2024 jyly ekonomıkalyq ósim 10%-ǵa jetip, bıýdjet tapshylyǵy joıylýy múmkin - sarapshy
Ekonomıst Oljas Qudaıbergenov Kazinform tilshisine bergen suhbatynda Qazaqstan ekonomıkasynyń qazirgi jaı-kúıin sıpattap, bıylǵy eldiń ekonomıkalyq damý deńgeıine saraptama jasady. Sonymen qatar 2024 jylǵa jasaǵan boljamymen bólisti. Munan bólek, suhbat barysynda ınflıatsııa deńgeıine, turǵyn úı-kommnýaldyq sharýashylyq salasyndaǵy tarıfterdiń ózgerýine, eldiń syrtqy qaryzyna qatysty máseleler talqylandy.
— Oljas Ábdýmálikuly, Qazaqstan ekonomıkasynyń qazirgi jaı-kúıin qalaı sıpattar edińiz?
— Qazaqstan syrtqy kúrdeli úsh faktor jaǵdaıynda aman qalýǵa tyrysyp otyr. Birinshiden, bul – deglobalızatsııa, «ózińdiki-ózgeniki» ustanymymen saýda qarym-qatynasyn bólisý. Ekinshi, bul – geosaıasattaǵy shıelenistiń ýshyǵýy, sanktsııalyq soǵystar jáne logıstıkalyq tizbektiń buzylýy. Bul el ekonomıkasyna aıtarlyqtaı zııanyn tıgizedi. Úshinshiden, bul – ınvestorlardyń damýshy elderge ınvesttsııa salý tábetiniń kúrt tómendeýi, paıyzdyq mólsherlemeniń ósimi jáne damyǵan elder ekonomıkasyndaǵy ósim qarqynynyń baıaýlaýy.
Іshki faktorlarǵa qatysty aıtar bolsaq, onda baǵanyń ósimin, turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq ınfraqurylysynyń qatty tozýyn jáne joǵaryda atalǵan syrtqy faktorlardyń saldarynan ınvestıtsııa aǵynynyń álsireýin kórip otyrmyz. Sondyqtan, ekonomıka jalpy barlyq syrtqy faktorǵa beıimdelý jaǵdaıynda tur.
— 2023 jylǵy el ekonomıkasynyń damý qorytyndysyna qysqasha toqtalyp ótseńiz.
— Resmı málimetke sáıkes, osy jyldyń 10 aıynda ekonomıka 4,9 paıyzǵa ósti. Bul energııa tutyný kóleminiń 3 paıyzǵa artýymen de janama túrde rastalady. ıAǵnı, shynaıy ósim 2-3 paıyz sheginde ǵana. Salystyrmaly túrde aıtqanda jaman kórsetkish emes. Alaıda, bizde sheshimin tappaǵan kóptegen problema bar – Jylý elektr ortalyqtarynyń jáne jalpy kommýnaldyq ınfraqurylymnyń qatty tozýy. Aýyl sharýashylyǵynda da problema jeterlik. Bıyl sýbsıdııanyń kesh bólýine baılanysty fermelerimiz úshin óte aýyr jyl boldy. Munan bólek, baǵa ósimi de azamattardyń ál-aýqatyna da salmaq salyp tur.
— Qazaqstan ekonomıkasynyń keler jylǵy damýyna boljamyńyzdy bilgimiz keledi...
— El birinshi kezekte jyldar boıy sheshimin tappaı qordalanǵan problemalardy sheshý úshin jyldam damı alady, damýy da qajet. Durys ebin tapqan jaǵdaıda ekonomıkanyń ósim qarqyny 10 paıyzǵa jetip, bıýdjet tapshylyǵy joıylýy múmkin. Jalpy, Qazaqstanda syrtqy saýda profıtsıti bıýdjet profıtsıtimen tolyqtyrylatyndaı ekonomıkalyq tańǵajaıypty qaıtalaýǵa barlyq jaǵdaı bar.
Bári Úkimet deńgeıinde qabyldanatyn sheshimder syzbasynyń qalaı ózgeretinine baılanysty. Ázirshe barlyq vedomstvo (mınıstrlikter men ákimdikter) bıýrokratııadan zardap shegip otyr jáne birtutas aǵza retinde jumys istemeıdi. Sonyń saldarynan ekonomıkalyq ósim áleýeti júzege aspaı otyr. Eger bul problemany sheshpese, onda 2024 jyl bıylǵy jyldaǵydaı ótedi. Al eger ózgerse, onda ósim qarqyny eselep, tipti úsh esege deıin artady.
— Sizdiń oıyńyzsha, 2024 jyly elimizdegi ınflıatsııa qandaı deńgeıde bolady?
