Joldaýdyń júzege asýy: Ákim saılaýy
730 aýyl, 2300 úmitker
2021 jylǵy 25 shilde kúni Nur-Sultan ýaqytymen saǵat 21.00-de jarty jyl boıy jyr bolǵan aýyl ákimderin saılaý naýqanynyń alǵashqy kezeńi máresine jetken edi. Basqasha aıtsaq, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń 2020 jylǵy 1 qyrkúıektegi halyqqa Joldaýynda aıtqan bastamasy 10 aı ishinde iske asty.
«Kelesi jyly birqatar aýyldyq okrýg ákimderiniń ókilettik merzimi aıaqtalady. Aýyl ákimderiniń tikeleı saılaýyn ótkizýge bolady dep oılaımyn. Jergilikti bılik ókilderiniń saılanbaly bolýymen qatar, memlekettik basqarý deńgeıleri arasyndaǵy quzyretterdi bólý jáne jergilikti ózin ózi basqarý isin aıqyndap alýymyz qajet», - degen edi Memleket basshysy bir jyl buryn.
El tarıhynda alǵash ret respýblıka kóleminde uıymdastyrylǵan ákim saılaýynda 14 óńirdegi 1847 saılaý ýchaskesi jumys istedi. Onda ákimderiniń ókilettigi aıaqtalatyn 730 aýyl men aýyldyq okrýgtiń, aýdandyq mańyzy bar qala men kenttiń basshysy bolýdan úmitti kandıdattar baq synady. 730 saılaý okrýgine 2582 kandıdat usynylyp, 2297-si tirkeýden ótken bolatyn. Kandıdattardyń basym bóligi óz-ózin usynýshylar bolǵanyn da aıta ketý kerek. Naqtyraq aıtsaq, saılaý týraly Konstıtýtsııalyq zańǵa engizilgen jańa múmkindikti 1419 adam paıdalanǵan.
Sondaı-aq, 878 úmitkerdi Ádilet mınıstrliginiń tirkeýinde bar 6 saıası partııa usyndy. Halyqtyń daýys berýi arqyly ákim bolýǵa talpynǵandardyń ishinde er úmitkerlerdiń sany – 1839, áıel úmitkerler sany – 458 adam boldy.
Saılaý merzimi jaqyndaǵan saıyn naýqannyń el ómirindegi, sonyń ishinde aýyldy eldi mekenderdiń damýyndaǵy róli týraly aqparattyq túsindirý jumystary qyza tústi. Onyń ústine aýyldyq deńgeıdegi ákim saılaýy óz jemisin berse, 2024 jyldan bastap aýdan ákimderin saılaý bastalatyny aıtylǵan bolatyn. Bul da jergilikti halyqtyń naýqanǵa jaýapkershilikpen qaraýyna túrtki bolsa kerek. Exit poll qorytyndysy boıynsha, ákimin tikeleı ózi saılaýǵa múmkindik alǵan halyqtyń belsendiligi Almaty oblysynda ǵana 66,5 paıyz boldy. Qalǵan óńirlerde aýyl turǵyndarynyń 70 paıyzdan 90 paıyzyna deıin saılaýǵa qatysqan.
Atap aıtqanda, Aqmola obysynda daýys berýshilerdiń 75,5 paıyzy, Aqtóbe oblysynda – 79, paıyz, Almaty oblysynda – 66,5 paıyz, Atyraý oblysynda – 74,4 paıyz, Shyǵys Qazaqstan oblysynda – 90,9 paıyz, Jambyl oblysynda – 90,7 paıyz, Batys Qazaqstan oblysynda – 81,4 paıyz, Qaraǵandy oblysynda – 75,8 paıyz, Qostanaı oblysynda – 84,4 paıyz, Qyzylorda oblysynda – 83,6 paıyz, Mańǵystaý oblysynda – 82,4 paıyz, Pavlodar oblysynda – 76,9 paıyz, Soltústik Qazaqstan oblysynda – 87,1 paıyz, Túrkistan oblysynda – 77,1 paıyz boldy.
