10 tamyz. Tulǵalar týǵan kún
ASTANA. KAZINFORM - Búgin, 10 tamyz kúni tulǵalardan kimder dúnıege kelgen? Kazinform oqyrmandaryna esimder kúntizbesin usynady.
ESІMDER
76 jyl buryn (1948) kompozıtor, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Halyqaralyq óner akademııasynyń korrespondent múshesi, birneshe dúrkin Búkilodaqtyq jáne Dúnıejúzilik festıval men baıqaýlardyń laýreaty Murat QUSAIYNOV dúnıege keldi.
Jambyl oblysynyń Qordaı aýdanynda týǵan. Almaty konservatorııasyn bitirgen. «Dos-Muqasan» ansambliniń múshesi. Ol halyq ánderi men belgili kompozıtorlar týyndylaryn estradaǵa laıyqtap óńdeýmen qatar, ózi de mýzyka jazýmen aınalysady. Onyń Q.Amanjolovtyń «Aqyn ólimi týraly ańyz» poemasy boıynsha jazylǵan sımfonııasy, spektaklder men fılmderge jazǵan mýzykasy, skrıpka, jeke dombyraǵa, dýet, trıo, kvartetke arnalǵan kúrdeli shyǵarmalary bar. Kompozıtordyń «Jigitter jyry», «Boıjetken», «Ǵashyqtar áni», «Jar júregi», «Sulýlyq», «Naýryz», «Qurbym-aı», «Ǵashyq júrek», «Bolashaq» ánderi halyqqa keńinen tanymal. Medaldarmen marapattalǵan.
75 jyl buryn (1949) Qazaqstan qoǵamdyq densaýlyq saqtaý mektebiniń negizin qalaýshy Maqsut Kárimuly QULJANOV dúnıege keldi.
Shyǵys Qazaqstan oblysynda týǵan. Qaraǵandy medıtsına ınstıtýtyn, Qazaq aımaqtyq patologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń aspırantýrasyn támamdaǵan.
Medıtsına ǵylymynyń doktory, professor, Respýblıkalyq klınıkalyq aýrýhananyń dárigeri, Qazaq epıdemıologııa, mıkrobıologııa jáne juqpaly aýrýlar ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń kishi ǵylymı qyzmetkeri bolǵan. 1978-1987 jyldary Qazaq kardıologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri, Qazaq gıgıena jáne kásibı aýrýlar ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń kishi, aǵa, jetekshi ǵylymı qyzmetkeri.
1987-1990 jyldary - Respýblıkalyq densaýlyqty qorǵaý ortalyǵy bas dırektorynyń orynbasary. 1990-1992 jyldary - Qazaq gıgıena jáne kásibı aýrýlar ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń zerthana meńgerýshisi. 1992-1997 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Densaýlyq saqtaý mınıstriniń orynbasary. 1997 jyldan bastap Qazaqstan qoǵamdyq densaýlyq saqtaý mektebiniń rektory. 2012 jyldan bastap Densaýlyq saqtaý ulttyq palatasynyń prezıdenti. 2013 jyldan bastap Qazaqstan Respýblıkasy Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń «Respýblıkalyq densaýlyq saqtaýdy damytý ortalyǵy» ShJQ RMK bas dırektorynyń orynbasary, «Respýblıkalyq medıtsınalyq palata» QB basqarma tóraǵasy boldy.
62 jyl buryn (1962) aktrısa Venera Ábdirahmanqyzy NYǴMATÝLINA dúnıege keldi.
Almaty qalasynda týǵan. Tashkent memlekettik teatr-kórkemsýret ınstıtýtynyń rejısserlik fakýltetin bitirgen. 2002 jyldan qazirgi qyzmetinde.
Sh.Beısembaevtyń «Sotqar balalar», B.Shmanovtyń «Aǵamnyń qalyńdyǵy», D.Manabaevtyń «Týǵan jer», V.Pusyrmanovtyń «Qosh bol, sulýym», M.Úbikeevtiń «Provıntsııalyq roman» («Qyrǵyzfılm»), E.Ishmuhamedovtiń «Qysqy tuman kezinde» («Tájikfılom»), S.Narymbetovtiń «Aýyldan kelgen kúıeý» fılmderine, «Toǵysqan taǵdyrlar» teleserıalyna jáne basqa da kartınalarǵa túsken. «Programma 24», «Qazaqstan kınematografısteriniń shyǵarmashylyq portreti», «Men sizderge jazamyn...» televızııalyq baǵdarlamalarynyń prodıýseri, stsenarıı avtory, júrgizýshisi, «Siz kimsiz, Ka myrza?» kórkem fılminiń («Qazaqfılm») prodıýseri, «Qýanyshty seziný» derekti fılminiń stsenarıı avtory jáne rejısseri.
«Qurmet» (2008) ordenimen, «Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigine 10 jyl» (2001) medalimen marapattalǵan.
