Joshy ulysy birtutas qazaq halqy retinde qalyptasýymyzdyń negizin qalady - Tursynhan Zákenuly
— Joshy han biz úshin kim? Qazaq tarıhynda alatyn orny qandaı?
— Joshy ulysynyń 800 jyldyǵy ulttyq masshtabta tarıhta tuńǵysh ret atalyp ótip jatyr. Altyn Orda dáýirine endi ǵana mán-mańyz berip jatyrmyz. Bul negizi elimiz táýelsizdik alǵan kezden qolǵa alynýy tıis shara edi. Altyn orda dáýirin, Joshy ulysyn zertteýdi erte bastaýymyz kerek edi. Múmkin sáti endi týǵan shyǵar.
Joshy han — bizdiń qazaq handarynyń atasy dep aıtýǵa bolady. Qazaq tarıhynda eki úlken ıerarhııalyq júıe bar. Biri — dinı, endi bir ákimshilik. Ákimshilik júıe boıynsha, bizdi Altyn orda dáýirinen beri Joshy hannyń urpaqtary bılep keldi. Qazaq olardyń urpaqtaryn tóreler dep atady. Al dinı bılikti qojalar ustady. El arasynda «tóre, qoja tegi bir» degen sóz sodan qalǵan. Muny eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Jalpy, Joshy urpaqtary bizdiń handyq júıemizdi 1847 jylǵa deıin turaqty ustap keldi dep aıtýǵa bolady. 1822 jyldan bastap Reseı ımperııasy Qazaq jeriniń kóp bóligin otarlap, handyq júıeni kúshpen joımaq boldy. Qazaqtyń sońǵy hany Kenesary Qasymuly táýelsizdikti saqtap qalý úshin Otan qorǵaý soǵysyn bastady. Biz Kenesary hannyń qaıtys bolǵan kezine deıin Qazaq handyǵy tarıhnamalyq turǵydan ómir súrdi dep aıta alamyz.
1917 jylǵy Aqpan tóńkerisinen keıin Reseıde demokratııalyq, quqyqtyq memleket qurylady degen úmit boldy. Ol az ýaqytqa jalǵassa da, Alash azamattary atqa qonyp, elimizdiń táýelsizdigin, quqyǵyn talap ete bastady. Álıhan Bókeıhanov bastaǵan alashtyqtar ortaǵa shyǵyp, elimizdiń ulttyq birligin, eldigin saqtap qalý úshin kúresti. Alaıda bul tusta handyq júıemizdi qalpyna keltirý múmkin emes edi. Alashtyqtar Japonııa úlgisindegi jańa demokratııalyq, quqyqtyq memleket qurýdy maqsat etti. Sol kezde Japonıada óziniń ımperatorlyq júıesi úzilmeı saqtalyp qalyp edi. Al bizdiń handyq júıemiz joıylǵannan keıin, ózimizdi-ózimiz basqaratyn eldik dástúrden qur-alaqan qaldyq. ıAǵnı, hannan, memlekettik tıtýldan aıyryldyq. Óz elinde quldyq júıe áli saqtalyp otyrǵan Reseı ımperııasy bizdi otar halyqqa, qul halyqqa aınaldyrdy. Eger bizdiń Joshydan bastalǵan handyq júıemiz keshegi kúnge deıin jalǵasqanda, biz quqyqtyq demokratııalyq memleket quryp, damyǵan Japonııa, Anglııa sekildi konstıtýtsııalyq monarhııalyq memleketke aınalǵan bolar edik. Ol biz júretin eń týra jol edi. Onda bizde kóptegen máseleler ulttyq turǵydan sheshiler edi. Alaıda biz 70 jyl boıy Keńestik qyzyl ımperııanyń qol astynda, ezgisinde boldyq. Ulttyq jady joıylyp kete jazdady. Tilimizdi, dástúrimizdi, terrıtorııamyzdy áreń saqtap qaldyq. Endi, oǵan da shúkirshilik etemiz. Joshy ulysy bizdiń birtutas halyq retinde qalyptasýymyzdyń negizin qalady. Al, oǵan deıin Qazaq jerinde ómir súrgen taıpalar óz aldyna eldik dástúri bar memleketter boldy. Osy ulystardyń basyn Joshy biriktirdi.
