JRVI men tumaý kimder úshin qaýipti - Lıýdmıla Bıýrabekovamen suhbat
- Lıýdmıla Vıtalevna, Densaýlyq saqtaý mınıstrligi kóktem men kúz mezgilinde apta saıyn elimizde orta eseppen JRVI (jiti respıratorlyq vırýstyq ınfektsııa) men tumaý juqtyrýdyń 160 myń jaǵdaıy tirkeletinin málimdedi. Jyl basynan beri bul ınfektsııalardyń órship ketýine ne sebep bolýy múmkin?
- Jyl saıyn halyq arasynda JRVI jáne tumaý juqtyrýdyń artýy kúz ben qys mezgilderinde baıqalady. JRVI turǵyndar arasynda taraǵan barlyq juqpaly aýrýlardyń shamamen 75 paıyzyn alady. Sondyqtan, bizdiń elimizde JRVI juqtyrýdyń 4 mıllıonǵa jýyq, al tumaýdyń 2 myńnan astam jaǵdaıy tirkeledi. Turǵyndardyń bul ınfektsııalardy juqtyryp alý qaýpi joǵary. Óıtkeni, ol jabyq bólmede 7 metr qashyqtyqqa deıin taralady.
Tumaý sóılesý, jótelý, túshkirý kezinde aýaǵa taraıtyn usaq tamshylardan juǵady. Árıne, onyń negizgi kózi – aýyryp turǵan adam. Sondaı-aq, tumaý ınfektsııasy turmystyq zattar nemese vırýs juqtyrǵan adamnyń qolyn ustaý kezinde juǵýy múmkin. Adam tumaý juqtyryp alǵanyn birden bilmeıdi. Sebebi, onyń ınkýbatsııalyq kezeńi 7 kúnge deıingi aralyq. Sondyqtan, onyń alǵashqy belgilerin baıqamaǵan turǵyn tumaýdyń ınfektsııasyn kelesi bar adamǵa juqtyrady.
Sonymen qatar, onyń taraýyna myna faktorlar da áser etedi:
- jyly kıinbeı, aǵzany tońdyryp alý;
- durys tamaqtanbaý;
- jumys jáne demalys rejımin saqtamaý;
- ımmýnıtettiń tómendeýi;
- sozylmaly aýrýlardyń asqynýy;
- adamdar kóp jınalatyn oryndarǵa barý;
- kúızelis.
- Bıyl JRVI men tumaý juqtyrǵandar arasynda júkti áıelder kóp. Nelikten aıaǵy aýyr áıelder atalǵan ınfektsııalardy jıi juqtyrady?
- Júktilik fızıologııalyq protsess ekeni belgili, biraq keıde ol da eleýli qaýipterge ushyraýy múmin. Sebebi, bul kezeńde áıeldiń organızmi eki ese júktemeni kóteredi. Júktilik úsh maýsymǵa sozylady jáne árdaıym JRVI men tumaýdyń órshý kezeńine de tap keledi. Sondyqtan, ınfektsııa juqtyrý qaýpi de joǵary bolady. Júktilik kezinde juqtyrǵan JRVI ádette uzaq ýaqytqa sozylady. Degenmen, aýyr klınıkalyq belgileri bolmaıdy. Bul kezeńde ımmýndyq júıe erekshe jumys isteıdi. Atap aıtqanda, osy aralyq gormonaldyq ózgeris kezindegi fızıologııalyq ımmýn tapshylyǵy dep atalady. Bul jaǵdaıda vırýstar platsenta arqyly anadan uryqqa enedi, osylaısha «ana – platsenta – uryq» júıesiniń barlyq úsh komponenti ınfektsııalyq protseske qosylady. Júktiliktiń alǵashqy 3 aıynda JRVI-men aýyrý qaýipti. Statıstıkaǵa sáıkes, dál osy kezeńde asqynýlar kóp tirkelip jatady. Al sońǵy 3 aıynda asqynýlar az bolady.
