Jyldyń da minezi bar, jaqsy-jaman...
TYShQAN. Jyl sanaýdyń jəne jyl qaıyrýdyń basy sanalady. Ər jyl 21 naýryzda aıaqtalyp, jańa jyl 22 naýryzda bastalyp esepteledi. Talaı jyldyń taýqymetin, qyzyǵyn basynan ótkizgen təjirıbesi baı, uǵymdy halyq ər jylǵa tıisti baǵa berip həm soǵan saı kútinip te otyrǵan. Jalpy, tyshqan jylyn jurt molshylyq pen berekeniń, beıbitshilik pen tynyshtyqtyń jyly dep sanaǵan. Halyqtyń bul senimi kóbine aqtalyp ta otyrǵan. Shynynda da tyshqan jyly qıynshylyq, jaýgershilik, ashtyq bola bermegen eken.
SIYR jyly halyq esinde kóbinese aýyrtpalyq, daý- janjal, qıyndyqtarymen este qalǵan. Yrymshyl halqymyz bul jyly sətsizdik bola qalsa, «bıyl aýyr jyl ǵoı» deı salǵan. Sıyr jyly týǵan adamdar halyq ədeti men yrymdary negizinde sıyr baýyzdamaıdy.
BARYS aýyrtpalyǵy da, jaqsylyǵy da aralas jyl dep esepteledi. Elimizdiń tarıhynda bul jylǵa qatysty aıtylatyn eleýli oqıǵalar este qalmaǵan. Osyndaı sebeppen barysty qazaqtar jaısyz jyl qataryna qospaıdy.
QOıAN qazaqtyń sharýashylyq tarıhynda jut, ashtyq, aýyrtpalyq, beınet jyly retinde baǵalanady. Onyń sebebi de joq emes. Tarıhqa úńilsek, 1867-1868 j.j. «jalpaq qoıan» juty, 1879-1880 j.j. «úlken qoıan» juty, 1891-1892 j.j. «kishi qoıan» juty, 1915-1916 j.j. «taqyr qoıan» juty bolyp, búkil qazaq dalasynda mal qyrylyp, el júdeýshilikke, ashtyqqa, joqshylyqqa ushyrap, ər jylǵa əlgindeı at berip, aıdar taǵyp ketken. 1962-1963 j.j. da mal ósirýshi aýdandar qatty shyǵynǵa ushyraǵany belgili. Tarıhtan belgili qazaq eline «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» atty qaıǵyly zaman əkelgen 1723 jyl da qoıan jyly bolatyn. Qoıan jyly ataqty Abylaı han týdy (1711). Qoıan jylǵy jut pen apat, ashtyq qalamgerler shyǵarmalaryna da arqaý bolyp qaldy. Solardyń biri І.Jansúgirov bylaı dep jazdy:
Bolmasa túlki aldyrǵan, qasqyr atqan,
Bir qazaq taba almaısyń, qysty unatqan.
Ótipti «aq qoıandaı» qyrǵyn qystar
Túkirik túspeı qatqan, jurt jutatqan.
Əbiqaı Nurtazauly «qoıandy» bylaı sýretteıdi:
Jut kórdim jeti jasta «qoıan» degen,
Adaldy qys emes-ti qoıam degen.
Qyzaryp, qymyz iship uıyqtaǵanǵa,
«Abaıla, ashtyq keldi! Oıan!» degen.
ULÝ. Ol týraly ərtúrli joramal kóp. Túrki jurty onyń ishinde qazaqtar da ulý jyly astyq, shóp mol bolady dep joramaldaǵan. Soǵan qaraǵanda bul halyq úshin jaıly, jumsaq jyldar qatarynan oryn alsa kerek. Keı jyldary ulý da jaısyz kelip otyrǵan. Oǵan B.Maılınniń «Ulý» degen óleńi (1917) dəlel bolady:
Ulý kelip kóterdi eldiń obalyn,
Mal jutatyp, synyn aldy qoranyń.
Naq ulýdaı ulytqan joq qazaqty,
Atyshýly byltyrǵy ótken «qoıanyń».
JYLAN qazaq ańyz əńgimelerinde «jylan jyly jylys boldy, jylqy jyly urys boldy, qoı jyly zeńger toǵys boldy» degen qaǵıdaǵa aınalǵan qanatty sózder bar. Bul sózdi Abaı da «Biraz sóz qazaqtyń túbi qaıdan shyqqany týraly» atty shyǵarmasynda paıdalanǵan. Muny tarıhı derekter de rastaıdy.
- 1928-1929 j.j. Qazaqstanda kəmpeske zobalańy boldy;
- 1941 jylǵy Uly Otan soǵysy da osy jylan jyly bastalǵan;
• Qazaq halqyn qan qaqsatqan Qazan tóńkerisi de (1917-1918) osy jylan jylymen tustas keldi.
JYLQY jaıly halyqtyń arǵy-bergi ańyzdary men ertegi əńgimelerinde jaısyz əńgime joq. Yrymda bul jyly týǵandar jylqy baýyzdamaıdy. Qazaq ədebıetiniń kórnekti ókilderi S.Seıfýllın, B.Maılın, І.Jansúgirov jylqy jyly týyp (1894), úsheýi de barys jyly (1938) opat boldy. Qazaqtyń qarakereı Qabanbaı (Erasyl) batyry jylqy jyly týǵan (1690). Jambyl aqyn jylqy jyly týyp, taýyq jyly qaıtys bolǵan (1846-1945).