Men Altyn orda kezeńin jalpy qazaq memlekettiliginiń uly ózgeristerge toly bir dáýiri dep esepteımin. Biz Joshy ulysyn aıtqan kezde qazaq jerine memlekettik dástúrdiń bastaýlary bolǵan ejelgi Ǵun, Úısin, Batys Túrik qaǵanaty, Qańly, Túrkesh, Qarluq, Qımaqtardy eske alamyz. Orhon dalasynda, kóne Túrki qaǵanatynyń taǵanynda qurylǵan bizdiń ulystyq memleketter birinshi bolyp Shyńǵyshanǵa baǵyndy.
Búginde elimizde Joshy ulysy týraly zertteýler qandaı deńgeıde dep oılaısyz?
Búgingi tańda, Joshy memleketi týraly zertteý elimizde keremet deńgeıde dep aıta almaımyn. Seń endi qozǵaldy. Biz Altyn orda dáýrin de tolyq zertteı almadyq. Qazaq tilinde jazylǵan ǵylymı eńbekter kóp emes. Qytaı derekterinde de Altyn orda dáýiri týraly málimetter az. Múmkin sol kezdegi terrıtorııalyq shalǵaılyqtyń áseri bolǵan shyǵar. Altyn Orda dáýiri týraly orys tilinde jazylǵan kitaptar kóp. Sol sebepti, Qytaı tarıhshylary orys derekterine kóp júginedi.
Búgin biz álem elderi moıyndaǵan táýelsiz elmiz. Tarıhymyzdy qalaı jazý — óz qolymyzda. Alaıda bizde ǵalymdarda bolsyn nemese ǵylymdy uıymdasytyryp otyrǵan basshylarda bolsyn, áli de jaltaqtyq bar, áli de orystardyń, qytaılardyń, shetel avtorlarynyń pikirin alǵa qoıyp, solarǵa kózsiz tabyný bar. Muny men táýelsizdikke senbeýshilik, nemese táýelsiz oılaý qabiletiniń joqtyǵy der edim. Sonyń kesirinen bizdiń derbes, táýelsiz tarıhnamamyz qalyptaspaı jatyr. Tarıh — ultty tárbıeleıtin qural. Onsyz árbir eldiń ulttyq biregeıligi bolmaıdy. Qazaq tarıhy Qazaqstan tarıhymen shektelmeıdi. Ony da oılanýymyz kerek. Jalpy qazaq birikpeı ulttyq rýh túgendelmeıdi. Burynǵy alashtyqtar jalpy qazaqtyń múdesin oılaǵan. Búgingi «alashshyldar» tek keshegi alashtyqtardyń jasaǵan isine tamsanýmen keledi. Biraq olardyń istegenin istemeıdi.
— Joshy hannyń tegi týraly tartys kóp ekenin bilemiz. Sizshe Joshynyń tegi kim?