49 jyl buryn (1975) Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń Shymkent qalasynan saılanǵan depýtaty Aıgúl Jarylqasynqyzy QAPBAROVA dúnıege keldi.
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetin jýrnalıstıka mamandyǵy boıynsha aıaqtaǵan.
Eńbek joly: televıdenıede qyzmet atqarǵan (1997); «Ońtústik Qazaqstan» gazetinde bólim meńgerýshisi; «Shymkent kelbeti», «Panorama Shymkenta» gazetteriniń basshysy; «Shymkent» Aqparattyq ortalyǵy» JShS dırektory – bas redaktory.
2020 jyldyń tamyz aıynan beri qazirgi qyzmetin atqaryp keledi.
45 jyl buryn (1979) QR Joǵarǵy Sotynyń ákimshilik ister jónindegi sot alqasynyń tóraǵasy Aslan Sultanuly TÝKIEV dúnıege kelgen.
Qaraǵandy oblysynda týǵan.
QR ІІM Qaraǵandy zań ınstıtýtyn jáne Qaztutynýodaǵy Qaraǵandy ekonomıkılyq ýnıversıtetin bitirgennen keıin Túrkııada, Germanııa, Frantsııa men Latvııada ǵylymı taǵylymdamadan ótken. Zań ǵylymdarynyń kandıdaty, dotsent.
Qaraǵandy qalasynyń ІІB polıtsııasynyń ýchaskelik ınspektory jáne tergeýshisi, QR ІІM Qaraǵandy zań ınstıtýtynyń qylmystyq protsess kafedrasynyń oqytýshysy, B.Beısenov atyndaǵy QR ІІM Qaraǵandy akademııasynyń Ákimshilik qyzmet máselelerin zertteý ortalyǵynyń basshysy bolyp qyzmet atqardy.
Ár jyldary QR Ádilet mınıstrliginiń Sot saraptamasy ortalyǵy dırektorynyń orynbasary, QR Ádilet mınıstrliginiń Zańnama departamentiniń dırektory, «Qazaqstan qurylysshylary qaýymdastyǵy» ZTB atqarýshy dırektory, QR Zańnama ınstıtýtyń dırektory boldy.
2019-2020 jj. – QR Joǵarǵy Sotynyń janyndaǵy Sottardyń qyzmetin qamtamasyz etý departamenti basshysynyń orynbasary, 2020-2022 jyldary QR Joǵarǵy Sotynyń sýdıasy.
Qazirgi qyzmetin 2022 jyldyń qańtarynan beri atqaryp keledi.
«Minsiz qyzmeti úshin» jáne birqatar merekelik medaldarmen marapattalǵan.
179 jyl buryn (1845-1904) – qazaqtyń uly aqyny, fılosof, aǵartýshy, kompozıtor Abaı QUNANBAIULY dúnıege keldi.
Qazirgi Abaı oblysynyń Abaı aýdanynda týǵan. Ol aýyldaǵy Ǵabıthan moldadan saýat ashyp, 10 jasynda Semeı qalasyndaǵy Ahmet Rıza medresesine oqýǵa barǵan. Munda arab, parsy tilderin úırenip, din sabaqtaryn oqýmen qatar Nızamı, Naýaı, Saǵdı, Hafız, Fızýlı t.b. shyǵys klassıkteriniń shyǵarmalarymen tanysady. Medreseniń úshinshi jylynda Semeıdegi «Prıhodskaıa shkolaǵa» túsip, 3 aı oqıdy.
Sol kezden bastap A.S.Pýshkın, M.ıÝ.Lermontov, L.N.Tolstoı, I.A.Krylov, F.M.Dostoevskıı, M.E.Saltykov-Şedrın shyǵarmalaryn oqyp, Gete, Dj.Baıron muralaryna den qoıady. 13 jasynda áke yqpalymen oqýdan qol úzip, ákimshilik bılikke aralasady. Otarshyl Reseıdiń qol astyndaǵy halqynyń aýyr taǵdyryn kórip ósedi. 1875 jyly Qońyrkókshe elinde ótken saılaýda jeńiske jetip, 1878 jylǵa deıin bolys boldy. Qazaq halqynyń dástúrli el bıleý joralǵylaryn, ádep-ǵuryp zańdaryn jetik biletin Abaı el ishindegi ár alýan ákimshilik-quqyqtyq reformalarǵa belsene aralasady. Egde tartqan shaǵynda ákimqara bılikten, atqaminerlikten irgesin aýlaq salyp, shyǵarmashylyqpen ǵana shuǵyldanǵan.
