12 shilde. Jylnama

Búgin, 12 shilde kúni tulǵalardan kimder dúnıege kelgen? Kazinform oqyrmandaryna esimder kúntizbesin usynady. 

ATAÝLY KÚNDER

Dúnıejúzilik azamattyq avıatsııa bortserigi kúni

Bul mamandyqtyń paıda bolǵanyna 95 jyl tolyp otyr. 1928 jyly Germanııada alǵash ret ushý kezinde ekıpaj quramyna ushaq bortyndaǵy jolaýshylardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge arnaıy jaýapty adam engizilgen bolatyn.

ESTE QALAR OQIǴALAR

1838 jyly Isataı Taımanov pen Mahambet Ótemisov bastaǵan kóterilisshiler qoly Aqbulaq pen Qıyl aralyǵyndaǵy shaıqasta Gekke áskerinen jeńiliske ushyrady. Osy shaıqasta Isataı qaza tapty.

1925 jyly Qazaqstan Jazýshylar odaǵy quryldy. Onyń alǵashqy basshylary – Sáken Seıfýllın men Beıimbet Maılın. Odaq quramynda proza, poezııa, dramatýrgııa, syn, kórkem aýdarma, ocherk, satıra, fantastıka, balalar ádebıeti, orys, nemis, koreı, uıǵyr ádebıeti jónindegi shyǵarmashylyq keńester jumys istedi. 1925 jyly Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń on shaqty ǵana múshesi bolsa, qazirgi ýaqytta 900-ge jýyq múshesi bar. Qazaqstannyń 11 oblysy men Astana qalasynda bólimsheleri bar.

1925 jyly A.V. Zataevıchtiń «Qazaq halqynyń 1000 áni» jınaǵy baspadan shyqty.

1960 jyly Qazaq SSR Mádenıet mınıstrliginiń №125 buıryǵymen Jambyl atyndaǵy memlekettik fılarmonııanyń estrada sektory negizinde «Qazaqkontsert» Qazaq memlekettik gastroldi-kontserttik birlestigi quryldy. 2006 jyly «Qazaq áýenderi» AQ fılıaly – «Qazaqkontsert kontserttik birlestigi» bolyp ózgertildi.

1993 jyly Almatyda Túrkııa, Ázerbaıjan, Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan jáne Túrikmenstan elderiniń bastamasymen TÚRKSOI Halyqaralyq mádenı uıymy quryldy. Bul elder uıymdy qurýshy memleketter bolyp esepteledi. Sál keıinirek ujymdyq shartqa baqylaýshy el retinde Tatarstan, Bashqurtstan, Soltústik Kıpr, Hakasııa, Gagaýz, Tyva qosyldy. Atalmysh uıym túrkitildes halyqtardyń arasyndaǵy rýhanı baılanystardy jańǵyrtý maqsatynda quryldy.

2007 jyly QR Ulttyq qaýipsizdik komıteti Aqtóbe oblysy boıynsha departamentiniń ǵımaratyna general-maıor Balǵabaı Baıjigitovti eske alýǵa arnalǵan memorıaldy taqta ornatyldy. Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń qurmetti qyzmetkeri bolǵan Balǵabaı Baıjigitov Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa qatysqan, qatardaǵy jaýyngerden general-maıor shenine deıin kóterilgen, Memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń oblystyq organdarynyń basshysy bolǵan. Ol Memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń Aqtóbe oblysy boıynsha basqarmasyn 1970-1985 jyldary basqarǵan. І dárejeli Otan soǵysy, «Qyzyl Juldyz» ordenimen, eki ret «Memleket qaýipsizdiginiń qurmetti qyzmetkeri» tósbelgisimen marapattalǵan.

2012 jyly Ońtústik Koreıa, Qytaı, Qazaqstan jáne Ózbekstandy jalǵaıtyn konteınerlik poıyzdardyń jańa baǵyty iske qosyldy. Baǵyt Ońtústik Koreıadan bastaý alyp, Tsındao (Shandýn provıntsııasy) qytaı portyna keledi. Qazaqstan-Qytaı shekarasyndaǵy «Alashankoý-Dostyk» ótkelinen ótip, Ablyq stantsııasyna (Ózbekstan) jetedi. Jańa halyqaralyq konteınerlik baǵyt «QTJ» UK» AQ jáne «Qaztransservıs» qatysýymen uıymdastyrylǵan.

2012 jyly «ıÝNESKO-nyń «Adam jáne bıosfera» baǵdarlamasynyń halyqaralyq úılestirý keńesi (HÚK) Qorǵaljyn memlekettik tabıǵı qoryǵyn ıÝNESKO-nyń Búkilálemdik bıosferalyq rezervattar jelisine engizdi. Astananyń ońtústik-batysyna qaraı 130 shaqyrym jerde ornalasqan Qorǵaljyn qoryǵy - álem kartasynda aıryqsha oryn alatyn sýly da nýly aımaq. Qoryq kólemi 259,9 myń gektar jerdi alyp jatsa, onyń 198 myń gektary akvatorıı sanalady.

2014 jyly Pavlodarda áıgili Batyr Baıanǵa (1710/15-1757) arnalǵan eskertkish ashyldy.