Ortalyq Azııadaǵy alǵashqy qadam
QR Prezıdenti janyndaǵy Strategııalyq zertteý ınstıtýty dırektorynyń orynbasary Alýa Joldybalına Joldaý arqyly ómirge jol alǵan bul saılaý Ortalyq Azııanyń eshbir elinde bolmaǵan tájirıbe ekenin aıtady.
«Shynymen de 25 shilde Qazaqstannyń tarıhynda taǵy bir aıtýly kún bolyp endi. Sebebi Ortalyq Azııa memleketteriniń arasynda birinshi bolyp memlekettik basqarýdyń eń tómengi satysynda saılaý ótkizdik. Bul Ortalyq Azııanyń eshbir elinde bolmaǵan tájirıbe», - deıdi sarapshy.
Sondaı-aq, ol ákimder saılaýy byltyr qabyldanǵan saıası reformalardyń nátıjesi ári jalǵasy ekenin eske saldy.
«Mysaly, Májilis saılaýyna úmitkerlerdi usyný tártibine áıel adamdar men jastarǵa 30 paıyzdyq kvota engizdik qoı. Bul jerde ondaı kvota bolmaǵanymen, birneshe aımaqtaǵy úmitkerlerdiń tirkelýin taldaý kezinde áıel adamdardyń belsendiligin kórdik. Aqmola, Pavlodar, Soltústik Qazaqstan, Qaraǵandy, Atyraý oblystarynda áıel úmitkerlerdiń belsendiligi 30 paıyz shamasynda bolǵanyn kórdik. ıAǵnı Parlament saılaýyndaǵy áıelderdiń belsendiligi ákim saılaýyna da áser etken. Áıel adamdardyń depýtattyqqa emes, ákimdikke úmitker retinde tirkelýi óte jaqsy tendentsııa», - dedi QSZI ókili.
Alýa Joldybalına jazda ótken ákim saılaýy óńirlerdegi saıası mádenıettiń árkelki ekenin kórsetkenin aıtady.
«Meniń baıqaǵanym, ózin-ózi usynýshylardyń úlesi kóp boldy. Biraq aımaqtyq erekshelikter bar. Aqtóbe, Jambyl oblystarynda ózin-ózi usynǵandardy úlesi kerisinshe az boldy. Al saıası partııalar kóbirek úmitker usyndy. Taǵy bir erekshelik, Atyraý, Jambyl oblystarynda bir orynǵa orta eseppen 3,6 kandıdattan keldi. Demek, báseke joǵary bolǵan», - degen sarapshy ákimder saılaýynyń alǵashqy kezeńi sátti ótti deýge bolatyn alǵysharttardy atady.
«Keshegi saılaýǵa jurttyń qatysý deńgeıi joǵary boldy. 90 paıyzǵa deıin jetken óńirler bar. Eń tómen kórsetkishtiń ózi 75 paıyzdyń aınalasynda. Osylaı bolatyny boljandy da. Óıtkeni Parlament saılaýynda da, Prezıdent saılaýynda da aýyl halqy qalalyqtarǵa qaraǵanda óte joǵary deńgeıde qatysady. Baıqaýshylardyń málimeti boıynsha, saılaý kezinde sondaı bir óreskel zań buzý tirkelmegen. Sondaı-aq, qandaı da bir arandatýǵa baǵyttalǵan áreketter, jalǵan aqparat taratý bolǵan joq. Osynyń bárin eskeretin bolsaq, keshegi ákim saılaýynyń alǵashqy kezeńi sátti ótti dep aıtýǵa bolady», - dedi QSZI dırektorynyń orynbasary.
Aýyl bıýdjetiniń búıiri qalaı toltyrylady?
Joldaýda Qasym-Jomart Toqaev jergilikti memlekettik basqarý jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynyń arasyndaǵy quzyretti kezeń-kezeńmen ajyratý qajettigin ataǵan bolatyn.