- Joshy hannyń teginiń kim bolýy erekshe mańyzdy dep aıta almaımyn. Ony talqylap jatýdyń ózi artyq. Ol kim bolsa da Joshy han! Joshynyń jeke basyna qatysty «kimnen týdy?», «Arǵy tegi kim» degen sekildi suraqtardy qazbalaı berý moraldyq-etıkalyq turǵydan qajetsiz dep bilemin. Bul týraly uly qaǵan Shyńǵys hannyń ózi de, qasyndaǵylar da eshteńe aıtpaǵan. Tek handyq taqtan dámeli, Joshy hanǵa básekeles bolǵan Shaǵataı ǵana aýyq-aýyq bul máseleni qozǵaǵan. Biraq bul suraq sol Shaǵataıdyń ózine de abroı ákelmedi. Uly qaǵan Shyńǵys hannyń ózi qozǵamaǵan, ishki túısigi qalamaǵan nárseni biz nege aıta beremiz. Bizde sońǵy kezderi bir úrdis etek aldy. «Shyńǵys han kim», «mońǵul ma, qazaqpa?» degen sekildi. Meniń bul turǵydaǵy kóz qarasym aıqyn. Shyńǵys han tutas kóshpendiler álemine ortaq tulǵa, odan beri alsaq, túrki-mońǵul halyqtaryna ortaq tulǵa. Qazaqta «ózi jaqsy jigittiń ata tegin surama» deıtin bir sóz bar. Bul qarapaıym ómirde aıtylatyn maqal. Al, Shyńǵys han, Joshy han sekildi adamdar álemdik tarıhnamada aty áıgili tulǵalar. Búgin biz olardyń tegin qazbalap, jańalyq ashpaımyz. Kerisinshe, abyroısyzdyqqa urynamyz. Óıtkeni biz oǵan naqty dálel bolatyn derekterdi tapqan joqpyz. Eger biz Joshy handy «qazaq» qylsaq, onda ári qaraı qaı rýdan ekenine nazar aýdara bastaımyz. Sóıtip óz ishimizde bitpeıtin daý bastalady. Bastalyp ta jatyr. Bul úrdis bizdiń qanymyzǵa sińgen bir dertke aınaldy. Mysaly, basqa ulttan shyqqan álem chempıondaryna qazaqtyń shapanyn, jeıdesin kıgizip qazaq jasaǵymyz keledi. Orystyń spýtnıgine «KazSat» dep jazyp aspanǵa ushyryp maqtanamyz. Endi osy Shyńǵys han sekildi tulǵalardy bir-eki maqalamen qazaq qylyp alǵymyz keledi. Bizge tarıhtaǵy kóshpendi, kıiz týrlyqty halyqtardyń birligi, yntymaǵy kerek. Imperııalar jan-jaqtan qysqanda Abylaıdyń ózi Ámirsanamen dostasqan… Shyńǵys han bárimizge jetedi. Demek, ol da bizdiń babamyz degen prıntsıpti ustansaq qatelespeımiz.
— Joshy hannyń jumbaq óliminiń syry nede? Joshy hannyń ólimi týraly derekterdiń qaı nusqasy kóńilge qonymdy dep bilesiz?
- Joshy hannyń mezgilsiz qaıtys bolýyna, handyq bılikke degen talas, Shaǵataıdyń kórealmastyǵy sebep bolǵan dep oılaımyn. Keıbir tarıhshylar «Shyńǵys han Úgedeıdi jiberip, Joshyny óltirdi» degen nusqany usynady. Bul durys emes. Shyńǵys han ómirinde Joshynyń mańdaıynan qaqpaǵan, jolyna bóget bolmaǵan. Kerisinshe qanattandyryp, erligine súısinip, qaırattandyryp otyrǵan. Úlken uly retinde senim artyp, eń jaýapty joryqtarǵa jiberip otyrǵan. Soǵan jaraı, Joshy da óziniń batyrlyǵyn, erik-jigerin, talantty qolbasshy ekenin dáleldedi. Sondyqtan Joshyny ákesi Shyńǵyshan óltirdi dep qalaı aıtýǵa bolady. Joshyny óltirse, inisi Shaǵataı óltirgen bolýy múmkin. Burynnan kele jatqan báseke, ishki qyjyl, taqqa talas. Shaǵataı eldiń sózine erip, Joshynyń ataq-dańqynyń ósip bara jatqanyn kóre almaı, taqty tartyp alyp qoıa ma degen qaýippen, oǵan barynsha óshpendilik tanytady.
— Joshy hannyń dinı ustanymy týraly ne aıtasyz?
