1 jeltoqsan. QazAqparat kúntizbesi
ATAÝLY KÚNDER
Qazaqstan Respýblıkasynda Tuńǵysh Prezıdenti kúni
1991 jylǵy 1 jeltoqsanda búkilhalyqtyq saılaý nátıjesinde Qazaqstanda Tuńǵysh Prezıdent saılandy. 2011 jylǵy 14 jeltoqsanda «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy merekeler týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna tolyqtyrýlar engizý týraly» QR Zańy kúshine endi. Onda 1 jeltoqsanda atalyp ótiletin jańa memlekettik mereke – Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti kúnin belgileý kózdelgen. Bul mereke 2012-2021 jyldary atap ótildi. 2022 jyly QR Parlamenti «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy merekeler týraly» Zańǵa ózgerister engizip, 25 qazan – Respýblıka kúni ulttyq mereke jáne 16 jeltoqsan – Táýelsizdik kúni memlekettik mereke bolyp belgilendi. 1 jeltoqsan – Tuńǵysh Prezıdent kúni memlekettik merekeler tiziminen alynyp tastaldy.
ESTE QALAR OQIǴALAR
1931 jylySemeı men Aqmola qalalary arasynda turaqty áýe qatynasy bastaldy. Qazirgi Astanadaǵy halyqaralyq áýejaıdyń tarıhy osydan bastaý alady.
1935 jyly Qazaqstannyń alǵashqy qýyrshaq teatrlarynyń biri – Almaty memlekettik qýyrshaq teatry quryldy. Teatr Túrkııa, Iran, Qytaı, Chehııa, Reseı elderinde ótken festıvaldar men halyqaralyq baıqaýlarda júldeli oryndardan kórinip júrdi. Teatrda talantty akterlar, qýyrshaq sheberleri, rejısserlar, sýretshiler, dekoratorlar, býtaforlar tárbıelenip, kóp jyldar teatr sahnalarynda, qýyrshaq óneri salasynda adal qyzmet etti.
1960 jyly Qaraǵandy metallýrgııa zaýytynda koks batareıasy iske qosylyp, qazaqstandyq tuńǵysh koks alyndy.
1991 jyly Tuńǵysh ret jalpyhalyqtyq Qazaqstan Prezıdentin saılaý ótti. Saılaý nátıjesinde Nursultan Ábishuly Nazarbaev kópshilik daýyspen jeńiske jetti.
1994 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Ýkraınadaǵy Elshiligi ashyldy.
1997 jyly Alashorda qaıratkerleri Álıhan Bókeıhan men Mustafa Shoqaıǵa arnalǵan derekti fılm jaryq kórdi.
2004 jyly Á.Qasteevtiń 100 jyldyǵyna arnalǵan tıyndar men poshta markalar albomynyń tusaýkeser rásimi ótti.
2004 jyly Qazaqstan aýmaǵynda jańa poshta ındeksi engizildi. Buǵan deıin qazaqstandyqtar 70-shi jyldary engizilgen keńestik ındeksti paıdalanyp kelgen bolatyn. Jańa ındeks te 6 sannan turady, onyń 1-shi jáne 2-shisi oblys kody, 3-shi jáne 4-shisi aýdan kody, al qalǵan sońǵy eki san eldi mekenniń kodyn bildiredi.
2004 jyly Ómirbaıan ınstıtýty (Kalıfornııa) qazaqstandyq Asyly Osmandy «Jyl áıeli – 2004» ataǵyna usyndy. Bul ataq jyl saıyn qoǵamdyq qyzmet salasyna qosqan úlesi úshin áıelder qaýymyna beriledi. Asyly Osman – Qazaqstan halqy Assambleıasynyń múshesi, respýblıkanyń kórnekti qoǵam qaıratkeri, «Dostyq» ordeniniń kavaleri. Ulty boıynsha ázirbaıjan, ol búkil ómirin Qazaqstanǵa arnady: qazaq tiliniń fılologi, ǵalym. A. Osman BAQ-ta jıi sóz sóıleıdi, qoǵamda beıbitshilik pen ultaralyq kelisimdi nyǵaıtý isinde toptastyrýshy rólin kórsete otyryp, memlekettik tildi nasıhattaıdy. Ol – «Memlekettik tildi qasterleý» qoǵamynyń tóraǵasy jáne osy taqyryp boıynsha 200-den astam maqalasy bar.