- Qaı jastaǵy balalarda JRVI men tumaý juqtyrý qaýiptiligi joǵary jáne nelikten?
- Jyl saıyn JRVI jáne tumaý juqtyratyndardyń 65 paıyzy – 14 jasqa deıingi balalar. Óıtkeni, olar adamdar kóp bolatyn ujymdarda – balabaqsha, mektep, úıirme, sektsııalar jáne taǵy da basqa jerlerde júredi. Balalarda aýrý belgileri dereý ári anyq baıqalady. 2 jasqa deıingi balalar tumaýdyń asqyný qaýpine jıi ushyraıtyn sanatqa enedi. Immýndyq júıeniń jasqa baılanysty jetilip úlgermeýine oraı balalarda tumaý vırýsyna qatysty sezimtaldyq eresekterge qaraǵanda 4 ese joǵary. Balalar úshin tumaý mynadaı saldarymen qaýipti: pnevmonııa, sınýsıt jáne ishki aǵzalardyń basqa da asqynýlary. Sondaı-aq, deneniń álsireýi sozylmaly aýrýlardyń órshýine de yqpal etedi.
- Lıýdmıla Vıtalevna, JRVI men tumaýdyń alǵashqy belgileri týraly aıtyp berseńiz.
- Aýrý jedel bastalady. JRVI-diń belgileri – bas aýrý, álsizdik, dene temperatýrasynyń joǵarylaýy, bulshyqetterdiń aýrýy, murynnan sý aǵý, tamaqtyń aýrýy, jótel. Sýyq tııý men tumaýdyń belgileri uqsas bolǵandyqtan, olardy ajyratý qıyn bolýy múmkin. Tumaýdyń alǵashqy belgisi – qaltyrap tońý, dene temperatýrasynyń joǵary bolýy, ıaǵnı 38,5-40 gradýsqa deıin jetýi. Sondaı-aq, bas aýyrady (mańdaıdyń tusy men qastyń mańaıy aýyrady), shamadan tys terleý, bulshyqettiń aýrýy jáne álsizdik mazalaıdy. Buǵan qosa, kózge qysym túsken sııaqty aýyrady. Tynys alý joldarynyń zaqymdanýy, onyń ishinde tamaqtyń ashýy, qurǵaq jótel, muryn bitelý jáne daýys qarlyǵyp shyǵady.
- JRVI men tumaý qandaı naýqastar úshin aýyr tıedi?
- Bul juqpaly aýrýlar barlyq adamnyń aǵzasyna teris áser eteri sózsiz. Alaıda, JRVI men tumaýǵa shaldyqqan jáne asqyný qaýpi joǵary azamattardyń birneshe sanaty bar:
· 14 jasqa deıingi balalar;
· 65 jastan asqan adamdar;
· birqatar sozylmaly aýrýlary bar adamdar (júrek, ókpe, búırek dertteri men qant dıabeti jáne taǵy da basqa);
· medıtsına qyzmetkerleri (olar naýqaspen baılanysta bolady);
· qyzmet kórsetý salasynyń mamandary.
- Tumaý jáne JRVI-diń alǵashqy belgileri paıda bolǵanda ne isteý qajet? Mindetti túrde aýrýhanaǵa barý qajet pe, álde úı jaǵdaıynda em alýǵa bola ma?
- Alǵashqy sharalardyń biri – bólek ydys-aıaq, súlgini qoldaný. Úıden eshqaıda shyqpaı, kezekshi dárigerdi shaqyrý qajet. Óz betinshe emdeýmen aınalysýdyń qajeti joq. Sonymen qatar, myna sharalardy ustaný kerek:
- Infektsııany saý adamdarǵa juqtyrmaý úshin ózińdi oqshaýlaý;
- Aýyrǵan kezeńde qoǵamdyq oryndarǵa barmaý;
- Naýqas jatqan bólmelerdi jıi jeldetip, tazalaý;
- Gıgıenany saqtaý;
- Úıde maska kııý – jótel bolmasa da, vırýs tynys alý arqyly taralady;
- Aýany ylǵaldandyrý mańyzdy;
- Suıyqtyqty kóp ishý kerek;
- Muryn men aýyz qýysyn jıi shaıý qajet;
- Dene qyzýy 38 gradýstan joǵary bolǵan kezde dárigerdiń nusqaýy boıynsha ıbýprofen, paratsetomol, aspırın qoldaný.
