15 jyl buryn «QazAqparat» latyn álipbıinde jańalyqtar tarata bastaǵan edi

NUR-SULTAN. QazAqparat - Aqparat quraly - memlekettik ıdeologııanyń quraly. Til máselesi, ulttyń rýhanı damýy, ǵylym men bilimdi nasıhattaýda da buqaralyq aqparat quralynyń orny erekshe ekeni belgili. Rýhanııat, ǵylym men bilim turǵysynan alǵanda - Qazaqstandaǵy latyn álipbıine kóshý máselesi de osyndaı asa mańyzdy qadamnyń biri boldy. Qazir latyn álipbıin eshqandaı saıası saýdaǵa salmaı, onyń taza pragmatıkalyq sheshim ekenin aıtyp jatýdyń ózi artyq. Óıtkeni, búgingi álem - latyn álipbıiniń álemi. Ǵylymı jetistikter de, biriniń ornyn biri shapshań basyp jatqan tehnologııa jańalyqtary da latyn álipbıimen jazylyp, taralýda. Bundaı baǵyttyń aıqyndyǵyn alǵash ańǵaryp, Qazaqstanda latyn álipbıin is júzinde engizýge tuńǵysh qadam jasaǵan «QazAqparat» agenttigi bolatyn. Agenttik osydan dál 15 jyl buryn, 2004 jyldyń 16 sáýirinde alǵash ret latyn nusqasyn iske qosyp, qazaq tilinde jańalyqtar tarata bastady. Buny júz jyldyq tarıhy bar agenttiktiń Táýelsizdik kezeńindegi jańa sapaǵa kóterilgen qadamy dep qaraǵan jón. Ekinshi jaǵynan, bul Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń qazaq tilin birtindep latyn álipbıine kóshirý baǵytyndaǵy jumysqa daıyndyqtyń bir bóligi dese de bolar edi.

Al osyndaı mańyzdy qadam qalaı júzege asty?

Qazaq tilin latyn álipbıine aýystyrý máselesi Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynan-aq kún tártibine shyǵyp, baspasózde kóterilip júrdi. Osy taqyrypta alǵashqy maqalanyń birin 1991 jyldyń 24 qańtarynda «Ana tili» gazetine «Latyn álipbıiniń bolashaǵy zor» degen atpen akademık Ábdýálı Qaıdar jarııalady. Onda qazaq tildi kırıll jazýyn latyn árpimen almastyrýdyń ǵylymı negizderi baıandaldy.

Keıinnen bul ıdeıany «Qazaq aqparat agenttigi» Ulttyq kompanııasy is júzine asyrdy. Sol tustaǵy agenttiktiń qazaq redaktsııasynyń bas redaktory Jarylqap Beısenbaıulynyń bastamasymen qazaq tilindegi aqparattar elimizde tuńǵysh ret tikeleı latynshaǵa aýdarylyp, jańalyqtar saıt betinde latyn áripimen tarala bastady. Bul aıtýly kún 2004 jyldyń 16 sáýiriniń enshisine jazylypty.

«Bul ıdeıanyń áýelde ómirge kelýine - atajurttyń ár habaryna sýsap, yntyǵyp otyrǵan shet elderdegi qandastarymyzǵa Qazaqstan jańalyqtaryn qalaı jetkizsek degen janashyrlyq múdde túrtki boldy. Syrttaǵy qazaqtardyń kóbi, ásirese Qytaıdaǵy qalyń qazaq tóte arab jazýyn, al Eýropa, Túrkııadaǵy qandastarymyz latynshany paıdalanatyndyqtan, biz qoldanyp júrgen kırıll árpin tanymaıdy. Іrgedegi Ózbekstan da birden latynshaǵa kóship ketkendikten, ol eldegi qazaqtyń keıingi tolqyny óz-ózinen latyn árpinde saýat asha bastady. Demek, shettegi qandastarymyz úshin Qazaqstan habarlaryn agenttik saıty arqyly latyn árpinde jetkizip turý tıimdi bolatyny anyq. Osy maqsatpen agenttiktiń kompıýterlik tehnologııa mamandaryna qazaq tilindegi jańalyqtardy avtomatty túrde tikeleı latynshaǵa aýystyratyn baǵdarlama jasaýǵa tapsyrys berilip, ol synaqtan ótip, kem-ketik jerleri túzetilgennen keıin, 2004 jylǵy sáýirdiń 16-nan bastap, latynsha saıtymyz tolyqqandy iske qosylyp ketken edi», - dep jazady Jarylqap Beısenbaıuly bul týraly esteliginde. Osylaısha, agenttiktiń kompıýterlik tehnologııa mamandary - Pavel Fomenko men Egor Holıavko akademık Ábdýálı Qaıdar jobasynyń bir-eki áripine ǵana ózgeris engizip, latyn nusqasyn jasap, iske qosty.

