100 NAQTY QADAM: Sot júıesin reformalaý quqyq ústemdigin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan - QR Joǵarǵy soty tóraǵasy Q.Mámı
Memleket basshysynyń tapsyrmasyna sáıkes sot júıesin jańǵyrtýǵa baǵyttalǵan 11 maqsatty qadamdy qamtıtyn «100 naqty qadam» ult jospary qabyldandy. Bul jaıynda «QazAqparat» tilshisine suhbat bergen QR Joǵarǵy sotynyń tóraǵasy Qaırat Mámı tarqata aıtyp berdi.
- Qaırat Ábdirazaquly, Qazaqstannyń sot júıesin jetildirýdiń basymdyqty baǵyttary qandaı?
- Ulttyq komıssııanyń jumys qorytyndysyna sáıkes reformanyń 2 baǵyty, atap aıtqanda, sýdıalar korpýsyn qalyptastyrý tártibin jetildirý jáne sot isin júrgizýdi jańǵyrtý bólip alyndy. Birinshi kezekte, sot isin júrgizý júıesi reformalanady. Sot tóreliginiń tórt satyly júıesinen (birinshi, apellıatsııalyq, kassatsııalyq, qadaǵalaý) úsh satyly júıesine (birinshi, apellıatsııalyq, kassatsııalyq) kóshý júrgiziledi.
Qazirdiń ózinde el Prezıdenti Joǵarǵy sotqa kassatsııalyq ókilettik berý qarastyrylǵan Konstıtýtsııalyq zańǵa qol qoıdy. Bul Joǵarǵy sotqa júktemelerdiń arta túsýine ákeledi.
Atalǵan zańdy júzege asyrý úshin qatarynda Joǵarǵy sot sýdıalary, Joǵary sot keńesi men Sot tóreshileri músheleri bar rezervtik komıssııa quryldy. Olar óńirlerge shyǵyp, Joǵarǵy sot sýdıasy laýazymynyń kadrlyq rezervine kandıdattardy irikteý júrgizedi. Biz alǵash ret sýdıalar arasynda olardyń kandıdattardyń biliktilik talaptaryna sáıkestigi týraly pikirlerin anyqtaý maqsatynda anonımdi saýalnama júrgizý tájirıbesin paıdalanýdamyz. Jańa, keńeıtilgen kadrlyq rezervti qurý jumystary taıaý aralyqta aıaqtalatyn bolady.
Joǵarǵy sot qurylymynyń ózgerýi mamandandyrylǵan ınvestıtsııalyq alqanyń qurylýymen de baılanysty. Bul alqa iri ınvestorlardyń qatysýymen oryn alǵan ınvestıtsııalyq daýlardy sheshedi, sonymen birge Astana qalasynyń sottary qarastyratyn ınvestıtsııalyq daýlardyń apellıatsııalyq satylaryna qatysady.
Munymen qatar Joǵarǵy sot konsýltatıvtik halyqaralyq keńes qurýdy da josparlap otyr. Keńes joǵary sot organdaryna qazaqstandyq sot ádildiginiń aldyńǵy qatarly halyqaralyq standarttar men sot tájirıbesinde is júzinde júzege asyrylýyna járdemdesetin bolady. Onyń quramyna bedeldi zańgerler, quqyqtyń jekelegen tar salalarynyń mamandary jáne birinshi kezekte sheteldik sarapshylar kiredi.
Sondaı-aq Qylmystyq is júrgizý kodeksi aıasynda alqa bıler sottaryn mindetti túrde qoldaný aıasyn keńeıtý jáne oǵan azamattardy irikteý tetikterin jetildirý josparlanýda. Búgingi kúni 8 is júrgizý is-qımylyn sanktsııalaıtyn tergeýshi sýdıalardyń ókilettigi keńeıtiledi. Endigi ýaqytta olarǵa qaraý, tintý, jeke tintýdi sanktsııalaý mindeti júkteledi.
Parlament qaraýynda jatqan Azamattyq is júrgizý kodeksiniń jobasyna azamattyq sot isin júrgizýge prokýrordyń qatysýyn qysqartýǵa baǵyttalǵan túzetý engizilgen. Memlekettiń, ózin-ózi qorǵaýǵa múmkinshiligi joq azamattardyń múddeleri qozǵalǵanda, sonymen birge jappaı jumystan shyǵarý, úlken eńbek ujymyna jalaqy tólemeý, adamdardyń úlken tobyn qonys aýdarý jáne basqa da osyndaı jaǵdaılarda ǵana prokýrordyń mindetti túrde qatysýyn qaldyrý usynylýda.