«Jergilikti ózin ózi basqarý organdary bolyp sanalatyn jıyndar men jınalystardyń mártebesin arttyrǵan jón. Aýdandyq máslıhattar naqty sheshimder qabyldaǵan kezde olardyń ózekti máseleler týraly pikirin eskerýge tıis», - degen bolatyn Prezıdent bir jyl burynǵy Joldaýynda.
Bıyl sol ıdeıasyn jalǵastyryp, 1 shildede ótken Reformalar jónindegi joǵary keńestiń kezekti otyrysynda Jergilikti ózin-ózi basqarýdyń 2021-2025 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdasyn qabyldaýdy tapsyrdy.
Qujat jobasyn Ulttyq ekonomıka mınıstrligi ázirlep, 18 tamyzda bekittirdi.
Ulttyq ekonomıka mınıstrligi Óńirlerdi taldaý jáne jergilikti ózin-ózi basqarýdy damytý departamentiniń dırektory Anar Baıtókenovanyń aıtýynsha, atalmysh qujat turǵyndardyń tikeleı daýys berýi arqyly qyzmetke kelgen ákimderdiń adymyn ashtyryp, jumys isteýin múmkindik beredi.
Qazir osy tujyrymdamany iske asyrý úshin Saılaý týraly konstıtýtsııalyq zańǵa, Bıýdjet pen Salyq kodeksterine, Memlekettik múlik, Quqyqtyq aktiler, Qoǵamdyq keńester týraly jáne ózge de zańdarǵa ózgerister engizilip jatyr.
Tujyrymdamada IV deńgeıdegi bıýdjetti ońtaılandyrylyp, bıýdjettik baǵdarlamalar irilendiriletini aıtylǵan. Búginde aýyldyq okrýgterde bıýdjettik baǵdarlamalardyń 17 shyǵys túri qarastyrylǵan.
Olar:
1) jergilikti ákim apparatynyń jumys isteýine ketetin shyǵyndar;
2) sharýashylyq boıynsha esepke alýdy júzege asyrý;
3) azamattyq hal aktileriniń jazbasy jónindegi qyzmetti qamtamasyz etý;
4) shuǵyl jaǵdaılarda naýqasy aýyr adamdardy dárigerlik kómek kórsetetin jaqyn jerdegi densaýlyq saqtaý uıymyna jetkizýdi uıymdastyrý;
5) muqtaj azamattarǵa úıde áleýmettik kómek kórsetý;
6) aýdandyq mańyzy bar qalanyń, aýyldyń, kenttiń, aýyldyq okrýgtiń memlekettik turǵyn úı qorynyń saqtalýyn uıymdastyrý;
7) eldi mekenderdiń sanıtarııasyn qamtamasyz etý;
8) jerleý oryndaryn kútip-ustaý jáne týǵan-týysy joq adamdardy jerleý;
9) eldi mekenderde kóshelerdi jaryqtandyrý;
10) eldi mekenderdi abattandyrý men kógaldandyrý;
11) jergilikti deńgeıde mádenı-demalys jumysyn qoldaý;
12) aýdandyq mańyzy bar qalalarda, aýyldarda, kentterde, aýyldyq okrýgterde avtomobıl joldaryn salý, rekonstrýktsııalaý, jóndeý jáne kútip-ustaý;
13) eldi mekenderdi sýmen jabdyqtaýdy uıymdastyrý;
14) jergilikti deńgeıde halyqty jumyspen qamtýdy qamtamasyz etý;
15) jergilikti deńgeıde dene shynyqtyrý-saýyqtyrý jáne sporttyq is-sharalardy ótkizý;
16) memlekettik baǵdarlamalar sheńberinde aýyldyq eldi mekenderdi jaılastyrýdy sheshýge arnalǵan is-sharalardy iske asyrý;
17) aýdandyq (oblystyq mańyzy bar qala) bıýdjetke transfertter.
ıAǵnı, jyl saıyn aýyldyq okrýg apparaty osy 17 shyǵys túri boıynsha qarajatty josparlaıdy. Tujyrymdama jobasynda osynsha shyǵys túrin 5 nemese 6 baǵdarlamaǵa jınaqtap, irilendirý kózdelgen.