2006 jyly Qazaqstannyń Ulttyq banki satýǵa eki kollektsııalyq jańa shaqa shyǵardy. 500 teńgelik shaqalardyń quny 5 myń teńge. «Regel qyzǵaldaǵy» men «Dırhem» 925-shy synamaly kúmisten jasalǵan, salmaǵy 31,1 gramm, dıametri – 38,61 mm. Birinshisiniń taralymy – 4 myń, ekinshisiniki – 5 myń dana. «Regel qyzǵaldaǵy» shaqasynyń syrtqy jaǵynda (revers) úsh qyzǵaldaq beınelengen. Regel qyzǵaldaǵy – sırek kezdesetin ósimdik, tek Shý-Іle taýlarynda ǵana ósedi. Al «Dırhemniń» bet jaǵy men syrtynda kóne shaqa beınelengen. Otyrar qalasynda júrgizilgen arheologııalyq qazbalar kezinde tabylǵan kúmis shaqa «Dırhem» dep atalǵan. Ol 16 ǵasyrda shyǵarylǵan.
2007 jyly Ashhabadta Qazaqstan Respýblıkasy, Túrikmenstan Respýblıkasy jáne Iran Islam Respýblıkasy Úkimetteriniń arasynda Ózen (Qazaqstan) – Qyzylqııa – Bereket – Etrek (Túrikmenstan) – Gorgan (Iran) jańa temir jol jelisiniń qurylysyna baılanysty Yntymaqtastyq týraly kelisimge qol qoıyldy. Qazaqstan men Túrikmenstan kólik mınıstrlikteri arasynda «Ózen – Bereket» jańa temir jol jelisi qurylysynyń jobasyn iske asyrýǵa baılanysty Yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń Túrikmenstanǵa sapary barysynda qol qoıylǵan bolatyn. Al Tegeran qalasyndaǵy Sammıt kezinde Kaspıı jaǵalaýy memleketteriniń basshylary tarapynan Ózen – Qyzylqııa – Bereket – Etrek – Gorgan jańa temir jol jelisi qurylysynyń jobasyn iske asyrýǵa baılanysty yntymaqtastyq týraly Qazaqstan, Túrikmenstan jáne Iran Prezıdentteriniń Birlesken Deklaratsııasyna qol qoıyldy. Temir jol jelisiniń uzyndyǵy - 670 shaqyrym, sonyń ishinde Qazaqstan boıynsha – 130, Túrikmenstan boıynsha - 470, Iran boıynsha – 70 shaqyrym.
2008 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N. Nazarbaev Memlekettik nagradalar týraly zańnamaǵa ózgeris engizip, «Qazaqstannyń Eńbek Eri» ataǵyn belgiledi.
2010 jyly Astanada Táýelsizdik saraıynda Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymynyń VII Sammıti ótti. Sammıtke EQYU qatysýshy elderi men áriptesteriniń, sondaı-aq iri halyqaralyq jáne aımaqtyq uıymdar – BUU, EO, TMD, EýrAzEQ, ShYU, UQShU jáne basqalarynan 73 resmı delegatsııa qatysty. Kezdesýdiń nátıjesinde Astana deklaratsııasy qabyldandy, Qazaqstan Prezıdentiniń aıtýynsha, ol EQYU ómirinde jańa kezeńdi ashady.
2011 jyly Bakýde qazaqtyń uly aqyny, oıshyly Abaı atyna kóshe berý saltanatty rásimi ótti. Budan basqa, Ázerbaıjan halyqaralyq ýnıversıtetiniń ǵımaratynda Abaı barelefimen estelik taqta ashyldy.
2011 jyly Ekibastuz aýyldyq aımaǵynyń Qyldykól shatqalynda Áziret Isabek ıshan kesenelik kesheni ashyldy. Munda Mańǵystaý oblysynan ákelingen aq tastan jasalǵan eki kesene, meshit jáne qajylarǵa arnalǵan úı turǵyzyldy. Úsh kúmbezdi mazarda Áziret Isabek ıshan, onyń uly Nurmuhamed jáne aǵasy Muhammed Nııaz jerlengen. Bir kúmbezdi Isabek ıshannyń urpaǵy – Áýlıe Jandarbek qoja jerlengen jerde turǵyzylǵan.
2015 jyly Astanada el tarıhyndaǵy tuńǵysh Qazaqstan Respýblıkasy Qarýly Kúshteriniń Áskerı-tarıhı mýzeıi ashyldy. Ǵımaratta mýzeıden tys, kontsert zaly, ýaqytsha kórmeler zaly bar, sondaı-aq Qazaqstan Respýblıkasy Qorǵanys mınıstrliginiń Ortalyq áskerı orkestri jáne Ortalyq ansambli jumys isteıdi.
