Joshy han úsh ananyń tárbıesin alǵan
Derekterde, Qııat ishindegi Borjigen rýynyń batyry Esýgeı 9 jasar uly Temirshini (bolashaq Shyńǵys han) Qońyrat eline ertip baryp, ejelgi túrkiler dástúri boıynsha Bórtege quda túsip qaıtady. Kóp uzamaı Esýgeı qaıtys bolyp, Temirshi jetim qalyp, jastaıynan kóp qıynshylyqty basynan ótkizedi. Ol er jetkennen keıin ǵana, shamamen 1178 jyly dala zańy, kóshpendiler dástúri boıynsha, atastyrǵan jary Bórteni izdep baryp, alyp qaıtady. Bórtege úılengennen keıin arada kóp ótpeı, merkitter shabýyl jasap, Bórteni tutqyndap alyp ketedi. Keıin Shyńǵys han Kereı handyǵynyń bıleýshisi Toǵyryl hannyń kómegimen Bórteni tutqynnan bosatyp, qaıtaryp alady. Osyǵan oqıǵaǵa baılanysty el arasynda «Joshy – Shyńǵys hannyń balasy emes» degen sóz taraǵan. Biraq Shyńǵys han ómir boıy Bórtege de, Joshyǵa da qurmetpen qaraǵan.
Bórte – Qońyrat taıpasynyń kósemi Daı-sheshenniń qyzy. Mońǵol ımperatorynyń ómirinde mańyzdy ról atqarǵan áıel. Shynaıy esimi – Bórte-fúdjın nemese Bórte-údjın. Mońǵol tilinen aýdarǵanda «hanym» degen maǵynany bildiredi. Shyńǵyshan kúrdeli, sheshýshi sátterde Bórteniń aqylyna qulaq asqan. Temýchın jastyq shaǵynda alǵash mońǵol taıpalary birlikke umtylǵan kezde Bórte mońǵol qolbasshysy Jamuqadan bólinip shyǵýdy usynady. Shyńǵyshan áıeliniń tilin alyp, óz ómirin ólimnen arashalaǵan. Tarıhı derekterde, Bórteniń parasattylyǵy men aqyldylyǵy jas Temýchınniń uly mońǵol ımperatory Shyńǵyshanǵa aınalýyna zor áser etkeni aıtylady.
Bórte hanymnan týǵan tórt ul – Joshy, Shaǵataı, Úgedeı, Tóle uly qaǵannyń atynyń tuıaǵy jetip jaýlaǵan dala men ulystarǵa muragerlik etip, bılik qurdy. Shyńǵys hanǵa súıikti jar, ózinen týǵan tórt hanǵa qadirli ana bolǵan Bórte hanymnyń qasıet-qadiri erekshe. Sondyqtan da onyń esimi tarıhta altyn árippen jazyldy.
«Joshy han» tarıhı romanynyń avtory, jazýshy Ularbek Dáleıuly Bórte hanym Shyńǵys qaǵannyń senimdi serigi ári dana keńesshisi bola bilgen óte kemeńger, tárbıeli adam bolǵanyn aıtady.
«Joshynyń balalyq shaǵy qym-qıǵash kúrdeli zamanǵa týra keldi. Anasy Bórteniń jastaıynan alǵan tárbıesi, kemeńgerligi joǵary boldy. Qońyrat taıpasy sol zamanda kóp shapqynshylyq kórmegen, tynysh jatqan el edi. Ákesi Daı-sheshenniń ordasynda el arasyndaǵy aqylman tulǵalar kóp jınalatyn bolǵan. Ordada Tańǵuttyń, Shúrshitterdiń (Qytaı altyn patshalyǵynyń) oqymystylary qyzmet etken. Bórte sol kisilerden sabaq alǵan, kózi ashyq bilimdi adam bolǵan. Joshy sondaı bilimdi ananyń tárbıesimen er jetti», - deıdi Ularbek Dáleıuly.
Jazýshy sondaı-aq Joshy hannyń óz anasynan bólek, ájesiniń Óelún újınniń jáne Shyńǵyshannyń qaryndasy Temýlýnniń tárbıesinde óskendigin aıtady.
«Joshy han jalpy úsh ananyń tárbıesin aldy dep aıtýǵa bolady. Onyń batyrlyǵynan tys minezindegi jumsaqtyǵy men qaıyrymdylyǵy osy analardan daryǵan bolýy múmkin. Joshynyń ájesi, Shyńǵys hannyń anasy kópti kórgen, aqylyna kórki saı, jigerli de qaıratty, qabiletti adam bolǵan. Oelýnniń «Mergen» degen laqap atqa ıe bolǵandyǵy da tegin bolmasa kerek. Sonymen birge Temýchınniń qaryndasy Temýlýn myqty jaýynger, sadaqshy, mergen bolǵan. Ol Joshyny kishkene kezinen jaýyngerlikke baýlydy. Mine, osy úsh anadan Joshy aqyl-parasatty, batyrlyqty sińirip ósti. Sol tárbıeniń áserinen bolar, Joshy Shyńǵys hannyń basqa uldaryna qaraǵanda meıirimdi keledi. Shapqan qalalarynda kóp adam óltirýge qarsy bolady. Múmkindiginshe elshi jiberip, qan tógissiz berilýge shaqyrady», - deıdi jazýshy.