- Bul kúrdeli suraq. Jalpy mońǵoldar, túrkiler sol zamandarda táńirshildik dininde boldy. Shyńǵyshan qazaq dalasyn, Orta Azııany baǵyndyrý qarsańynda, sol kezdegi Qazaq dalasyndaǵy Kereı, Naıman taıpalary táńirshildikpen qosa, nestorıan dinine sengen. Bireýler buny joqqa shyǵarady. Biraq shyndyq solaı. Nestorıan dini Orta Azııaǵa, Shyǵys Túrkistanǵa, Qytaıǵa, qazirgi Mońǵolııa terrıtorııasyna keń taralǵan. Uly dalada Orhonǵa, Saryarqaǵa, Jetisýǵa deıingi jerlerdi mekendegen halyqtardyń bir bóligi nestorıan, bir bóligi táńirshildik dinderinde boldy. Ol kezde Mońǵoldar nestorıan dinine sendi degen málimet joq. Al ıslam HІІІ ǵasyrdyń basyna deıin Altaıdan ary asa qoımaǵan. Sondyqtan Joshy úlken quryltaı ashyp, han saılanǵanǵa deıin táńir dininde boldy. Biraq keıin kele, birtindep ıslam dinine bet burǵan bolýy múmkin. Olaı deıtinim, tarıhshy Ál-Nasavıdiń jazýynsha, 1220 jyly Shyńǵyshan Horezm shah Muhammedttiń elin baǵyndyryp, osy eldiń áıelderin, qyzdaryn tutqynǵa alady. Sol kezde Mýhammed shahtyń Han-Sultan degen qyzyn Joshyǵa úılendiredi. Keıin ol ekeýinen týǵan Berke naǵyz musylman tárbıesimen ósedi. Demek, osy kezde Joshy hannyń Altyn ordanyń birinshi musylman hany Berkeniń ákesi bolǵandyǵyn jáne Berkeniń ıslam dinin qabyldaýyna sheshesi Han-Sultannyń áser etkenin kórýge bolady. Al endi, Joshynyń qushaǵynda jatqan jary musylmandyqtyń paryzdaryn múltiksiz oryndap júrgen shaqta, menińshe, ol Joshy handy da musylmanshylyqqa shaqyrdy dep oılaımyn. Joshynyń endi bir uly Batý hannyń tusynda onyń áskerleri joryqqa janazalaryn shyǵaryp attanatyn bolǵan. Sol úshin, bul kezeńderde mońǵol noıandarynyń arasynda túrkilenýimen birge ıslamdaný jedel júrdi dep oılaımyn.
— Joshy hannyń jerlengen jeri týraly da talas kóp. Joshy hannyń kesenesi turǵan jer qandaı derekke negizdelgen?
- «Joshy han osynda jerlendi» degen naqty derek bar dep aıta almaımyn. Degenmen, Joshy hannyń Ulytaýda han kóterilgendigi jáne osy dalada jerlengendigi aqıqat. Men oǵan kúman keltirmeımin. Óıtkeni janama túrdegi barlyq derekter men tarıhı oqıǵalardyń versııasy, ańyz-áńgimelerdiń júlgesi soǵan meńzeıdi.
— «Altyn ordanyń» tikeleı murageri Qazaq eli dep aıtýǵa bola ma? Basqa kórshi elderdiń talasy barma?
- Árıne, Altyn ordadan bólingen basqa handyqtar da bar. Olar da óz tarıhynyń bastaýyn Altyn orda dáýirinen alady. Mysaly, noǵaılar, bashqurttar, tatarlar, tipti, orystar da ózderin Altyn orda dáýirimen baılanystyrady. Biraq, Altyn Ordanyń tikeleı murageri retinde Qazaq handyǵyn aıtýǵa tıispiz. Óıtkeni handarymyzdyń shejiresi osyǵan dálel.
