Zilzalada psıhologııalyq kómek eń aldymen balalarǵa qajet boldy – Túrkııada qyzmet kórsetken eriktimen suhbat
Jaqynyn joǵaltqandar úmit úze bastady
- Lázzat hanym, sizdiń jer silkinisi bolǵan aımaqtarda erikti retinde túrik baýyrlarymyzǵa psıhologııalyq kómek kórsetip júrgenińizdi áleýmettik jelidegi akkaýntyńyzdan kórip, bilip otyrmyz. Ýaqyt ozǵan saıyn úıindi astynan tiri adam alyp shyǵý yqtımaldyǵy nólge jaqyndap keledi. Bul ahýal sol jaqtaǵy eldiń kóńil kúıinen, áreketinen, qarym-qatynasynan kórinis taýyp jatyr ma?
- Zilzalanyń negizgi tolqynynan beri 3 apta ýaqyt ótti. Endi adamdardyń tiri qalýy ekitalaı ekenin halyq ta túsinip otyr. Desek te «Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da, ajaldy óler» degen sóz bar ǵoı. Tiri tabylyp jatqan adamdar bar. Onyń birden-bir faktory - aýa raıy. Qazir kún salqyn bolyp tur. Jaz bolsa, kún ystyqta adamdar tiri qalmaýshy edi, shóldep óletin edi. Tiri tabylyp jatqandarǵa qystyń salqyny septigin tıgizdi. Ýaqyt ótken saıyn ondaı ǵajaıyp jaıttar azaıdy. Máıitter kóptep shyqqan saıyn adamdardyń kóńil-kúıine áseri tıip jatyr. Jaqyndaryn izdep júrgenderdiń kóbi úmitterin úze bastady.
- Psıholog retinde aıtyńyzshy, apat psıhologııalyq turǵyda qoǵamnyń qandaı sanatyna bárinen aýyr tıip jatyr dep oılaısyz? Áıelderge me, jastarǵa ma, balalarǵa ma? Mundaı aýyr kezeńde psıhologııalyq kómek eń áýeli kimderge kóbirek kórsetilýi kerek eken?
- Mundaı aýyr jaǵdaıda psıhologııalyq kómek eń áýeli balalarǵa kórsetilýi kerek. Óıtkeni eresek adam zilzalanyń ne ekenin túsinedi. Al bala túsine bermeıdi. Jurt panalap júrgen shatyrlardy aralap, balalarmen sóılesken kezde talaı baıqadym. Kóbi shatyrǵa kirýge qorqyp qalǵan. «Haıýan bar» dep qorqady. Jer silkingen kezde nebir úreıli dybystar shyqqan. Kóbi sodan qorqyp qalsa kerek. Odan keıin áıelderge aýyr tıgeni baıqalyp jatyr.
- Túrkııadaǵy qazirgi qareketińiz ózińizge óte qundy tájirıbe bolyp jatqan shyǵar. Baýyrlas el budan buryn da túrli aýqymdaǵy jer silkinisterin bastan ótkergen halyq qoı. Jergilikti psıhologtar mundaı jaǵdaıǵa daıyn boldy ma? Memleket tarapynan bul is jolǵa qoıylǵan ba eken? Bizdiń el dál osy psıhologııalyq kómek boıynsha qandaı sátti tájirıbeni meńgerip, qandaı táýekelderdiń aldyn alý kerek sııaqty? Jalpy qazaqstandyq psıhologtar, halyqtyń psıhologııalyq saýlyǵyna jaýapty organdar Túrkıadaǵy zilzaladan qandaı sabaq alý kerek dep oılaısyz?
- Mundaı aýqymdaǵy jer silkinisi eshbir elde bolmaǵan. Bir mezette 10 provıntsııada zilzala bolyp, myńdaǵan ǵımarat qırady. Keıbir derekterde 100 myńǵa jýyq adam kóz jumǵany aıtylyp júr. Óıtkeni áli tabylmaı jatqan adam óte kóp. Dál osyndaı aýqymdy apat bolatynyn eshkim kútpedi. Mundaıǵa eshqandaı memleket daıyn bolmas edi. Bizdiń el de mundaıǵa daıyn emes dep oılaımyn. Óıtkeni Túrkııada da psıhologtar toptasyp, áleýmetik qyzmetter qurylyp jatqanymen, qazir tek adamdarmen sóılesip, sherin tarqatýǵa kómektesip jatyr. Mamandar 100 jylda bir bolatyn silkinis ekenin aıtty ǵoı. Buǵan deıin bolǵandarynyń aýqymy, zardaby qazirgimen salystyrýǵa kelmeıdi.