2015 jyly Soltústik qazaqstan oblysy Aıyrtaý aýdanynyń Syrymbet aýylynda Shoqan Ýálıhanovtyń ájesi Aıǵanym hansha mazary ashyldy. Onyń qurylýy qazaqtyń uly ǵalymy, etnografy jáne tarıhshysynyń esimimen baılanysty tarıhı murany saqtaýǵa qyzmet etedi. Nemeresine úlken áser etken onyń esimi halyq arasynda keńinen tanymal.
2016 jyly TÚRІKSOI-ǵa múshe elderdiń mádenıet mınıstrleriniń turaqty keńesiniń 34-otyrysynda jáne «Shekı - túrki áleminiń 2016 jylǵy mádenı astanasy» jylynyń jabylý saltanatynda 2017 jylǵy túrki áleminiń mádenı astanasy bolyp Qazaqstannyń Túrkistan qalasy tańdaldy.
2016 jyly QR Ulttyq banki Qazaqstan Táýelsizdiginiń 25 jyldyǵyna arnalǵan nomınaly 5000 jáne 500 teńgelik kúmis tıyndardy aınalymǵa shyǵardy. Tıyndar dızaınynda ulttyq kıim kıgen adamdar beınelengen. Ol Qazaqstan halqynyń birligin tanytady.
2017 jyly Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Saryaǵash aýdanynda qazaq jerleriniń birigýine úlesin qosqan, esimi tarıhqa altyn árippen jazylǵan Áıteke bıge arnalǵan eskertkish ornatyldy.
2018 jyly Almaty oblysy Panfılov aýdany Jarkent qalasynda Orbulaq shaıqasynyń 375 jyldyǵyna oraı «Uly jebe» memorıaldyq kesheniniń ashylýy ótti. «Uly jebe» memorıaldyq kesheni negizinen aq mármár men granıtten daıyndaldy. Jobanyń quny – 278,6 mln teńge. Qurylysyn júrgizgen merdiger uıym – «Kagan Engineering» JShS. Memorıaldy keshenniń sýretshileri – Ǵazız Eshkenov pen Aıdar Jamhan, músinshi arhıtektory – Aıdyn Jaılaýbaev. Memorıaldy keshendi tulparly batyrlar beınelengen barelef, joǵaryǵa tik shanshylǵan jebe men qalqan qurap tur.
2019 jyly Akrobatıkada óner kórsetetin qazaqstandyq frıstaıl sportshysy, Eýropa kýbogi kezeńderiniń birneshe dúrkin jeńimpazy jáne Eýropanyń eki dúrkin absolıýtti chempıony, Álem kýboginiń birneshe kezeń júldegeri, eki Olımpıada oıyndarynyń qatysýshysy Janbota Aldabergenova frıstaıl akrobatıkasy boıynsha Rýka qalasynda (Fınlıandııa) Eýropa kýbogi aıasynda sınhrondy sekirý jarystarynda birinshi boldy.
2021 jyly Dýbaıdaǵy EKSPO-nyń Ál-Ýasl Plaza ortalyq alańynda Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq týyn kóterý rásimi ótti. Qazaqstannyń ulttyq kúnin merekeleý barysynda EXPO aýmaǵynda dúnıejúzilik kórme qonaqtary úshin N. Tilendıev atyndaǵy «Otyrar sazy» akademııalyq folklorlyq-etnografııalyq orkestriniń, opera ánshisi Marııa Mýdrıaktyń, «Astana balet» ujymynyń jáne Qazaqstannyń basqa da ártisteriniń qatysýymen kontsert ótti.
2021 jyly Qazaqstan Ulttyq banki el Táýelsizdiginiń 30 jyldyǵyna arnalǵan nomınaly 20 000 teńgelik mereıtoılyq banknotty aınalymǵa shyǵardy. Mereıtoılyq banknottyń dızaıny biregeı tehnologııa boıynsha daıyndaldy: banknottyń tiginen ornalasqan jáne nomınaldyń golografıkalyq beınesin, Táýelsizdiktiń 30 jyldyǵyna arnalǵan logotıpti jáne Memleket basshysy Q.K. Toqaevtyń faksımılesin qamtyǵan metalsyzdandyrylǵan jolaq álemde alǵash ret qoldanyldy. Mereıtoılyq banknottyń 27 qorǵanysh elementi bar. Banknottyń dızaıny aınalystaǵy aqsha belgilerimen biryńǵaı stılde jasalǵan: bet jaǵy negizinen tik beınelerdi, syrtqy jaǵy kóldeneń beınelerdi qamtıdy. Banknot basym tús – sur túste oryndalǵan. Banknot kólemi –155h79mm