Ulttyq komıssııa qoldaý bildirgen sýdıalardy irikteý jáne taǵaıyndaý máselesine qatysty birqatar bastamalarǵa qatysty aıtar bolsam, olar konstıtýtsııalyq erejelermen túıindes.
Atap aıtqanda, bul sýdıaǵa kandıdattardyń jas shektelimin 30 jasqa deıin kóterýge, qaıta saılanǵan sýdıalar úshin bir jyldyq synaq merzimin engizýge, Joǵary sot keńesin qurý tártibine baılanysty.
Buǵan qosa, sottarǵa turaqty tólenetin taǵylymdama engizý, is júzinde magıstranttardy daıyndaý merzimin ulǵaıtý, Joǵarǵy sot janyndaǵy Sot tóreligi ınstıtýty bazasynda mamandandyrylǵan Akademııa qurý josparlanýda. Bul sharalardy júzege asyrý úshin Joǵarǵy sot zańnamaǵa monıtorıng júrgizip, sáıkesinshe zańnamalardyń jáne basqa da normatıvtik-quqyqtyq aktilerdiń jobalary ázirlendi.
- Sot júıesi satysyn ońtaılandyrý týraly tarqata aıtyp berseńiz, ol ne úshin qajet?
- Bul usynys apellıatsııalyq jáne kassatsııalyq satynyń bir sotta shoǵyrlanǵany kezindegi qoldanystaǵy sot júıesine túsken syndarǵa negizdelgen bolatyn. Sot organdarynyń jumysyn uıymdastyrýdaǵy halyqaralyq tájirıbe zerdelendi. Shyndyǵyna kelgende qadaǵalaýshy saty keńestik kezeńnen mura bolyp qalǵan. Buǵan qosa, búgingi tańda qadaǵalaýshy saty is júzinde zańdy kúshine engen sot aktilerin qaıta qaraý boıynsha qadaǵalaý qyzmetin qaıtalaıdy. Sondyqtan da onyń Joǵarǵy sot deńgeıine berilýi aqylǵa syıymdy.
Aralyq satylar barynsha kóp bolǵan saıyn sot protsesterin qasaqana sozýǵa jáne quqyqtardy asyra paıdalanýǵa zor múmkinshilikter paıda bolatyndyǵyn álemdik tájirıbe kórsetip otyr.
Sot qurylymyn jáne sot óndirisin ınstıtýttyq reformalaýdyń negizgi maqsaty sot ádildiginiń tıimdiligi men qoljetimdiligin qamtamasyz etý, zań ústemdigin saqtaý jáne aldyńǵy qatarly halyqaralyq standarttarǵa saı keletin sot júıesin qurý bolyp tabylatyndyǵyn túsiný mańyzdy.
- Siz sot satylaryn ońtaılandyrý Joǵarǵy sot sýdıalaryna júktemeniń artýyna ákeletindigin atap ótken edińiz. Bul problemany sheshý úshin sýdıalardyń sanyn arttyrýdan bólek ne istelmek?
- Búgingi tańda oblystyq sottardyń kassatsııalyq alqasy jyl saıyn 24-25 myń is qaraıdy. Olar belgili bir protsessýaldyq túzetýlermen Joǵarǵy sot qaraýyna kelip túsedi.
Sondyqtan da apellıatsııalyq róldi kúsheıtý sharalary qajet-aq. Sot isi bul rette daýdyń qıyndyǵyn eskere otyryp alqa quramda qarastyrylýy tıis. Jeńildetilgen, syrttaı jáne buıryqtyq óndiriste qarastyrylǵan azamattyq isterdi, sonymen qatar tártipsizdikter men asa aýyr emes qylmystar boıynsha qylmystyq isterdi sýdıalardyń jeke qaraýyna qaldyrýǵa bolady.
Joǵarǵy sottyń kassatsııalyq satysyna qoldaýhat alý tártibi ony aldyn ala qaraý tártibin engizý arqyly qatań reglamentteletin bolady.