Psıhologtar da, áleýmettanýshylar da bar bolǵanymen, úlgermeı jatyr. Alǵashynda 10 qalanyń arasynda sabylyp júrip qaldy. Qazir bári bir júıege túsip, analarǵa arnalǵan, balalardy qabyldaýǵa arnalǵan shatyrlar tigile bastady. Alǵashqy bir aptada psıhologııalyq kómek kórsetildi deýge kelmeıdi. Biz barǵan kezde balalarmen jumys isteýge qajet qalam, qaǵaz, kitap, sýret sııaqty quraldyń eshbiri bolǵan joq. Ony biz ózge qalalardan tasydyq. Ony satyp alýǵa qazaqstandyqtardyń kómektesip, qarjy joldap jatqanyn áleýmettik jelide únemi aıtyp, esebin berip júrmin. Ázirge túrli psıhologııalyq oıyndar arqyly kóńilderin aýlap qana jatyr.
Jergilikti halyq mundaı zilzalaǵa daıyn bolmaǵan. Óıtkeni muny buǵan deıin bolǵan, ózge elderde bolǵan jer silkinisterimen salystyrýǵa kelmeıdi. Japonııadaǵy terbelister tereńde bolsa, bularda jerdiń betimen júrgen.
Iá, bul men úshin óte úlken tájirıbe boldy. Adamdarmen sóılesip, psıhologııalyq jumys isteý, olarǵa empatııa bildirý (qaıǵysyn bólisý-red.) maǵan úlken tájirıbe bolyp jatyr.
Bizdiń el qandaı sabaq alý kerek degenge kelsek, jalpy dál mundaı oqıǵaǵa daıyn júretin maman degen bolmaıdy. Osyndaı kúrdeli jaıttar mamandardy biriktirip jiberedi. Biz túrik aǵaıyndardyń birligine kýá boldyq. Bálkim sodan sabaq alý kerek shyǵar. Zilzala bolǵan kezde jastary da, kánigi mamandary da, oqyp jatqan stýdentteri de, túrli salanyń adamdary judyryqtaı jumylyp áreket etip jatyr. Ózgelerge moraldik kómek berý úshin psıholog bolý mindetti emes ekenin de osy oqıǵa kórsetti. Adammen adamsha qarym-qatynas jasaý kóp adamdy sabasyna túsiredi. Dini, dili basqa adamdar, LGBT deısiz be, basqasy deısiz be, genderlik ustanymy árkelki toptardyń ókilderi bir maqsatqa jumyla alatynyn kórip júrmiz.
Bizdiń elge tájirıbe retinde aıtatynym, qıyn sátte daýryqpaı aýyzbirshilikte bolý kerek sııaqty. Ondaı sátte sýyrylyp shyǵatyn eriktilerimiz kóp bolý kerek. Mysaly, maǵan da apat bastalǵan kezde kishkene balalarymnyń qaýipsizdigin oılap, elge qaıtyp ketýime bolatyn edi. Biraq, «sý ishken qudyǵyńa túkirme» deıdi ǵoı, úsh jyl bilim alǵan eldi qıyn sátte tastap kete almadym. Adamdardyń qınalyp jatqanyn, kómek surap, úndeý tastap jatqandardy kóre turyp, alańsyz kete almaıdy ekensiń. Bardym, kómektestim, júrdim. Eshkim meni osy eldiń stýdentisiń nemese doktorantsyń dep, joldamamen nemese mindettememen shaqyrǵan joq. Sol sııaqty eshkim eshkimdi májbúrlep jatqan joq. Tájirıbe bolatyn basty dúnıe – adamdardyń moraldik, adamgershilik tanym-túsinigi bıik bolý kerek.
Olaı deıtinim, biz Qahramanmarashqa barǵan kezde áli jer silkinip turdy. Árıne, eshbir adam basyn qaterge tikkisi kelmeıdi. Áli de silkinip tur. Kómekke kelgen adamdardy qabyldamaq túgil jergilikti halyqqa pana taýyp bere almaı jatyr. Soǵan qaramastan tegin kelip, kómek berip jatqan adamdar kóp.
Tek psıhologtardy emes, jalpy qoǵamdy osy jaǵyna tárbıeleý kerek sııaqty. Túrik jastary ózderiniń eliniń erteńi senimdi qolda ekenin apat kezindegi áreketterimen kórsetti. Devıantty minez-qulqy bar ( lat. deviatio – aýytqý/red) balalar, áke-sheshesimen til tabyspaıtyn, minezi qıyn balalar da kelip, kómekterin berip jatyr.
