JÚRGENOV Temirbek Qarauly
Temirbek Қaraұly Jүrgenov esimi tek қana қazaққa ғana emes, ıisi tүrki jұrtyna mәlim, Orta Azııa men Қazaқstanғa ortaқ tұlғa, asa kөrnekti қoғam jәne memleket қaıratkeri, қalamy қarymdy synshy-kөsemsөz ıesi sanalady.
Қyzylorda oblysy Jalaғash aýdanynyң Jaңatalap aýylynda dүnıege kelgen. Tұrmaғambet Іztileýov ұstazdyқ etken aýyl mektebinde saýat ashyp, keıin Alamesektegi orys-қazaқ mektebinde, Perovskidegi (қazirgi Қyzylorda) Sýhanskıı atyndaғy ýchılışede bastaýysh bilim alғan. 1917 jyly Ýfa jer sharýashylyғy ýchılışesine oқýғa tүsedi. Osynda oқyp jүrip қoғamdyқ өmirge belsene aralasady, stýdent jastardyң әleýmettik қozғalystaryna қatysady. 1918 jyly «Қazaқ mұңy» gazeti redaktsııalyқ alқasynyң құramyna endi, Torғaıdaғy keңester sezin shaқyrý bıýrosynyң mүshesi boldy. 1919 jyly Yrғyz ýezi Kenjeғara bolysy revolıýtsııalyқ komıtetiniң tөraғasy қyzmetine taғaıyndalғan. 1920 jyly BK(b)P қataryna өtip, Yrғyz ýezdik revolıýtsııalyқ komıtetiniң, ýezdik jұmysshy, soldat jәne sharýa depýtattary atқarý komıtetiniң tөraғasy bolyp saılandy. 1921-1923 jyldary Orynborda jұmysshy fakýltetinde oқıdy. 1923 jyly Tashkenttegi Orta Azııa memlekettik ýnıversıtetiniң құқyқ fakýltetine oқýғa jiberiledi. Osynda oқyp jүrip, ol Қazaқ AKSR-iniң Tүrkistan Respýblıkasyndaғy tolyқ өkiletti өkili bolyp taғaıyndalady, Қazaқ AKSR-i men Tүrkistan Respýblıkasynyң Ortalyқ Atқarý komıtetterine mүshe bolyp saılanady, өlkelik jәne respýblıkalyқ partııa ұıymdarynyң konferentsııalary men plenýmdaryna қatysady. Ortalyқ Azııada құrylғan respýblıkalar aýmaғynyң ұlttyқ-terrıtorııalyқ mejelenýine at salysady. Bұl mәsele tөңireginde «Eңbekshi қazaқ», «Sovetskaıa step» gazetterine maқalalary jarııalandy. 1926 jyly Tashkenttiң Қazaқ pedagogıkalyқ ınstıtýtynyң dırektory bolyp taғaıyndalady. Instıtýtқa akademık V.V.Bartold, professor S.E.Malov sekildi ғalymdardy shaқyrtyp, ınstıtýt jұmysyn jandandyrýғa kүsh saldy. Joғary oқý oryndaryna arnalғan saıası ekonomııa jәne құқyқtaný pәnderi boıynsha oқý құraldaryn қazaқ tiline aýdardy. Қazaқ termeleriniң jınaғyn құrastyrýғa at salysty. 1929-1930 jyldary - Tәjikstan үkimetiniң қarjy komıssary. 1930-1933 jyldary - Өzbekstan үkimetiniң halyқ aғartý komıssary. 1933-1937 jyldary Қazaқstan үkimetiniң halyқ aғartý komıssary қyzmetterin atқardy. Ol Қazaқstannyң Halyқ aғartý komıssarıaty jұmysyna S.Aspandııarov, Қ.Jұbanov, Ғ.Mүsirepov sııaқty қaıratkerlerdi tartty. Jүrgenovtiң tikeleı at salysýymen «Қazaқstanda mektep jүıesin retteý jәne қazaқ orta mektepterin kөbeıtý týraly» қaýly қabyldanyp, қazaқ orta mektepteriniң sany artýyna negiz қalandy. Jүrgenov Halyқ aғartý komıssarıatyn ұlttyқ mәdenıetti өrkendetý shtabyna aınaldyrdy. Ol 1934 jyly Almatyda өtken Bүkilқazaқstandyқ halyқ өnerpazdarynyң 1-sletin, 1936 jyly Mәskeýdegi Қazaқstan өneri men әdebıetiniң onkүndigin negizgi ұıymdastyrýshylardyң biri boldy. Onkүndik kezinde respýblıkamyzdyң өzge de mәdenıet қaıratkerlerimen birge Eңbek Қyzyl Tý ordenimen marapattaldy.
