Júsip Balasaǵunı

Júsip Balasaǵunı, Júsip Has Hajıb Balasaǵunı (shamamen 1017/1021-1075) – aqyn, oıshyl, ǵalym, memleket qaıratkeri.

Өmiri týraly mәlimetter az saқtalғan. Zamandastary men өzinen keıingi ұrpaқtarғa daryndy aқyn ғana emes, ғalym retinde de tanymal bolғan. Fılosofııa, matematıka, medıtsına, astrologııa, өnertaný, әdebıettaný, til bilimi, t.b. ғylym salalarynyң damýyna zor үles қosқan. Jүsip Balasaғұnıdyң esimi әlemdik әdebıet pen mәdenıet tarıhynda «Құdadғý bilig» («Құtty bilik») dastany arқyly қaldy. Ol bұl dastandy hıjra esebimen 462 jyly, қazirgi jyl sanaý boıynsha 1070 jyly jazyp bitirgen. Dastandy «handardyң hany» - Қarahandar әýleti memleketiniң negizin salýshy Satұқ Қara Bұғra hanғa tartý etedi. Sol үshin han өz jarlyғymen Jүsip Balasaғұnғa «has hajıb» - «bas ýәzir» nemese «ұly keңesshi» degen laýazym bergen. Dastannyң bizge jetken үsh kөshirme nұsқasy bar. Birinshisi, Gerat қalasynda 1439 jyly kөne ұıғyr jazýymen (қazir ol Vena қalasyndaғy Koroldik kitaphanada saқtaýly), ekinshisi, 14-ғasyrdyң birinshi jartysynda Egıpette arab әrpimen (Kaırdyң Kedıven kitaphanasy қorynda) kөshirilgen. Al Namangan қalasynan tabylғan үshinshi nұsқasy 12-ғasyrlarda arab әrpimen қaғazғa tүsirilgen. Bұl қoljazba Tashkenttegi Shyғystaný ınstıtýtynyң қorynda saқtaýly tұr. Ғalymdar osy үsh kөshirme nұsқanyң әrқaısysyna tәn өzindik erekshelikterdi jınaқtaı otyryp, «Құtty bilik» dastanynyң ғylymı negizdelgen tolyқ mәtinin jasap shyқty. Dastannyң kөne қoljazbasy tabylғanyn әlemge tұңғysh ret habarlap, 1823 jyly «Azııa» jýrnalynda (Parıj) Vena nұsқasynan үzindi jarııalaғan frantsýz ғalymy Jaýbert Amades edi. Venger ғalymy Germanı Vamberı «Құtty biliktiң» birneshe taraýyn nemis tiline tәrjima jasap, 1870 jyly Insbrýk қalasynda jeke kitap etip bastyryp shyғardy. Bұl shyғarmany zertteý, ғylymı mәtinin daıyndaý jәne aýdarma jasaý isimen orys ғalymy V.Radlov jıyrma jyl boıy үzbeı aınalysty. «Құtty bilik» dastanyn K.Karımov өzbek tiline, N.Grebnev pen S.Ivanov orys tiline, A.Egeýbaev қazaқ tiline, bir top aýdarmashylar ұıғyr tiline (Pekın, 1984) tәrjima jasady. Dastannyң әdebı, tildik, tarıhı tұrғydan ғylymı mәni erekshe. Bұl shyғarma bertin kele қazaқ halқynyң etnıkalyқ құramyn қalyptastyrғan rý-taıpalardyң orta ғasyrlardaғy tұrmys-tirshiligin, nanym-senimin, әdet-ғұrpyn, sөz өnerin, tilin zerttep bilý үshin asa қajetti, құndy mұra. «Құtty bilik» poemasy tүrki tilindegi entsıklopedııalyқ shyғarma. Ony jazýda avtor saıası saryndy basshylyққa alғandyғyn aңғarý қıyn emes. Ol Қarahandar joғary damyғan Mәýrennahr, Shyғys Tүrkistan tәrizdi aýdandardy basқarýdyң joldaryn үıretýge tyrysty. Shyғarma tek saıası traktat kөleminde қalyp қoımaı, orta ғasyr dәýiriniң ғylym, mәdenıet salalaryn da қamtıdy. Adam taғdyry, өmiriniң mәni, orny men әlemdegi rөli jaıyndaғy mәseleler de қaralady. Sonymen birge Balasaғұnı fılosofııalyқ, shamandyқ, ıslamdyқ dүnıetanymda da boldy. Fılosofııany poezııa arқyly jetkizý orta ғasyrlyқ shyғystyқ үrdis edi. Shyғarmada shamandyқ tүsinikter kөrinis taýyp, ıslamdyқ ıdeologııa da eleýli oryn alady. Bұl jaıynda A.Romanov pen S.Ivanov: «Jүsip Balasaғұnıdiң «Құtty bilik» poemasy ? eң alғash, eң kөne, әzirshe jalғyz, mұsylman ıdeologııasynyң negizinde, osy ıdeologııany ýaғyzdaýshy retinde tүrki tilinde jazylғan shyғarma», - dep baғa beredi. Kitapқa kөshpendiler tұrmysy men aңshylyқ өnerin kөrsetetin naқyl sөzder, maқal-mәtelder, tұraқty sөz tirkesteri de engen. Қazaқ ғalymdary B.Kenjebaev, Ә.Derbisәlıev, Ғ.Aıdarov, Ә.Қoңyratbaev, M.Myrzahmetov eңbekterinde bұl kөne jәdiger әdebı, tildik, stıldik, fılosofııalyқ, pedagogıkalyқ, tekstologııalyқ, әleýmettik, tarıhı, saıası, mәdenı tұrғydan zertteldi. Sonyң ishinde Jүsip Balasaғұnıdyң қazaқ halқy mәdenıetiniң қalyptasýyna, қazaқ jerinde aқyl-oıdyң, danalyқtyң damýyna tıgizgen yқpaly men tәlim-tәrbıe mәselelerin kөterýdegi rөli, kөptegen halyқ danalyқtarynyң ұқsastyқtary men sabaқtastyқtary da ғalymdar nazarynan tys қalmady. Derekkөzi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 4 tom «Tarıhı tұlғalar» kitaby