«Balamdy tirisinde erkeletpedim» dep ókinetinder kóp
- Zilzalanyń saldarynan jetim qalǵan balalar, balasyn joǵaltqan ákeler men shesheler basyna túsken qıyndyqty qalaı eńserip jatyr?
- Túrkııa Prezıdenti Rejep Taıyp Erdoǵan jetim qalǵan balalardyń sanyn tolyq anyqtap, arnaıy balalar úıin salatynyn aıtty. e-Devlet deıtin ózderiniń baǵdarlamasy bar. Túrik aǵaıyndary sol arqyly balalardy qamqorlyǵyna ala alady. Jetim qalǵan balalarǵa qazir, árıne, qıyn. Al balasyn joǵaltqan analardyń ár kúni ókinishpen ótip jatyr. «Nege buryn balama kóńil bólmegenmin», «Nege kóbirek qushaqtap, kóbirek súımedim eken» dep jylaıdy sóıleskenderdiń bári. Bir sózben aıtsaq, óte tereń kúızelisti ótkerip jatyr.
- Túrkııanyń zilzala bolǵan aımaqtaryndaǵy halyqtyń es jyıýyna keminde jarty jyl kerektigin jazdyńyz. Mundaı qorytyndy jasaýyńyzǵa qandaı sebep negiz boldy?
- Iá, zilzalanyń kesirinen zardap shekken adamdardyń ózine kelýine keminde alty aı kerek. Ony nege súıenip aıtyp otyrmyn? Qazir adamdar shok jaǵdaıynda. Ózimiz de shok aldyq. Jer silkinisi biz turǵan jerde de boldy. Qatty áser etti, basynda shok jaǵdaıynda júrdik. Al bylaıǵy halyq áli sondaı qalypta júr. Erteńi ne bolatynyn, ómirin qalaı jalǵastyryp ketetinderin bilmeıdi. Aldarynda málim dúnıeden beımálim dúnıe kóp. Basyndaǵy úıinen bastap, qaltasyndaǵy qujatyna deıin aıyrylǵan. Ózińiz oılańyzshy! Dúnıe-múlik pen qujattan buryn biriniń balasy, biriniń áke-sheshesi, biriniń jary, biriniń tutas áýleti ajal qushqan. Ondaı qaraly jaǵdaıdan adam keminde jarty jyldan keıin es jıyp, ózine keledi. Sodan keıin ǵana tiri adam retinde tirshiligin ári qaraı jalǵaıdy.
- Túrkııa balalarynyń tótenshe jaǵdaı kezinde ne isteý qajettigi týraly bilimi, mashyǵy qandaı deńgeıde dep baǵalar edińiz? Japonııada bul másele balabaqshadan bastap úıretiletinin jıi estımiz, oqımyz. Bul turǵyda Qazaqstanǵa qandaı oń tájirıbelerdi meńgerip, jolǵa qoıý qajet dep oılaısyz?
- Zilzala bolmaı turyp, Qaıseride turyp júrgende telefonymyzǵa habarlama keletin. «Deprem sabaqtary bolady, búkil Túrkııa boıynsha bir ýaqytta barshańyz úıden syrtqa shyǵýlaryńyz kerek. Bul jalpulttyq oqý-jattyǵý» dep jatatyn. Kez kelgen avtobýs stansalarynda da jer silkinisi kezinde ne isteý kerektigi týraly nusqaý aqparattar ornatylǵan. Bizge osy jaǵynan da tájirıbe alý kerek sııaqty. Sondaı nusqaýlyqtar kórneki aqparat retinde ár jerde turýy kerek.
Kóp adam shuǵyl jaıttarda qoldanylatyn qarapaıym áreketterdi eskermegendikten ólim qushty. Óıtkeni qýatty dúmpýler kezinde adamdardyń kóbi baspaldaqta qalyp qoıǵan. Qaıtys bolǵandardyń kóbi baspaldaqta jan tapsyrǵan. Qashyp úlgermegen bolyp tur ǵoı. Qarbalas kezinde qashyp úlgerem dep qaterge tap bolǵan. Negizi «Qashqan adamǵa birinshi oq tıedi» degen altyn qaǵıda bar.
Al aman qalǵandardyń kóbi tońazytqyshtyń janyn, tósek pen dıvandardyń janyn panalaǵany aıtylyp jatyr. Demek olar «Jer silkingen kezde ne isteý kerek» degen nusqaýlyqtardy qaperinde ustaǵan. Qaýipsizdik erejelerinen saýaty bolǵan. Mundaı tájirıbelerdi, zilzala kezindegi qaýipsizdik erejeleri týraly tekserilgen aqparattardy árkim áleýmettik jelide bólisip otyrýy kerek. Qolda telefon nemese dybys shyǵaratyn quraldar bolsa, aman qalý múmkindigi joǵary. Sebebi ýaqyt ótken saıyn adam qaljyrap belgi bere almaıtyn jaǵdaıǵa túsýińiz múmkin.