Agenttik nusqasy keıinnen «QazAqparattyń latynshasy», «QazAqparat nusqasy» degen beıresmı ataýǵa da ıe boldy. Osylaısha «QazAqparattyń» latynsha saıty dúnıege kelisimen bul bastama kópshiliktiń zor qoldaýyna ıe boldy. Ol qazaq tildi saıt oqyrmandary sanyn kúrt arttyrdy.

2017 jyldyń 12 sáýirinde jarııalanǵan Tuńǵysh Prezıdent-Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasy latyn álipbıine qatysty máseleni qaıtadan kún tártibine shyǵardy. Onda Elbasy: «Latynshaǵa kóshýdiń tereń logıkasy bar. Bul qazirgi zamanǵy tehnologııalyq orta­nyń, kom­mýnıkatsııanyń, sondaı-aq, HHІ ǵasyr­daǵy ǵyly­mı jáne bilim berý protsesiniń erekshe­lik­terine baılanysty» dep Úkimetke qazaq tilin birtindep latyn álipbıine kóshirý jumystaryn bastaýdy tapsyrdy. Keıinnen Nursultan Ábishuly bul isti tikeleı ózi qadaǵalap otyratynyn málimdedi. 2017 jyldyń 26 qazanynda Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń «Qazaq tili álipbıin kırıllıtsadan latyn grafıkasyna kóshirý týraly» Jarlyǵy shyqty. Al 2018 jyldyń 19 aqpanynda Jarlyqqa engizilgen ózgerister negizinde jańa álipbı nusqasy bekitildi.

Qazirgi kezde qazaq álipbıiniń latyn tańbasyndaǵy biryńǵaı standartty nusqasyn túbegeıli júıeleý, jańa emle erejelerin qalyptastyrý, latyn álipbıine úıretetin mamandar men mektep oqýlyqtaryn daıyndaýǵa kirisý jumystary kezeń-kezeńimen qolǵa alynyp atqarylyp jatyr. Elimizde 2025 jylǵa qaraı is qaǵazdary, merzimdi basylymdar, oqý quraldary, bárin de latyn álipbıimen basyp shyǵara bastaý júzege aspaq.

Osylaısha, «QazAqparattyń» 2004 jyldyń 16-sáýirinen bastalǵan latyn árpindegi saıt ashý bastamasy 2018 jyldyń qarasha aıyna deıin jalǵasyp turdy. 2018 jyly qarashanyń 20-synan bastap «QazAqparat» agenttigi qazirgi bekitilgen latyn álipbıi nusqasy boıynsha jańalyqtar taratýǵa kóshti.

«QazAqparattyń» latyn nusqasyn iske qosýy shyn máninde agenttik damýynyń jańa kezeńine jasalǵan qadam boldy. Óıtkeni, sodan bes jyl ótkennen keıin 2009 jyldyń qazan aıynda «QazAqparat» arab álipbıindegi «tóte jazý» úlgisi boıynsha jańalyqtar taratý nusqasyn iske qosty. Bul da Qazaqstanda alǵash júzege asqan joba edi. Ásirese Qytaıdaǵy qalyń qandastarymyzdyń suranysyn qanaǵattandyrǵan osy joba agenttiktiń halyqaralyq qyzmetindegi kelesi satysy boldy desek artyq aıtqandyq emes. Al osydan araǵa taǵy bes jyl salyp «QazAqparat» qytaı tili redaktsııasy ashyldy. Súıtip, 2004 jyldyń 16-y sáýirinde qolǵa alynǵan ıdeıa QazAqparattyń halyqaralyq qyzmetin sátimen júzege asyrýǵa septigin tıgizdi.

Túıindeı aıtqanda, osydan on bes jylǵy «QazAqparat» HAA júzege asyrǵan bastama Elbasynyń «Qazaq tili álipbıin kırıllıtsadan latyn grafıkasyna kóshirý týraly» Jarlyǵyna deıingi daıyndyqtyń bir parasy boldy dep aıta alamyz.