Osy oraıda taǵy bir tarıhnamalyq máselege toqtala ketken jón. Ol bolsa Qazaq jerinde Joshy ulysymen qatar paıda bolǵan ózge ulystardyń máselesi. Osynaý ótpeli kezeń tarıhyn sóz etkende, biz ádette tek Joshy ulysyn ǵana tilge tıek ete beremiz. Al, Joshymen birge Qazaq jerinde orda tikken Shyńǵys hannyń qalǵan eki balasy Shaǵataı men Úgedeı ulystary týraly nege aıtpaımyz?! Bul eki ulys ta Qazaq jerinde, ıaǵnı Úgedeı ulysy Tarbaǵataıda, Shaǵataı ulysy Jetisýda quryldy ǵoı. Sondyqtan biz Joshy ulysyn aıtqan kezde mindetti túrde Shaǵataı jáne Úgedeı ulystaryn qosyp aıtýymyz kerek. Eger biz Joshy ulysy týraly aıtyp, qalǵan ekeýin aıtpasaq, onymyz shyǵystaǵy kórshige maıdaı jaǵady. Óıtkeni, shyǵystaǵy kórshimiz keıbir jazbalarynda Jetisýdy, Shyǵys Qazaqstannyń biraz jerlerin «ejelgi qytaı terrıtorııasy» dep jazyp keledi. Buǵan ázirge deıin bizdiń taraptan toıtarys bergen ne mınstirlik, ne bir ǵylymı zertteý ortalyqtary, ne jeke ǵalymdar bolǵan emes. Bul úlken másele. Joshy ǵana emes, Shaǵataı, Ógedeı handyqtarynyń jeri de qazaqtyń jeri. Biz bundaı pikirlerdi tarıhnamalyq turǵydan, naqty derektermen teriske shyǵarýymyz kerek. Ókinishke oraı, biz áli únsiz otyrmyz. Bul kezek kúttirmeıtin másele. Osy baǵytta ótkir, dáleldi zertteý maqalaryn jazyp, álemdik basylymdarda jarııalap toıtarys berýimiz kerek. Jalpy alǵanda, bizdiń Altyn Orda tarıhyn kóterýimiz, Joshy ulysynyń 800 jyldyǵyn atap ótýimiz tarıhty bura tartqan orys saıasatkerlerine bergen jaýabymyz dep oılaımyn. Sol sekildi, shyǵystaǵy kórshige de sózimiz aıqyn bolýy tıis.
— Jaqynda belgili jazýshy Ularbek Dáleıulynyń «Joshy han» tarıhı romany jaryqqa shyqty. Romandy oqydyńyz ba? Qandaı baǵa beresiz?
- Bul roman — Joshy han arqyly kóshpendilerdiń, turmys-tirshiligin, salt-dástúrin, bolymysyn jaqsy jetkizip bergen. Bul Ularbektiń óziniń kóshpendi qazaqtyń turmysyn kórip óskendiginen, kóshpendi tirshilikpen etene qarym-qatynasta bolǵandyǵynan dep oılaımyn. Qalada týyp-ósken bolsa bulaı jetkize almaıtyn edi. Kóshpendi ómirdiń sarqynyn kórgen býyn ekeni birden baıqalady. Bul romandaǵy sóz qoldanystaryna, sýretteýlerine tánti boldym. Ózine de aıtqanmyn, tórt aıaǵy teń dúnıe bolmaıdy. Ularbek jalpy Joshyny, onyń ákesi Shyńǵys handy kóne túrkilerdiń ókili retinde sýretteıdi. Múmkin bul bir jaǵynan durys shyǵar, alaıda biz sol arqyly bárin qazaqqa tartyp, mońǵol degen bútin bir ultty joqqa shyǵarsaq tarıh aldynda qatelesemiz. Shyńǵys han Uly dalany biriktirgende «Uly Mońǵul ulysy» dep ataǵan bul ataý beker týmaǵan. Ol kezde «qazaq» degen at ta bolmaǵan. Qytaı derekteri «mońǵol» degen ataýdy sonaý kók túrikter kezinen bastap qarastyrady. Soltústik-shyǵys Mońǵolııadaǵy Harhıra ózeniniń boıynan 1224 jyly jazylyp qalǵan bir eskertkish tas tabylǵan. Onda, Shyǵys han Sartaýyldan qaıtqannan keıin, búkil Mońǵol ulystarynyń noıandarynyń