T.Jүrgenov - ұlttyқ mәdenıet pen өner salasy mamandaryn daıarlaýғa kөp kөңil bөlip, қazaқ jastarynyң KSRO-nyң ortalyқ қalalaryndaғy oқý oryndarynda bilim alýyna kөmek kөrsetip otyrdy. M.Әýezov, J.Shanın, Ә.Қasteev, t.b. қaıratkerlerdiң shyғarmashylyқ jұmyspen aınalysýyna jaғdaı jasady. T.Jүrgenov Қazaқstanda alғashқy mýzyka teatryn (қazirgi Қazaқ opera jәne balet teatry) ұıymdastyrýғa үlken үles қosty. Қazaқ әnderi týraly A.V.Zataevıchke kөptegen mәlimetter berdi. 1937 jyly KSRO Joғarғy Keңesine depýtattyққa kandıdat retinde ұsynyldy. T.Jүrgenov 30-jyldardyң basynda әdebı syn maқalalar jazýғa, sonyң ishinde teatr synyna kөbirek kөңil bөlgen. Bұl өrede B.Maılınniң «Shұғa» pesasynyң alғashқy қoıylymyna arnalғan «Ýshýga» retsenzııasyn (Kazahstanskaıa pravda, 1934, 21 maýsym) atap aıtý jөn. Avtordyң paıymdaýynsha, endigi jerde әdebıetke Merýert tәrizdi sharasyz beıneler emes, Shұғa syndy syndarly, rýhty, kesek obrazdar қajet. Halyқ Aғartý komıssary eki tilde birdeı jazғan alғashқy қaıratker-қalamgerlerimizdiң biri boldy. Tildi jazýshy eңbeginiң құrylys materıaly ғana emes, mәdenıettiң, bilimniң irgetasy dep bilgen ol til týraly aıtystan shet қalmaı, sol өredegi bilikti de salmaқty pikirlerin kөp talқysyna salyp, eң bastysy, praktıkalyқ basshylyқ salasyna kөshirip otyrғan. Қaıratkerdiң қazaқ tiliniң tүsiniktiligi, mәdenıettiligi, tazalyғy týraly oılary, әsirese termınologııaғa қatysty ұsynys-pikirleri әli kүnge maңyzyn joıғan joқ. Jүrgenov til қoldanýshylardy, әsirese zııaly қaýymdy қazaқ әdebı tiliniң bұzylyp kөpshilikke tүsiniksiz bolýynan saқtandyrdy. Osy taқyrypty «Қazaқ tilindegi termınologııa mәseleleri», «Қazaқ әdebı tilindegi keleңsiz jaғdaılar» atty maқalalarynda өrbitken ol 20 jyldary A.Baıtұrsynov bastaғan termın jasaýdyң ғylymı prıntsıpterinen aýytқymaýdy, ıaғnı termın sөzderdi metamorfalaý, morfologııalyқ jәne sıntaksıstik tәsilmen қazaқtyң tөl sөzderi men ұғymdarynan jasaý әdisin jalғastyrýdy, sonymen birge aýdarýғa kelmeıtin, қazaқsha barabar (adekvat) maғynasy joқ halyқaralyқ atalymdardy өzgerissiz alýdy ұsyndy. T.Jүrgenovtiң ana tilge degen sүıispenshiligi men қamқor kөzқarasyn belgili kompozıtor E.Brýsılovskıı өziniң «Dүıim dүldүlder» atty memýarlyқ kitabynda tөmendegideı sүısine eske alady: «Jүrgenov өz kabınetinde mәjilis өtkizbek boldy. Shamamen alғanda otyz shaқty kisi jınaldy, ishinde tek eki adam - қaraғandylyқ B.N.Orlov jәne men - orys jұrtynan edik. Narkomnyң өzi de, basқa sөıleýshiler de tek қazaқ tilinde sөılep otyr. Bir kezde Borıs Nıkolaevıch ornynan tұrdy da Jүrgenovten қazaқsha sөılemeýin өtindi, mұnda ne jaıynda әңgime bolyp jatқanyn өzi ұқpaı otyrғanyn, sөıleýshilerdi ol tүsinetindeı bolýy үshin oryssha sөıleý jөn ekenin aıtty. Bir kezde Jүrgenovtiң қara kөzderi ұshқyndap ketti... Jұrttyң bәri bүkshıe tүsip, tym-tyrs bola қaldy. «Siz қaıda otyrsyz, Orlov joldas!» Ashý naızaғaıy үreılene bүgjıgen қaıratkerlerdiң үstinen oıқastaı shapshydy. «Siz қaıda jүrsiz, өziңiz!» - dep Jүrgenov daýysyn bұrynғydan beter қataıta sөıledi: «Siz Қazaқstanғa keldiңiz eken, egerde mұnda jұmys istegiңiz kelse, siz respýblıkanyң memlekettik tilin bilýge mindettisiz! ...Siz қazaқ әnderin de orys tilinde zerttemekshisiz be?» - dep өzge ұlttan қazaқ tilin құrmetteýdi talap etti». Apyrym-aı, ұlt namysy degende janyp keter sondaı batyldyқ bүgingi қandas sheneýnikterdiң boıynda bolsa ғoı dep oılaısyң. Өkinishtisi, basқa ұlttyң birli-jarym өkili otyrsa boldy-aқ: «Bәrimizge tүsinikti tilde sөıleıin», - dep, oryssha saıraı jөneletin dertten biz әli de aryla almaı jүrmiz-aý. Jүrgenovtiң қylyshy jalaңdap tұrғan sol 30-jyldardaғy mәrttigi osy ұrpaққa zor taғylym. «Bүkil dүnıejүzilik mәdenıetke өz ana tilimizdi jaқsy bilgende, sony үırengende ғana jetýge bolady», - degen Temirbek Қaraұlynyң sөzi bүgin өz kөkeıkestiligin joғaltқan joқ.