- Jóteldi ustamańyz, óıtkeni jótel kezinde ókpedegi ınfektsııa syrtqa shyǵyp, tynys alý júıeleri jaqsarady.
- JRVI men tumaý juqtyrǵandardyń kóbi dástúrli medıtsına sharalarymen emdelip jatady. Siz maman retinde buǵan qandaı pikir bildiresiz? Tumaý men JRVI-di halyqtyq medıtsınamen emdeýge bola ma?
- Halyqtyq medtsına ádisterimen emdeý sýyq tııý kezinde sizdiń jaǵdaıyńyzdy jaqsartýy da jáne kerisinshe densaýlyǵyńyzǵa zııan tıgizýi de múmkin. Dástúrli emge júginerden buryn dárigermen keńesý qajet. Ókinishke qaraı, naýqastar dostary, tanystarynyń keńesi nemese ınternettegi tásildermen emdelip, jaǵdaıy nasharlap, aýrýhanaǵa túsip jatady.
- Aýrý beligilerin baıqaǵanda kópshilik birden ýys-ýys dári ishe bastaıdy. Dáriniń kóptigi aǵzany kerisinshe álsiretip jibermeı me?
- JRVI nemese tumaý kezinde óz betinshe emdelýge bolmaıdy. Naýqastyń jaǵdaıy men jasyna sáıkes dıagnoz qoıyp, qajetti em taǵaıyndaıtyn dáriger bolýy tıis. Vırýsqa qarsy jáne ımmýnomodýlıatsııalyq preparattardy, onyń ishinde ınterferon preparattaryn qoldaný dárigerdiń nusqaýy jáne onyń qatań baqylaýymen júrgizilýi kerek. Antıbıotıkterdi ózdiginen ishe berý ımmýnıtettiń álsireýine ákelýi múmkin.
- Qalaı JRVI men tumaýdyń aldyn alýǵa bolady? Qandaı taǵam, dárýmen, kókónis, jemis-jıdek jegen durys?
- Árıne, aýrýdyń aldyn alýdyń eń tıimdi ádisi – vaktsınatsııa. 60 jyldan astam ýaqyt boıy qaýipsiz jáne tıimdi vaktsınalar qoldanylyp keledi. Ekpeni jyl saıyn alyp otyrý usynylady. Óıtkeni, onyń kúshi biraz ýaqyttan keıin álsireıdi. Tumaýǵa qarty ınektsııalyq vaktsınalar álemde keńinen qoldanylady.
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy myna sanatqa enetin adamdarǵa jyl saıyn ekpe alýdy usynady:
· júkti áıelderge;
· 6 aıdan 5 jasqa deıingi balalarǵa;
· 65 jastan asqan adamdarǵa;
· sozylmaly derti barlarǵa;
· densaýlyq saqtaý salasynyń qyzmetkerlerine.
Vaktsınatsııadan basqa da qorǵaný sharalary bar. Máselen, adamdar kóp jınalatyn jerlerge barmaý, barǵan jaǵdaıda 1 metr qashyqtyqty saqtaý. Tamaqtanar aldynda qolyńyzdy sabynmen muqııat jýyńyz, kún saıyn taza aýada serýendeńiz jáne durys tamaqtanyńyz. Sondaı-aq, salaýatty ómir saltyn ustanyp, rejımmen uıyqtap, dene shynyqtyrýmen aınalysqan jón.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!