Onyń kóptegen shyǵarmalarynda adam, bolmys jáne ǵalam taqyryby, sondaı-aq, absolıýttik aqıqat syry turaqty oryn alady. Ol tereń ǵıbratty oı-tolǵamdarǵa toly óleńdermen qatar jastyq aýan, ǵashyqtyq sezimdi, tabıǵat kórinisterin, adamnyń jan dúnıesin kórkem til, beıneli teńeý, psıhologııalyq shendestirý arqyly sheberlikpen, tógilte jyrlaǵan aqyn. Ol dástúrli qazaq poezııasyna qurylymdyq, stıldik jáne kórkemdik turǵydan sonylyq alyp keldi. Ásirese, onyń ǵaqlııalary – «Qara sózderindegi» kórkemdik sheberlik pen ǵylymı paıymdardy astastyrǵan fılosofııalyq oı-tolǵamdary jalpy adamzattyq gýmanıstik-áleýmettik murattarǵa ulasyp jatady. Abaı – qazaqtyń mýzykalyq ónerine de mol mura qaldyrǵan tulǵa. «Jelsiz túnde jaryq aı», «Aıttym sálem, qalamqas», «Kózimniń qarasy», «Segiz aıaq», «Qarańǵy túnde taý qalǵyp» t.b. ánderi arqyly ulttyq áýen-sazǵa jańa túr, tyń yrǵaq, ózgeshe ólshem qosty.
Abaıdyń mazmuny tereń, kórkemdigi joǵary óleńderi men poemalary («Masǵut», «Eskendir», «Ázim»), qara sózderi men aýdarmalary san ret jaryq kórip, qazaq eline tarady, kóptegen shet tilderine aýdaryldy.
Elimizde uly aqynǵa jasalǵan qurmet erekshe. Abaı atynda qala, aýdan, Semeı, Qarqaraly qalalarynda, Jıdebaıda ádebı-memorıaldyq murajaılar bar. Nur-Sultanda, Almatyda jáne taǵy basqa da qalalarda teatrlarǵa, kóshelerge aqyn aty berilip, eskertkishter ornatylǵan. Abaı atyndaǵy shyń, asý bar. Sonymen qatar Abaı qory jumys isteıdi. Fılmder, kórkem shyǵarmalar, zertteýler jazylǵan. Qazaqtyń klassık jazýshysy M.Áýezovtiń bas kitaby – «Abaı joly» uly aqynǵa arnalǵan. Bul epopeıa dúnıejúzi halyqtarynyń 116 tiline aýdarylǵan.
150 jyl buryn (1874-1933) alǵashqy qazaq jýrnalısteriniń biri, aqyn, qoǵam qaıratkeri Eleýsiz BUIRIN dúnıege keldi.
Batys Qazaqstan oblysynyń Jańaqala aýdanynda týǵan. Bókeı ordasyndaǵy Jáńgir han mektebinde oqyǵan. Qazan qalasyndaǵy muǵalimder semınarııasyn bitirgen. Astrahan qalasyndaǵy mektepte orys tili men ádebıetinen sabaq beredi. Osynda júrip túrli qoǵamdyq-saıası ómirdiń qyr-syryna boılaıdy, alǵashqy qalamgerlik qabiletin synap baıqaıdy. Eldi mádenıetke, órkenıetke jetkizýge shaqyratyn kóshbasshy qural – baspasóz ekeninin ańǵaryp, jańa sıpattaǵy gazet shyǵarýǵa bel baılaıdy. Bul maqsatyn iske asyrý úshin qazaq zııalylary – Sh.Bókeev, Ǵ.Qarashev, B.Qarataev, M.Shombalov, S.Meńdeshovtermen birigip, 1911 jyly Ordada «Qazaqstan» degen gazet shyǵarady. 1911-1913 jyldary osy gazettiń redaktory boldy. E.Buırın 1920-1930 jyldary týǵan jerinde ártúrli qyzmet atqarǵan.
1930-1932 jyldary Almaty qalasyndaǵy Ortalyq murajaıda ǵylymı qyzmetker boldy. 1932 jyly elde saıası qýǵyn-súrginniń alǵashqy tolqyny bastalyp, qazaq zııalylary ustala bastaǵan soń, ol Tájik AKSR-ine, Dýshanbe qalasyna qonys aýdaryp, Tájik AKSR-niń Ortalyq muraǵat basqarmasynda ınspektor bolyp qyzmet atqardy. Alaıda E.Buırın NKVD-niń quryǵynan qutyla almady. 1933 jyly qyzmetinen qýylyp, kóp uzamaı ashtyqtan qaıtys boldy.
E.Buırınniń artynda qalǵan ádebı murasy – ózi shyǵaryp turǵan «Qazaqstan» gazetindegi maqalalary men kósemsózderi jáne «Yzyń» atty óleńder jınaǵy. Aqyn jınaqqa «Áý, qazaq!», «Azamatqa» degen eki óleńi men aýdarmasyna qosa «Qazaqstan» gazetinde jarııalanǵan M.Jumabaev, A.Mámetov, Ǵ.Maldybaev, I.Isın, taǵy basqa aqyndardyń óleńderin toptastyryp bergen. 1998 jyly Oral qalasyndaǵy burynǵy baspa úıinde Buırınge arnap eskertkish-taqta qoıyldy.