Jazýshy Joshy ómir súrgen zaman soǵysqa toly, qantógiske toly sondaı zulmat zaman bolsa da, onyń boıyndaǵy qaıyrymdylyq, meıirimdilik árbir jerde kórinis beretinin aıtady.
«Joshy at jalyn tartyp mingennen keıin, 20 jasynda, ıaǵnı 1202 jyly Shyńǵys han tatarlarǵa shabýyl jasaıdy. Shaǵataı, Úgedeı bastaǵan sarbazdar qolǵa túsken tatarlardy kári-jas demeı qyryp, qalǵanyn tutqyndap, aıdap alyp keledi. Al, Joshy bastaǵan qol ózi basyp alǵan aýyldaryndaǵy jaralanǵan jasaq, kári-jastaryna keńdik tanytyp, tutqyndamaı, óltirmeı bosatyp jiberedi. Shapqan aýyldardan kóp olja da almaıdy. Osy oqıǵadan keıin Shyńǵyshan Joshyny 4 jyl boıy joryqtan shettetip, soǵysqa shyǵarmaı qoıady. 1207 jyly Shyńǵys han Joshyny Baıqaldyń batysyndaǵy jerdi jaýlap alýǵa jiberedi. Bul soǵystarda da Joshy qyryp-joıýǵa, sondaı bir qatygezdikke barmaıdy. Onda turatyn orman taıpalary – teleýittar, ursuttar mońǵol qolbasshysyna soǵyspaı beriledi. Taıpa aqsaqaldardy kelsimge kelip, syılyqqa aqboz attar, bulǵyndar jáne qyr suńqarlaryn beredi. Tuńǵyshynyń áskerı darynyna, joryq nátıjesine rıza bolǵan Shyńǵys han Joshyǵa ózi jaýlap alǵan jerlerdi bıleýge beredi. Dál osy aýmaqtarda Joshy ulysy – Altyn Ordanyń negizi qalandy», - deıdi Ularbek Dáleıuly.
Joshy jas kezinen kórnekti qolbasshy retinde kózge tústi. Ol, 1211-1215 jyldary Qytaıdy jaýlaý joryǵyna qatysady.
Sodan úsh jyl ótken soń, 1218 jyly Joshy jasaǵy Shyńǵys hanǵa baǵynǵysy kelmegen merkitterdi qýa otyryp, Yrǵyz ózeniniń boıynda Horezm shahy Mýhammedtiń alpys myń áskerimen shaıqasady. Óz áskerleriniń az bolýyna qaramastan, Joshy qolbasshylyq qabiletiniń arqasynda Horezm shah áskerin shaıqasta jeńip, óz degenine jetedi. Osy shaıqastan keıin Mýhammed shah áskerleri Joshyǵa qarsy soǵysýdan bas tartady. Al Joshy Jetisýdaǵy barlyq qalany ózine baǵyndyrdy.
Joshy han 1220-1222 jyldar aralyǵynda Syrdarııa boıyndaǵy Otyrar, Syǵanaq, Úzkent, Barshynkent, Jankent taǵy basqa qalalardy baǵyndyrdy. Osylaısha ol Horezm memleketin tolyǵymen jaýlap aldy.
Shyńǵys han 1223 jyly Qulanbasy jazyǵynda úlken quryltaı uıymdastyrdy. Osy quryltaıda Shyńǵys han kóziniń tirisinde jaýlap alǵan ulanǵaıyr dalany áıeli Bórteden týǵan tórt ulyna bólip beredi. Joshynyń enshisine Ertisten batysqa qaraı, Jetisýdyń teriskeı bóligin qamtı otyryp, tómengi Edil boıyna deıingi jerdi qosa, búkil Deshti Qypshaq aımaǵy tıedi. Ordasy Ertis ózeni boıynda ornalasty.
«Joshy ulysynyń negizi – buryn Deshti Qypshaqqa kirgen túrki tildes taıpalar. Joshy ulysy – degen biz. Biz Joshy han qurǵan memlekettiń keıin Batý han irgesin keńeıtken Altyn Orda dep atalatyn eldiń 65-70 paıyzynda otyrmyz. Joshy ulysynyń sol kezde shańyraǵyn kóterisken taıpalar, rýlar birigip qazaq degen ult boldy», - deıdi jazýshy Ularbek Dáleıuly.
Joshynyń anasy Bórte Qońyrat qyzy bolǵandyqtan, ol óz qolastyndaǵylarmen óte jaqyn qarym-qatynasta bolǵandyǵy aıtylady. Sol zamanda ómir súrgen shyǵys tarıhshylarynyń aıtýynsha, Joshy kúsh-qaıraty mol, erjúrek, ótkir adam bolǵan. Balasynyń aqyldylyǵy men erekshe batyldyǵynan Shyńǵys hannyń ózi de seskengen. Jýjanı óziniń 1260 jyly jazylǵan «Tabanat-ı-Nasırı» tarıhnamasynda bylaı deıdi: «Joshy qypshaqtardy jaqsy kórip ketkeni sonsha, ol Horezmde mońǵoldarǵa qandaı da bir qypshaq balasynyń mańdaıynan shertkizbeıdi».