— 2024 jyl álemdik ekonomıka úshin barynsha týrbýlentti bolady dep kútiledi. Sondyqtan ınflıatsııa qarqyny keıingi 3 jyldaǵy deńgeıde saqtalady dep oılaımyn.
— Kelesi jyly turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq salasyndaǵy tarıfter qalaı ózgerýi múmkin?
— Nysandarǵa baılanysty 15-30 paıyz sheginde ósim bolyp qalatyn shyǵar. Kóptegen nysandy jańǵyrtý týraly sheshim qabyldanady dep kútemin. Sondyqtan jańǵyrtylatyn nysandarǵa 7-10 jylǵa arnalǵan uzaqmerzimdi tarıfter berilýi yqtımal.
— Sheteldik ınvestıtsııa tartý Qazaqstannyń jańa ekonomıkalyq baǵytynyń jańa elementine aınaldy. Bul baǵytta nendeı is-sharalar qabyldanyp jatyr?
— 4 jeltoqsanda Prezıdent Jarlyǵy qabyldandy. Oǵan sáıkes, Investıtsııa tartý jónindegi keńestiń quramy men ókilettiligi artty. Óıtkeni, bıyl ınvestıtsııa aǵyny quldyrap ketti. Endigi ýaqytta ınvestıtsııany qalpyna keltirýge basymdyq beriledi. Árıne, memleket úshin basymdyqqa ıe sektor óńdeý ónerkásibi men kommýnaldyq sektor ekeni sózsiz.
— Keıingi jyldary elimizde negizgi kapıtalǵa salynǵan ıevestıtsııanyń ósim qarqyny qandaı?
— Ótken jyly negizgi kapıtalǵa salynǵan ınvestıtsııa 15 trln teńgeden asyp tússe, bıyl shamamen 17 trln teńge bolady dep kútiledi. Jalpy, dınamıka jaqsy. Negizinen ishki ınvestorlar esebinen ekenin de kórip otyrmyz. Sol sebepti syrtqy ınvestorlardy tartýǵa tyrysqan kezde ishki ınvestorlar úshin de jaǵdaı jasaý qajet.
— Búginde qoǵamda Ulttyq qor qarajatyn jumsaýǵa shekteý qoıý máselesi jan-jaqty talqyǵa túsip jatyr. Sizdiń oıyńyzsha bul qanshalyqty júzege asyrylýy múmkin?
— Bul jyl saıyn talqylanatyn másele ári elge qamqorlyq tanytý turǵysynda Ulttyq qor qarajatyn kádege jaratýdy shekteýge tyrysatyn qandaı da bir pıar-dástúrge uqsap barady. Al is júzinde qarajat jumsalatyn máseleniń mánine, jobanyń mańyzdylyǵyna qaraǵan jón.
— Búginde respýblıkalyq bıýdjettiń kiristiń qandaı kólemi Ulttyq qordan alynatyn trasfert esebinen qalyptasady? Qarajat negizinen qaıda jumsalady?
— Onyń kólemi shamamen 3-4 trln teńgeni quraıdy. Qarajat negizinen áleýmettik shyǵystarǵa (mektepter, aýrýhanalar, joldar jáne t.b.) jumsalady.
— Elimiz úshin syrtqy zaım da qosymsha ınvestıtsııa aǵyny ekeni belgili. Qazirgi ýaqytta memlekettik syrtqy qaryz kólemi qansha jáne Qazaqstan kimderge qaryz?
— Syrtqy qaryz 161 mlrd dollar, onyń 91 mlrd dollaryn fırmaaralyq qaryz quraıdy. Sondyqtan da synı tsıfr – bul 70 mlrd dollar. Jalpy, bul soma salystyrmaly túrde aıtqanda iri elderdiń arasynda birdeı bólingen jáne qandaı bir elge mol qaryzymyz joq. Bul rette atalǵan 70 mlrd dollardy elimiz ońaı tóleı alady. Óıtkeni, syrtqy saýdadan únemi valıýta túsip jatyr. Sonymen qatar ótken jyldarǵa qaraǵanda qazirgi ýaqytta syrtqy qaryz tómendeıdi nemese ózgerissiz qalady. Al ótken jyldary qaryz únemi ári jedel ósken bolatyn. Negizinen bul zaımdar ınvestıtsııalyq jobalardy júzege asyrýǵa alynǵan.
— Memleket úshin syrtqy qaryzdyń qaı deńgeıi ońtaıly?
— Ár elder ártúrli belgileıdi – 20-dan 60 paıyzǵa deıin. Jalpy, eger 60 paıyzdan artyq bolmasa, onda syrtqy saýda saldosy oń bolǵan kezde oǵan shydaýǵa bolady. Eger teris bolsa, onda tipti 20 paıyz bolǵan kúnniń ózinde de jaman.