«Tiri balalardy kórgende ózim máıitin tasyǵan sábıler kóz aldyma kele beredi»
- Kimniń kim ekeni tosyn sátte belgili bolady deıtin támsil bar ǵoı. Túrkııadaǵy zilzala jergilikti halyqtyń nemese adam balasynyń psıhologııasyndaǵy qandaı qaýipti, jaısyz qubylystardy jaryqqa shyǵaratynyn baıqadyńyz? Qandaı adam súısinerlik, úlgi alyp, ónege etetindeı jaǵymdy jaıttarǵa kýá boldyńyz? Eń esińizde qalǵan oqıǵalarǵa toqtalsańyz.
- Eń birinshi este qalǵan, ónege alýǵa bolatyn dúnıe – jastardyń jankeshtiligi. Óz bastaryndaǵy qıynshylyqtarǵa qaramaı, apat saldaryn joıýǵa atsalysyp júrdi. Kúızeliske túsken jastarmen de jumys istedik. Solardyń ózi «men kúızeliste júrmin» dep bos otyrmaı, qoldan kelgenshe ózgelerge kómektesip jatyr.
«Qyzyl Aı» qoǵamynda 25 jastaǵy bir bala erikti bolyp jumys istep júrdi. Kishkentaı balalardyń máıitin tasyp, sodan qatty shoshynyp qalǵan eken. «Qazir tiri bala kórsem, nege bul tiri, men tasyǵan balalar nege óldi degen suraq oıyma orala beredi. Balalardy oınatyp bolǵannan keıin bulardyń arasynda men máıitin tasyǵan balalar da júrýi kerek edi ǵoı degen ókinish týady», - dep muń shaǵady. Oǵan da psıhologııalyq kómek berdik. Jattyǵýlardyń birinde sýret salǵyzsam, eki túrli balany keskindepti. Kúlip turǵan balany tirisi, jylap turǵan balany óli bala dep túsindirdi. Maǵan áser etkeni, sol bala jany kúızelip júrse de, muqtaj jandarǵa kómek berýden shektelgen joq. Ózine keri áseri bolyp jatsa da, jumysyn tastamaı qoıdy.
Taǵy bir úlgi alatyn nárse – aýrýhanada jatqan balalarǵa oqyrmandarym arqyly aqsha jınap, kıim-keshek, telefon sııaqty qajetti zattar aparyp berdik. Ol kezde kún sýyq. Jyly kıimder kerek bolatyn. Bir dúkenniń satýshysy biz alǵan kıimderdiń jartysyn óz atynan kómek bolsyn dep, tegin berip jiberdi. Taǵy birneshe dúkende qalam-qaǵazdyń baǵasyn túsirip, jarty baǵasyna satqandar boldy. Qaıǵyǵa ortaqtasý, qolda bardy bólisý sııaqty qasıetterden úlgi alýǵa bolady dep oıladym.
Men pısholog bolyp júrgendikten be, «Qyzyl Aıdaǵy» jastar bir jumysty qolǵa alsam, júgirip kelip ilip áketedi. «Ózimiz isteımiz. Eki kishkene balańyz bar. Sizge aýyrýǵa bolmaıdy. Úıińizge qaıtyńyz», dep quraq ushyp turdy. Soǵan qaıran qaldym.
- Túrkııaǵa tildik bareri bar adamdardyń erikti retinde barýy qanshalyqty oryndy dep oılaısyz? Baýyrlas elderdiń arasyndaǵy mádenı baılanys qazirgiden tereń bolsa, syn saǵattarda túrik pen qazaq tilmashsyz-aq túsinisip júretin edi ǵoı degen ókinish bolǵan joq pa?
- Tildik barer degen nárse joq. Túrikter qazaqty kórse, «kardeshim», «baýyrym» dep qushaq jaıyp turady ǵoı. Sol baýyrmaldyqtyń arqasynda qazaqtar tez til tabysyp, uǵysyp ketedi. Zilzala bolmaı turyp ta solaı bolǵan. Tilmash kerek joq aramyzǵa. Eger bireý erikti bolyp kelem dese, oǵan tilmashtyń esh qajeti joq. Túbimiz bir bolǵannan keıin ondaı problema bolmaıdy.
