Júsipbek Aımaýytov

Júsipbek Aımaýytov (1889-1931) – qazaqtyń kórnekti jazýshysy, qazaq ádebıetin qalyptastyrýshylardyń biri, dramatýrg, aýdarmashy, zertteýshi, pýblıtsıst.

Pavlodar oblysynyң Baıanaýyl aýdanynda týғan. Әkesi Aımaýyt kedeı bolғanymen, arғy atalary Dәndebaı men Қýan tekti, dәýletti, ataқ-abyroı bitken baı, el arasynda bilikti kisiler eken. Jүsipbek jastaıynan arabsha hat taný, oқý үstine, aғash sheberligi, temir ұstalyғy өnerin қatar үırengen. 15-16 jasynda Pavlodarғa baryp, oryssha-қazaқsha eki synyptyқ mektepke tүsedi. Onda ol bir jaғynan bala oқytyp, қarajat taba jүrip, oқýyn 1914 jyly bitiredi de, Semeıdegi oқytýshylar semınarııasyna tүsedi. 1919-1924 jyldary Respýblıka Halyқ aғartý komıssarıatynyң alқa mүshesi, Semeı gýbernııasy oқý bөliminiң bastyғy, «Қazaқ tili» gazetiniң redaktory қyzmetterin atқaryp, eki jyldaı Қarқaraly өңirinde mұғalimdik қyzmette bolady. 1924-1929 jyldary Tashkentten shyғatyn «Aқ jol» gazetiniң әdebı қyzmetkeri, Shymkent pedagogıka tehnıkýmynyң dırektory қyzmetterin atқarady. Osy kezeңderde ol ara-tұra sol kezdegi saıası naýқandarғa aralasady. Torғaı ýeziniң ashyққan halқyna jәrdem ұıymdastyryp, jınalғan maldy «өzi paıdalanyp ketti» degen jalamen jaýapқa tartylyp, artynan aқtalady. 1929 jyly Қazaқstandaғy ұltshyldyқ ұıymmen baılanysy bar degen syltaýmen 14 adam tұtқyndalady. Olardyң ishinde J.Aımaýytov ta bar edi. OGPÝ organdary isti tergep-tekserip, tıisinshe қylmysty is қozғaý jaıynda қaýly қabyldamastan-aқ birden aıyptaý maқsatyna kirisedi. Atalғan 14 adamnyң bәrin de tұtқyndaýғa jetkilikti negiz bolarlyқ aıyptary joқ bolsa da, prokýrordyң sanktsııasynsyz-aқ қamaýғa alady. Tergeý bir jyldan astam ýaқyt jүrgizilgen jәne zaңsyz tұtқynғa ұstalғan osynsha ұzaқ merzim ishinde sol 14 aıyptalýshynyң қylmysyn dәlelderlik birde-bir obektıvti derek tabylmaғan. Kontrrevolıýtsııalyқ ұıymnyң baғdarlamasy, jarғysy әldebir alғa қoıғan tәjirıbelik maқsattary men solardy jүzege asyrýғa tyrysқan is-әreketteri jөninde tergeýshiler eshқandaı naқty derek jınaı almaғan. Soғan қaramastan, aıyptaý қorytyndysy jasalғan da, eshkimniң bekitýinsiz-aқ sottan tys organnyң қaraýyna berilgen. Aıyptalýshylar is materıaldarymen tanystyrylmaғan, eshқaısysyna da өzderin қorғaý үshin mүmkindik týғyzylmaғan. Aımaýytovtyң isin қaıta қaraýғa қatysқan Қazaқ SSR Joғarғy sotynyң tөraғasy T.Қ.Aımұhametov «Osyndaı қoldan ұıymdastyrylғan jasandy is boıynsha 14 adamғa tүgeldeı syrttaı үkim shyғarylғan» ? deıdi. Osylaısha 1931 jyly syrttaı үkimmen atylғan. J.Aımaýytov өziniң қysқa ғұmyrynda artyna asa baı әdebı, ғylymı mұra қaldyrdy. V.Shekspır, V.Gıýgo, G.Mopassan, A.Dıýma, A.Pýshkın, R.Tagor, N.Gogol, L.Tolstoı, Dj.London shyғarmalaryn, birқatar ғylymı eңbekterdi қazaқ tiline aýdardy. Қalamynan pedagogıka, psıhologııa, metodıka, estetıkalyқ tәrbıe týraly zertteýler týғyzyp, әdbıet, estetıka, syn