy negiz boldy.
2009 jylǵy 30 qazanda Qazaqstan BUU Bas Assambleıasynyń Birinshi komıtetine 29 tamyzdy Búkilálemdik ıadrolyq qarýdan bas tartý kúni dep jarııalaýdy usyndy. Qarardyń birlesken avtorlary 26 memleket boldy. Onyń ishinde Armenııa, Belarýs, Brazılııa, Katar, Qyrǵyzstan, Mońǵolııa, Arab Ámirligi, Tájikstan, Túrikmenstan, Japonııa jáne basqa elder bar. Usynys biraýyzdan qoldaý taýyp, BUU Bas Assambleıasy bul kúndi óz kúntizbesine engizdi. Sodan beri 29 tamyz ıAdrolyq qarýdan bas tartýdyń halyqaralyq kúni retinde atap ótiledi.
Ataýly dataǵa 29 tamyzdyń tańdap alynýy da beker emes. QR Prezıdentiniń 1991 jylǵy 29 tamyzdaǵy Jarlyǵymen Semeı ıadrolyq polıgony jabylǵan edi. 1949 jyldan beri qazaq dalasyn ýlap kelgen polıgonnyń jabylýy keıin adamzat úshin tarıhı oqıǵa degen baǵa aldy.