basyn biriktirip, ulanasyr toı jasady. Osy toıda nemeresi Esýken 335 qadam jerden sadaq atyp nysanaǵa dál tıgizdi, — dep jazylǵan eken. Bul jazý mońǵol tilinde kóne uıǵyr jazýymen tasqa qashalyp jazylypty. Osyny kóre otyryp, biz qalaı Mońǵol halqyn, onyń tili men jazýyn, «Qupııa tarıhty» joqqa shyǵaramyz. Budan da erterektegi bir jazba Mońǵolııada tabylyp, «Húıstolgoı bıchees» nemese «Húıstolǵaı haty» dep atalǵan. Ǵalymdar bul mátindi bizdiń zamanymyzdyń V–VII ǵasyrlaryna jatqyzady. Naqtyraq aıtqanda, A.Vovın, D. Maýen, E.de la Vaısser jáne M.Olmez sekildi ǵalymdar ony zerttep, mátinderdiń qazirgi mońǵol tiline óte uqsas protomońǵol tilinde jazylǵanyn anyqtaǵan. Ony deısiz, biz Shyńǵys handy qazaq dep jar salǵannan keıin, Mońǵol ǵalymdary Orhon boıyndaǵy kóne túrik eskertkishterin mońǵoldardyń tól murasy dep jarııalaý týraly bastama kóteripti. Olar eger memlekettik turǵydan solaı sheshim qabyldap jiberse, biz túk te isteı almaımyz. Tek múıiz suraımyz dep qulaqtan aıyrylamyz. Jalpy mońǵol, túrki halyqtarynyń arǵy tegi bir. Bólip-jarýǵa jáne bir-birimen almastyrýǵa kelmeıdi, ózindik ereksheligi, aıyrmashylyǵy bar. Bizdi shatastyryp júrgen de osy sebepter.
Sondyqtan men Ularbek baýyryma mońǵol degen ultty, onyń tarıhyn mansuqtaýǵa bolmaıdy dedim. Ol romanyn jazyp bolǵasyn maǵan kelip, keıbir jerlerin aqyldasyp, oqıǵalardyń sheshimi týraly pikirlesti. Meniń jazǵan «Kókbórilerdiń kóz jasy» tarıhı romanymnyń óziniń osy kitapti jazýyna úlken shabyt bergenin de aıtty. Onysyna rahmet! Meniń bul kitabim osydan 24 jyl buryn jazylǵan edi. Sol arqyly men Shyńǵys hannyń obrazyn qazaq ádebıetindegi roman janryna alyp keldim. Bul elimizde Shyńǵys han týraly pikirtalastyń bastamasy boldy dep aıta alamyn. Tarıhı sanada úlken renesans paıda boldy. Men ol kitabymnyń birtalaı jerinde Joshy han týraly da jazǵanmyn. Sońǵy basylymynda Joshy hannyń ólimi týraly Sibir halyqtarynyń arasynda saqtalyp qalǵan jyr joldaryn kirgizdim. Al Ularbek bolsa, Joshy hannyń obrazyn ózinshe somdaǵan. Bul jerde keıbir tarıhı oqıǵalar men olardyń sheshimi týraly qalaı jazý ár avtordyń óz erkindegi másele dep oılaımyn.
— Joshy ulysy týraly zertteýdiń búgingi urpaqqa bereri qandaı?
- Óte úlken mán-mańyzǵa ıe. Joshy ulysyn akedemııalyq deńgeıde zerttep-zerdeleýimiz kerek. Memleket úshin tarıhı zertteýler báseńsimeýi, odan aqsha aıanbaýy tıis. Ol úlken strategııalyq qurylys retinde qaralǵany jón. Óıtkeni biz tarıhymyzdan aırylyp qalǵan halyqpyz. Osyndaı ǵylymı zertteýler bolashaq urpaqqa, ózderiniń tarıhı sanasynyń durys qalyptasýyna, olardyń ultqa, elge degen maqtanysh sezimderi men mahabbatyn oıatýǵa, otanshyldyq erik-jigerin janýǵa kómektesedi. Árıne, bizdiń tarıhymyz tek keremetterden ǵana turmaıdy. Biz tarıhymyzdy tek maqtan úshin emes, sabaq alý úshin de jazýymyz kerek.
— Ýaqyt bólip, suhbat bergenińizge rahmet!