salasyna aralasty, san alýan pýblıtsıstıkalyқ maқalalar jazdy. Onyң «Қartқoja», «Aқbilek» romandary, «Kүnikeıdiң jazyғy» povesi, «Shernııaz», «El қorғany», «Mansapқorlar» pesalary, «Jan jүıesi», «Өner taңdaý», «Kompleksti oқý joldary», «Maғjannyң aқyndyғy týraly» ғylymı eңbekteri ? kүrdeli darynnyң қazaқ әdebıeti tarıhyndaғy өlmeıtin orny bar shyғarmalary. Қalamgerdiң «Қartқoja», «Aқbilek» romandary sıýjettik құrylymy kүrdeli, kөp jelili, keң tynysty, keıipker beınesin ol өmir sүrgen ýaқyt, tirlik keshken orta aýқymynda, jan-jaқty mүsindeıtin қazaқ әdebıetindegi alғashқy kөlemdi epıkalyқ shyғarmalar. Ol қazaқ әdebıetinde kөrkem prozada alғash lırızm әkelgen, sondaı-aқ peızajdyң үzdik үlgisin, psıhologızmniң tereң ıirimderin tamyrshydaı dәl basқan nәzik stılıst sýretker. J.Aımaýytov 1918-1919 jyldary M.Әýezovpen birge Semeıde «Abaı» jýrnalyn shyғaryp, «Ekeý» degen bүrkenshik atpen M.Әýezovpen birlesip, «Abaıdyң өmiri jәne қyzmeti», «Abaıdan keıingi aқyndar» atty maқalalar jazdy. Artynan mol mұra қaldyrғan jazýshynyң kөrkem shyғarmalary estetıkalyқ boıaýynyң қanyқtyғymen, kөrkemdik қýatymen, stıldik daralyғymen қazaқ әdebıetinde sony baғyt қalyptastyrdy. Pedagogıkalyқ oқý oryndarynda қyzmet isteı jүrip, jas ұrpaқtyң jan-jaқty bilim alýyn kөzdegen eңbekterin, oқý құraldaryn jazdy. Onyң pedagogıka, psıhologııa jәne әdisteme salasynda jazғan iri eңbekteri өz ýaқytynda eleýli rөl atқardy. Olardyң ishinde «Tәrbıege jetekshi», «Psıhologııa», «Jan jүıesi jәne өner taңdaý», t.b. týyndylary bұl baғyttaғy ғylymnyң bastaýynda tұrғan iri ғylymı eңbekter bolyp tabylady. Jazýshynyң қalamynan týғan mol mұrany M.Әýezov atyndaғy Әdebıet jәne өner ınstıtýtynyң ғalymdary jınastyryp, ғylymı zerdeden өtkizip, 1996-1999 jyldary bes tom etip jaryққa shyғardy. Sөıtip, қazaқ oқyrmany әıgili sýretkerdiң shyғarmalarymen arada 60 jyldan astam ýaқyt өtkende қaıta tabysty. Jınaққa onyң өleңderi men «Nұr kүıi» poemasy, «Rabıғa», «Mansapқorlar», «Sylaң қyz», «El қorғany», «Қanapııa Shәrbaný», «Shernııaz» atty pesalary, kөptegen әңgimeleri men «Қartқoja», «Aқbilek» romandary, «Kүnikeıdiң jazyғy» povesi, balalarғa arnalғan ertekteri, syn maқalalary men aýdarmalary engen. Jүsipbek Aımaýytov қalamynan týғan mұralardyң қaı қaısysy da onyң kesek daryn ıesi ekendiginiң, gýmanıst sýretkerliginiң, jaltaқsyz ұltjandylyғynyң jarқyn aıғaғy. Onyң shyғarmalary өzi ғұmyr keshken zamannyң, өzi aralasқan қoғamnyң mұқtajyn өteýge onyң aқ қarasyn paryқtaýғa arnalғan. Sөıte tұra kөrkemdik tegeýrininiң қýattylyғy, ıdeıalyқ ұstanymdarynyң sonylyғy, sөz қoldanýdaғy sheberligi Jүsipbek shyғarmalarynyң өmirsheңdigine kepil bolmaқ. Қazaқstannyң kөptegen қalalarynda J.Aımaýytov atyndaғy kөsheler bar. Pavlodar oblystyқ Қazaқ mýzykalyқ drama teatryna қalamgerdiң esimi berilgen. Derekkөzi: Қazaқstan Ұlttyқ entsıklopedııasy «Tarıhı tұlғalar» kitaby