2015 jyly Sankt-Peterbýrgte qazaqtyń sońǵy hany Kenesary Qasymulynyń denesin izdeý jáne tarıhı Otanyna qaıtarý týraly qoǵamdyq qozǵalys quryldy. Bul baǵyttaǵy alǵashqy qadamdardyń biri «Kenesary. Sońǵy hanǵa barar jol» atty derekti kınozertteý boldy. Ol reseılik rejısser Aleksandr Kaşenkonyń jáne Aıjan Keńestiń jetekshiligimen túsirildi. Kartınanyń negizi retinde 1837-1847 jyldardaǵy Kenesary Qasymuly bastaǵan qazaq halqynyń ult-azattyq kóterilisi alynǵan. Túsirilim toby Kenesary hannyń izimen júredi: ańyzǵa aınalǵan hannyń taǵdyryna zertteý júrgizedi.

2017 jyly iri kólemdi ári áıgili jol nusqaýshy Lonely Planet basylymy týrıster mindetti túrde barýy kerek Azııadaǵy úzdik 10 qalanyń tizimine Astanany qosty. Basylym sarapshylary Astanany 5-orynǵa ornalastyrdy. Lonelyplanet.com saıty Qazaqstannyń bas qalasyn óziniń bıik ǵımarattarymen, keń alańdarymen jáne qalyń shynydan jasalǵan pıramıdasymen tanymal ekenin atap ótken.

2017 jyly Grýzııanyń Batýmı qalasynda shahmattan «Batumi Municipality Cup-2017» III halyqaralyq týrnır ótti. Onda jas qazaqstandyq shahmatshy Nurmanova Alýa birinshi oryn ıelendi.

2018 jyly QHR Shensı provıntsııasy Sıan qalasynda «Uly Dala murasy: zergerlik óner týyndylary» kórmesi men «Qasıetti Qazaqstan» fotokórmesi ashyldy.

2018 jyly tanymal qazaqstandyq ánshi Roza Rymbaevanyń ataýly juldyzy Vıtebsk qalasyndaǵy Juldyzdar alańyna ornalastyryldy.

2021 jyly Tarbaǵataı óńirinde «Eleke sazy» qorǵanynda júrgizilgen qazba jumystary kezinde arheologtar kóne túrkiler dáýirinen qalǵan biregeı jádigerlerdi tapty. Olardyń arasynda altyn taǵynda táj kıgen qaǵandardyń beıneleri bar eki altyn alqa úlken qyzyǵýshylyq týdyrady. Taqtyń oń jáne sol jaǵynda tize búkken qyzmetshilerdiń beıneleri ornalasqan. Keıipkerlerdiń shash úlgisi (shoshqa) jáne kıim bólshekteri anyq kórinedi. Beınelerdiń birinde qaǵannyń bet-álpetin kórýge bolady.

2021 jyly Serbııada 12 jastaǵy qazaqstandyq shahmatshy Danııal Sapenov múmkin bolǵan 9 upaıdan 8 upaı jınap, «Serbia Chess Open 2021» halyqaralyq týrnırinde (áýesqoılar arasynda) birinshi oryndy jeńip aldy. Áýesqoılar tobyna 30 elden 194 shahmatshy kirdi.

2022 jyly Semeıde Shákárim Qudaıberdiulynyń 164 jyldyǵy atap ótildi. Semeıdiń oń jaǵalaý jaq bóligindegi ortalyq dańǵyl uly aqynnyń atymen atalady, Ortalyq saıabaqqa eskertkishi ornatylǵan. Fılosoftyń aty Semeıdegi iri JOO-na da berilgen, onyń bas ǵımaratynyń aldyna da Shákárim músini bar.

Abaıdyń «Jıdebaı-Bórili» memlekettik tarıhı-mádenı jáne ádebı-memorıaldyq qoryq-mýzeıi ekspozıtsııasynyń basym bóligi Shákárim murasyna arnalǵan. Shákárimniń sırek kezdesetin fotosýretterinen bastap, HH ǵasyrdyń basynda jáne aqynnyń esimi qalpyna keltirilgennen keıin shyqqan shyǵarmalaryna deıin biregeı zattar bar.

2023 jyly Memleket Basshysy Qasym-Jomart Toqaev "Zańsyz satyp alynǵan aktıvterdi memleketke qaıtarý týraly" Zańǵa qol qoıdy. Bul qujat zańsyz satyp alynǵan aktıvterdi memleketke qaıtarýǵa nemese olardy Qazaqstandaǵy zańdy ekonomıkalyq aınalymǵa tartýǵa, olardy zańsyz alýǵa jáne shyǵarýǵa yqpal etken sebepter men jaǵdaılardy joıýǵa, sondaı-aq qoǵamdaǵy áleýmettik ádilettilikti qalpyna keltirýge baǵyttalǵan.

2023 jyly ІІM buıryǵymen jol qozǵalysynyń jańa Erejeleri bekitildi. Jol qozǵalysy erejeleri ózgerissiz qaldy. Jol-kólik oqıǵasyn resimdeý pýnkti birshama ózgertildi. Endi kishigirim apattar kezinde eýropalyq Hattamany qoldaný qarastyrylǵan.