Munan bólek, istiń jekelegen sanattaryna qatysty álemdik tájirıbeni eskere otyryp, sottylyqty shekteý usynylatyn bolady. Talap somasy boıynsha shekteý de josparlanýda - álemdik tájirıbe osyndaı. Joǵarǵy sotqa azamattyq is boıynsha qoldaýhatpen júgingen kezde memlekettik salyq bekitý de usynylyp otyr. Munyń barlyǵy da óziniń ádildigine negizdi zańdyq argýmenti joq taraptardyń sot aıtys-tartysyn qasaqana sozý tájirıbesinen bas tartý úshin jasalýda.
- Sýdıalardy irikteý júıesin jetildirý boıynsha qandaı sharalardy júzege asyrý josparlanýda?
- Sýdıa laýazymyna kandıdattardy daıyndaý jáne irikteý júıesiniń ózgerýi sot korpýsyn tek qana kásibı turǵyda ǵana emes, sonymen birge ómirlik mol taǵylymy bar, barynsha tájirıbeli ári daıyndyǵy joǵary mamandarmen nyǵaıtýǵa múmkindik beredi. Bul óte mańyzdy, óıtkeni, búgingi tańda bizderdiń keıbir jas sýdıalarymyz qıyndyqqa shydamaı, jumystan ketip jatady.
Sýdıa kadrlaryn daıyndaý júıesinde Sot tóreligi ınstıtýty mańyzdy rólge ıe. Ony Prezıdent janyndaǵy Memlekettik basqarý akademııasynan bólip alyp, Joǵarǵy sot qaraýyna berý josparlanýda. Bilim men tájirıbeniń ózara baılanysyn kúsheıtý maqsatynda professorlyq-oqytýshy quram akademııa qaraýyna issaparǵa jiberilgen sýdıalardan jasaqtalýy tıis. Akademııa magıstranttardy oqytýdy, is basyndaǵy sýdıalardyń biliktiligin arttyrýdy, sonymen qatar ǵylymı-zertteý qyzmetin júrgizetin bolady. Joǵarǵy sot keńesi janyndaǵy sáıkesinshe organǵa biliktilik emtıhanyn tapsyrǵan sýdıaǵa kandıdattardyń taǵlymdamadan ótýi de Sot tóreligi akademııasynda uıymdastyrylady. Odan keıin sýdıalar korpýsyn jasaqtaý tek qana akademııa túlekteri esebinen júzege asyrylady.
- Joǵarǵy sottaǵy ınvestıtsııalyq daýlardy qaraý jónindegi mamandandyrylǵan alqa men Astanadaǵy qarjy ortalyǵy soty qandaı istermen aınalyspaq? Osynaý eki jańa ınsıtýttar sheshimderi arasyndaǵy qarama-qaıshylyq oryn alýy múmkin be?
- Buǵan deıin atap ótkenimdeı, mamandandyrylǵan alqa iri ınvestorlardyń qatysýymen oryn alǵan isterdi qaraıdy. Sáıkesinshe ózgertýler Azamattyq is júrgizý kodeksiniń jobasyna engizilgen. Munymen birge Astana qalalyq sotynda arnaıy quram qurylyp, onda qalǵan ınvestıtsııalyq daýlar qaralady.
Astana qarjy ortalyǵynyń mamandandyrylǵan soty aǵylshyn quqyǵy ustanymdarymen menshikti ıýrısdıktsııada qurylady. Mundaı sot Qazaqstanda kommertsııalyq daýlardy sheshýde jańa ádister engizý úshin derbes reglament negizinde jumys isteıtindigi boljanýda.
«Astana» Halyqaralyq qarjy ortalyǵy arnaıy ekonomıkalyq aımaǵy Dýbaı men Sıngapýrdyń halyqaralyq tájirıbesin eskere otyryp qurylady. Ulttyq bank ázirlegen «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵy týraly» zań jobasy AHQO sotynyń erekshe quqyqtyq mártebemen, erekshe quziretpen jumys isteýin qarastyrady. Daýlardy sheshý barysynda AHQO qatysýshylary qarjylyq ortalyq aktilerin jáne sheteldik sotqa úlgi bolarlyq jaǵdaılardy qoldanady.