Bizde bızneske negizdelgen psıhologııa ǵylymǵa negizdelgen psıhologııany yǵystyryp tastaǵan
- Bir jyl buryn Qazaqstan qoǵamy da óz tarıhynda bolmaǵan qańtar kúızelisin basynan ótkerdi. Biraq sonyń psıhologııalyq saldaryn eńserý baǵytynda júıeli jumys júrgizilmegen sııaqty. Túrkııadaǵy jaǵdaıdyń sıpaty bólek desek te, bul da kúızelis qoı. Jalpy mundaı qubylystardyń psıholoııalyq saldaryn emdep jazý kimniń mindeti dep oılaısyz? Memleket jaýapty ma, psıhologtar qaýymy jaýapty ma?
- Qazaqstandaǵy qańtar oqıǵasy bolsyn, Túrkııadaǵy zilzala bolsyn, bular tosynnan kelgen jaǵdaılar ǵoı. Buǵan memleket, áýeli bılik jaýapty bolý kerek dep oılaımyn. Dese de, bılikten buryn arnaıy mamandar, psıhologtar kásibı antyna adaldyq tanytyp, qaıǵy oryn alǵan jerge erikti bolyp barýǵa tıis. Iá, qańtar oqıǵasynan keıin bul másele júıeli jolǵa qoıylmady. Tipti psıhologtardyń zertteý jasaǵan jumysyn da kórmedik. Óıtkeni Qazaqstanda psıhologııalyq qyzmet jolǵa qoıylǵan dep aıta almaımyn.
Ókinishke qaraı, Qazaqstanda áleýmettik jelide ekiniń biri psıholog bolyp otyr. Shala saýatty, tıip-qashyp kýrs oqyp alǵan, psıhologııalyq dıplomy joq adamdardyń ózi ózgelerge keńes berip júr. Onyń bári bızneske negizdelgen. Bizde qazir bızneske negizdelgen psıhologııa ǵana damyp jatyr. Ǵylymǵa negizdelgen psıhologııa joq dep aıtýǵa bolady. Akademııalyq baǵyttarǵa bólingen salalyq psıhologııa damymaı jatyr. Mysaly, men munda din psıhologııasyn oqyp jatyrmyn. Sol sııaqty Qazaqstanda da din psıhologııasy, áleýmettik psıhologııa, saıasat psıhologııasy, til psıhologııasy degen mamandyqtar ashylyp, oqytylýy kerek. Elimizde din psıhologııasy bolǵanda biz de shetel asyp oqymas edik. Bul – shyndyq.
Osyndaı kafedralar ashylyp, mamandar shoǵyry qalyptasyp, kitaptar aýdarylyp, tájirıbeler jasalý qajet. Ǵylymı turǵydan qatty aqsap turmyz. Júıeli jumystyń bolmaı jatqany da sodan.
- Áleýmettik jelide tarap jatqan kontenttiń ishinde adam sengisiz vıdeolar bar ekenin baıqap júrmiz. Birneshe jyl buryn ómirden ótken ana arýaǵynyń qutqarýshylarǵa úıindi astyndaǵy balalarynyń jatqan jerin kórsetip qutqarǵany, 10 kúnnen astam sýsyz jatsa da adamdardyń duǵanyń arqasynda aman qalǵany týraly suhbattar qaptap júr. Munyń aıaǵy apattan keıin elde dinı fanatımzniń etek jaıýyna ákeledi-aý degen kúdigińiz joq pa?
- Siz aıtyp otyrǵan mysaldar dinı fanatızmge ákelmeıdi. Óıtkeni qazaq pen túrikke ortaq qundylyqtar bar. Ańyz-áfsana olarda da saqtalǵan. Biraq túrikterde din turmystyq dástúr deńgeıinde sińip ketken. Qazaqta perishtesi qaqty dep jatady. Sol turǵydan alsaq, dinı fanatızm qaýpi joq. Óıtkeni Túrkııanyń meshitterinde qazir tek qarııalar otyrady. Ystanbul meshitterinde de tek úlken kisiler. Jastar tipti kelmeıdi de. Bul jaqta jastardyń dinge degen talpynysy Qazaqstandaǵydaı emes. Qazaqstan 70 jyl kommýnıstik rejımniń yqpalynda bolǵannan keıin dinge degen yqylasy zor bolyp tur ǵoı. Bul jaqta ondaı nárseni qatty kóre bermeısiz. Bularǵa dinı amaldar kúndelikti rejımniń biri bolyp ketken. Sondyqtan osy zilzaladan keıin Túrkııada dinı fanatızm beleń alady degen oı joq.
-Suhbatqa ýaqyt bólgenińiz úshin rahmet!