Bul «irilendirýdiń» mánin Anar Baıtókenova bylaı túsiniredi.
«Mysaly, bıýdjettik baǵdarlamada aqsha únemdelip, artyq qarajat qalyp jatsa, ony basqa bıýdjettik baǵdarlamaǵa baǵyttaý kerek. Burynǵy tártip boıynsha ol úshin aýdandyq máslıhattyń sessııasynda usynys qoldaý tabýy kerek. Al jýyqta bekitilgen tujyrymdama osyndaı is-áreketti ońtaılandyrýǵa múmkindik beredi. ıAǵnı, keıbir máseleler aýdandyq máslıhattyń sessııasyn kútpeı tezirek ýaqytyly sheshiletin bolady», - deıdi departament dırektory.
IV deńgeıdegi bıýdjetti engizgennen keıin turǵyndar tóleıtin jer, kólik, múlik, jeke tabys salyǵy jáne basqalary tikeleı aýyldyq okrýg bıýdjetinde qala bastady. Alaıda bul salyqtar aýylǵa qajetti qarajattyń 13-14 paıyzyn ǵana qamtıdy. Jergilikti ózin-ózi basqarýdyń kiris bazasyn odan ári keńeıtý úshin 2022 jyly bıýdjettiń tórtinshi deńgeıine salyqtar men tólemderdiń mynadaı túrleri qosylady:
-biryńǵaı jer salyǵy;
-jer ýchaskelerin paıdalanǵany úshin tólemaqy;
-jer ýchaskelerin satýdan túsetin túsimder;
-jer ýchaskelerin jaldaý quqyǵyn satqany úshin tólemaqy.
Al 2024 jyly mynadaı salyqtar men tólemderdi berý jalǵasady:
-sý resýrstaryn paıdalanǵany úshin tólemaqy;
-jekelegen qyzmet túrlerimen aınalysý quqyǵy úshin lıtsenzııalyq alym;
-jekelegen qyzmet túrlerimen aınalysýǵa arnalǵan lıtsenzııalardy paıdalanǵany úshin tólemaqy.
Shaǵyn jáne orta bıznesten túsetin korporatıvtik tabys salyǵyn oblys, aýdan jáne aýyl arasynda bólý de kózdelip otyr. Jalpyǵa birdeı deklaratsııa engizilgennen keıin jergilikti ózin-ózi basqarý bıýdjetine salyq salynatyn kiristerden jeke tabys salyǵy men áleýmettik salyqty berý máselesi qaralatyn bolady.
Qysqartyp aıtsaq, jergilikti ózin-ózi basqarý bıýdjeti kommýnaldyq menshikten jáne kórsetiletin qyzmetterdi usynýdan túsetin túsimderden de qalyptasady.
Prezıdent óz Joldaýynda aýyl, aýyldyq okrýg, aýdandyq mańyzdaǵy qala men kent ákimderine berilgen osy múmkindiktiń el ıligine baǵyttalýyn, ony turǵyndardyń ózi qadaǵalap, retteı alýyn qamtamasyz etý úshin jergilikti jıynnyń quzyretin arttyrýdy mindettegen edi.
Jalpy jergilikti qoǵamdastyq jıyny zańnamada burynnan bar ınstıtýt. «Jergilikti memlekettik basqarý jáne ózin-ózi basqarý» týraly zańda bul organnyń quzyreti naqty belgilengen. Bıyl qabyldanǵan jańa tujyrymdamada osy organnyń quziretin ary qaraı damytý kózdelgen. Naqty aıtsaq, aýyldyq okrýgte máslıhat sııaqty organ qurylady. Ol «keńes» dep atalady. Keńestiń múshelerin halyq tikeleı saılaıdy.
Qorytyp aıtsaq, byltyr Joldaýda aıtylǵan bul bastama bıyl naqty iske asyp otyr. Bul betburystardyń aldaǵy eki jylda jemisti jumys isteýi 2024 jylǵy aýdan ákimderiniń saılaýyna jol ashatyn tetik bolmaq.