Joǵarǵy sottyń mamandandyrylǵan alqasy qaraýǵa tıisti isterge basqa orta qatysýshylary jatqyzylǵan. Munan bólek, alqa qoldanatyn quqyq Qazaqstannyń qoldanystaǵy zańnamasy sanalady. Sondyqtan da atalǵan eki sottyń arasynda bir-birine qarama-qaıshy kelýdiń esh alǵysharty joq. Buǵan qosa, Joǵarǵy sot janyndaǵy Halyqaralyq keńes syndy organnyń qurylýy sot tájirıbesin barynsha úılestirýge jáne Qazaqstandaǵy ınvestıtsııalyq qyzmet sýbektileriniń quqyqtaryn qorǵaýda mańyzy birdeı ádisterdi qamtamasyz etetin bolady.
AHQO soty men Halyqaralyq keńes jumysyna sheteldik mamandardy tartý jáne olarmen birlesken jumys tek qana sot qyzmetinde ǵana emes, sonymen birge, tolyqtaı alǵanda, ulttyq kadrlardyń jańa býynyn qalyptastyrýǵa da oń yqpal etetindigin atap ótken jón.
- Birinshi jartyjyldyqtyń qorytyndysyna arnalǵan keńeıtilgen jıynda siz sot tájirıbesin baıytý maqsatynda sot isteriniń elektrondy klassıfıkatorynyń qurylǵandyǵyn habarlaǵan edińiz. Ol sottardyń jumysyn jaqsartýǵa qalaı septigin tıgizbek?
- Birkelki sot tájirıbesin qalyptastyrý Joǵarǵy sot qyzmetiniń ózekti baǵyttarynyń biri retinde aıqyndalǵan. Bul jumystar zamanaýı aqparattyq tehnologııalardy paıdalaný arqyly jańa negizge qoıylýy tıis. Qazirgi ýaqytta biryńǵaı klassıfıkator qurý jumystary júrgizilýde. Onda jekelegen sot isteri boıynsha tolyqtyrýlar men aqparattyq materıaldar, sot aktileriniń banki, sonymen qatar sot tájirıbesi týraly pikirler men aqparattardyń almasýyna septigin tıgizetin «Taldaý» forýmy usynylatyn bolady. Oblystyq jáne olarǵa teńestirilgen sottar júrgizgen sot tájirıbesiniń tolyqtyrýlary Joǵarǵy sottyń ishki ınternet-portalynda ornalastyrylyp, barlyq sottar tarabynan pikirler jazylady, alqa jıyndarynda talqylanady. Bul jekelegen óńirler men sot satylary arasynda sot tájirıbesindegi ala-qulalyqty joıýǵa múmkindik beredi. Sonymen qatar osynaý elektrondy resýrstar qyzmetin endi bastaǵan sýdıalar úshin óte jaqsy súıenish bolmaq. Keleshekte «Taldaý» forýmy, Sot aktileri banki tek qana sýdıalarǵa ǵana emes, sonymen sot isin júrgizýge qatysýshylarǵa, eń birinshi kezekte prokýrorlar men advokattarǵa kásibı aqparat kózine aınalady.
- Sottardaǵy jańa reforma qashan iske qosylady?
- Ózderińiz de biletindeı, ol úshin qoldanystaǵy zańnamaǵa birqatar ózgertýler men tolyqtyrýlar engizý qajet. Al ol naqty bir ýaqytty qajet etetindigi túsinikti. Reformalardyń zańnamalyq bazasy qazirdiń ózinde qalyptastyrylýda, men bul rette is júrgizý kodeksteri jobalarymen jumystardyń júrgizilip jatqandyǵyn meńzep otyrmyn. «Azamattyq is júrgizý zańnamasyn jetildirý máseleleri jónindegi Qazaqstan Respýblıkasynyń birqatar konstıtýtsııalyq zańdaryna ózgertýler men tolyqtyrýlar engizý týraly» Konstıtýtsııalyq zań qazirdiń ózinde qabyldandy. Sonymen qatar basqa da zańnamalyq aktilerge birqatar túzetýler engizý talap etiledi.
Tolyqtaı alǵanda, sot qurylymynyń jańa júıesi jáne isterdi qaraýdyń jańa tártibi 2016 jyldyń 1 qańtaryna bastap-aq engiziletin bolady. Basqa sharalardy júzege asyrý odan keıingi jyldardyń ishinde kezeń-kezeńimen júzege asyrylady.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!
- Osy oraıda, mende júrgizilip jatqan reformalarǵa belsendi qoldaý kórsetkeni jáne sot júıesi qyzmetin shynaıy jazyp kórsetkeni úshin «QazAqparattyń» barlyq ujymyna alǵysymdy bildirgim keledi.