QOI el uǵymynda jaqsy jyl qatarynda atalady. Qazaq bul jyldy qoı minezine de uqsatady. Qoı jyldary kóbine jaıly bolyp, halyq bereke men molshylyqqa kenelip otyrǵan. Məshhúr Júsiptiń aıtýynsha, Qunanbaı qajy qoı jyly týyp, ataqty Shoń bı qoı jyly qaıtys bolǵan. Ydyramastaı kóringen Keńes Odaǵy qoı jyly qulady (1991). Qazaq eli osy qoı jyly Təýelsizdikke qol jetkizdi (1991). Qazaq halqynyń rýhanı kóshbasshysy Ahmet Baıtursynuly qoı jyly týyp, barys jyly qaza tapty (1873-1938).
MEShІNNІŃ qandaı maqulyq ekeni anyq emes. Qazir ony maımyl dep júr. Ańyzda ol maımyl emes, azyp ketken adam dep te aıtady. Al jyl qandaı bolady degenge kelgende qazaqtar bul jyldy sətsiz, búlinshilik, jaısyz oqıǵalar kóp bolady dep qorqyp otyrady. Shyndyǵynda, bizdiń elimiz tarıhyndaǵy nebir azapty, aýyr oqıǵalar men jut, apat osy jyldarda bolǵanyna kóz jetkizý qıyn emes. Aıtalyq, 1920 jyly qazaq dalasynda mal qyrylyp, ol «Tas meshin» dep ataldy. 1931-1932 j.j. alapat ashtyq osy meshinde boldy. HІH-HH ǵ.ǵ. birneshe soqqan «qoıan», «meshin», «taýyq» jyldaryndaǵy ashtyq pen sumdyqty bastan ótkizip, kózimen kórgen jəne meshin jyly ashtan ólgen torǵaılyq Əbiqaı aqyn Nurtazauly «Tas meshin» degen dastan jazyp, shyndyqty sheberlikpen sýrettegen:
Tap boldy «meshin» degen qaıdan zaman,
Eshkimge tıgen-aq joq paıdań zaman.
Kóz toıǵan, kóńil toqtap keleli mal,
El aıbyny - erden dəýlet taıǵan zaman.
Tústeı bop óńde kórgen ketkeniń be,
Qaıyrylmaı qalybyńa, qaıran zaman?
TAÝYQ JYLY jurt jadynda qatty, aýyr jyl retinde qalǵan. Burynǵy úlkenderdiń aıtýynsha, taýyq jyly qaýip-qater jıi bolyp turǵan, halyq beınetti kóp shekken deıdi. Ótken ǵasyrlar men jyldarǵa kóz salsaq, halyq sanasynda saqtalǵan bul uǵymdar da negizsiz aıtylmaǵan sııaqty. 1920-1921, 1932-1933 jyldary jut, asharshylyq bolǵany kópke belgili. 1968-1969 j.j. qurǵaqshylyq boldy. Taǵy da Əbiqaı aqynǵa júgineıik:
«Tas meshin» jalǵastyrdyń «taýyǵyńdy»,
Sypyryp sansyz qyzyq, saýyǵymdy.
Tońqıǵan atpaqyldyń saqasyndaı,
Kórkimen kórsetpediń aýylymdy.
Ashtyqtan Qyrǵa, Syrǵa tentirettiń,
Aǵaıyn neshe dos, jar, baýyrymdy.
IT jeti qazynanyń biri bolǵandyqtan ba, bul jyl halyq úshin jaısyz emes sııaqty. Meshin, taýyqtan keıingi aýyrtpalyq ıt jyly birshama jeńildeı túsken. Aıtalyq, 1945 jyly soǵys aıaqtaldy.
DOŃYZ jyl sanaýynyń jəne jyl qaıyrýdyń sońǵy jyly. Keıbir túrki elderi, sondaı-aq Qazaq- stannyń keıbir jerleri, muny «qara kıik jyly» dep te ataı beredi (M.Ysqaqov). Qazaq «dońyz» dep kədimgi shoshqany aıtady. Onyń jyl ataýyna kirýiniń ózi jyl sanaýdyń ıslamnan da buryn engeniniń tolyq dəleli bolsa kerek. Bul jyldy halyq pəle-jala kóp bolady dep jaqsy atamasa da, kóbine ol tarıhqa jaıly, tynyshtyq jyly bolyp kelgen.
Asylynda, jyl sanaý - halyq danalyǵynyń bir taraýy. Osy jyl sanaý arqyly on eki jyldan qaıyryp otyrady da, ony «jyl qaıyrý» dep ataıdy. Bul təsil ótken jyldardy esepteýge de, adam jasyn anyqtaýǵa da óte yńǵaıly əri taǵylymy bar tapqyrlyq eseptik júıe de. Birinshisin on úsh jyldan, odan keıingilerin on eki jyldan eseptep, adam jasyn da ońaı shyǵaryp ala beredi. Sonda bir múshel on úsh, eki múshel jıyrma bes, úsh múshel otyz jeti, tórt múshel qyryq toǵyz, bes múshel alpys bir, alty múshel jetpis úsh, jeti múshel seksen bes jasta jəne solaı jalǵasa beredi. Burynǵy qarııalar «alpys birdemin» nemese «jetpis úshtemin» demeıdi, «bes múshelge toldym», «alty múshelden astym» deıdi eken.