Temirbek Jүrgenov - oıy ұshқyr, қalamy қarymdy pýblıtsıst. Onyң kөsemsөz mұrasy bastaýyn үsh nәrseden: jeke basynyң bұıdagerlik (lıderlik), saıasatkerlik jәne ұıymdastyrýshylyқ үzdik қabiletinen alady. Bұғan onyң «Қazaқstandaғy mәdenıet revolıýtsııasy», «Қazaқstandaғy saýatsyzdyқty joıý» kitaptary, «Saıası ekonomııa» oқýlyғy, «Orta Azııadaғy қazaқ halқynyң kүıleri», «Қazaқ pedagogıkalyқ ınstıtýtyn құrý», «Қazaқ halқynyң aқyndary men jyrshylary», taғy basқa ocherkter men maқalalary jatady. Қazaқstandaғy mәdenıet, әdebıet, өner salasynyң talantty ұıymdastyrýshylarynyң biri, respýblıkanyң kөrnekti memleket қaıratkeri Temirbek Қaraұly Jүrgenov өmiriniң soңғy kүnderine deıin қazaқ halқyna, eline adal қyzmet etti, қalyң jұrtshylyқ arasynda үlken құrmetke, zor bedelge ıe boldy.
1937 jyly 3 tamyzda «halyқ jaýy» degen jalғan aıyppen ұstalyp, RKFSR Қylmystyқ kodeksiniң 58-babynyң 10-, 11-tarmaқtary boıynsha atý jazasyna kesildi. Қaıratkerdiң zaıyby, Қazaқ SSR-niң eңbek siңirgen dәrigeri, Lenınmen kezdesken tұңғysh қazaқ Әlimhan Ermekovtiң қaryndasy Dәmesh Ermekova Temirbek Қaraұly atylғan kүni abaқtyғa jabylғan, 18 jyl ғұmyryn ALJIR-de өtkizgen. Kүıeýiniң de, өziniң de jazyқsyz jazalanғandyғy jөnindegi aқtaý қaғazyn alғannan beri 30 jyldan astam ýaқyt boıy ol bar kүsh jigerin ıgilikti iske - Temirbek Қaraұlynyң halқyna siңirgen eңbegin keıingi ұrpaққa jetkizý isine sarp etýmen keldi. Aınymas adal jarynyң қajyrly izdenisteri nәtıjesinde Jүrgenovtiң ekinshi, mәңgilik өmiri bastaldy. 1957 jyly KSRO Joғary sotynyң әskerı kollegııasy T.Jүrgenovti tolyқ aқtaғasyn, Dәmesh Ermekova jarynyң adal esimin halқyna jaңғyrtam dep folklorıst M.Baıdildaevpen kөp sharýa tyndyrdy. Қaıratkerdiң týғanyna 80-, 90-, 100-jyldyқ mereıtoıdy atap өtý tұrғysynda estelik-әңgime, kitap shyғaryp, eriniң eline istegen eren eңbegin jұrtshylyққa jarııalap jүrip, өzi de өmirden өtti.
1993 jyly Almatydaғy Қazaқ ұlttyқ өner akademııasyna T.Jүrgenovtiң esimi berildi. Almaty, Қyzylorda қalalarynda, Aқtөbe oblysynyң Yrғyz aýdany men Қyzylorda oblysynyң Jalaғash aýdandarynda T.Jүrgenov esimimen atalatyn mektepter men kөsheler bar. 1998 jyly Jүrgenovtiң 100 jyldyғy respýblıka kөleminde atalyp өtti. Týғan jeri Jalaғash kentinde eskertkish ornatyldy. 2008 jyly 14-15 қarashasynda týғan jeri Қyzylorda, alғash қyzmetin bastaғan Aқtөbe oblystarynda қaıratker-қalamgerdiң 110-jyldyғy joғary deңgeıde atalyp өtildi. Ғylymı-tanymdyқ konferentsııalar men festıvaldar ұıymdastyrylyp, әr tүrli mәdenı sharalar өtti.
Derek kөzderi:
Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 4 tom;
B.Imanғalıev, «ANA TІLІ» gazeti /05,06, 2009/.