Jırenshe sheshen

Jırenshe sheshen (XV) – qazaqtyń aqyl-parasatymen, tapqyrlyǵymen ańyzǵa aınalǵan dilmár shesheni.

Aңyz-әңgimelerdiң deregi boıynsha ol tarıhta bolғan, әz Jәnibek hannyң tұsynda өmir sүrgen kisi, biraқ tarıhı shyғarmalarda Jәnibek hannyң tөңireginde ondaı adam boldy degen derek kezdespeıdi. Degenmen, қazaқtyң әıgili shıpager ғalymy, eldiң әleýmettik saıası өmirine jүırik tarıhshysy Өteıboıdaқ Tileýқabylұly «Shıpagerlik baıan» kitabynda өzi týraly bylaı deıdi: «Өteıboıdaқ Tileýқabyldyң ұlymyn. Ata tegim ? Ұly jүz Zarman, Zarman ishinde Alban. Mekenim ? Jetisý. Aýylymda құrby-құrdas, tanys-bilisterim az emes. Janymda Jırenshe sheshen, Jәnibek hannyң қarashasymyn. Jylym ? ıirtek, seksen beske keldim. Boıym ұzyn, қara tory, қoңқaқ mұryn, keң ıyқty, қap saқaldy, ұzyn қasty, kem sөzdi janmyn». Jırenshe sheshen esimi, aқyl, parasattyң үlgisi retinde қazaқ aýyz әdebıetinen berik oryn alғan. Ol týraly ertegiler, әңgimeler қazaқ folklorynda shamamen XV ғasyrdan bastalady. Onda sheshendik sөzdiktiң үlgilerimen қatar, tұrmys-salt ertegileri de bar. Jırenshe sheshen derbes Қazaқ handyғyn құrý үshin hanғa kөmektesken, oғan paıdaly keңester aıtyp, halyқ bұқarasynyң atynan sөılegen. Onyң atynan aıtylyp, halyқ jadynda saқtalғan aңyz-әңgimeler men sheshendik sөzder kөp. Olardyң kөpshiligi 15-16 ғasyrlardan bastalatyn halyқ shyғarmasyna nemese әldeneshe adamnyң, birneshe býynnyң өңdep, өzgertýimen ortaқ mұraғa aınalyp ketken. Ol týraly өzge halyқtardyң shyғarmalarynda da sөz bolady. Tүrki-Moңғol, Үndi-Eýropa, tүrki tildes halyқtardyң birazynyң folklorynda onyң esimi kezdesedi. Mysaly қaraқalpaқta Jırenshe sheshen, қyrғyzda Jeerenche cheechen, tүrikmende aқyldy da tapқyr, әdil Iıkrenche týraly aңyzdar bar. Jırenshe sheshen atymen baılanysty әңgimelerdiң ishinde eң kөp taraғany ? onyң kөrkine aқyly saı, dana қyz Қarashashқa үılengeni. Jalpy zertteýler Jırenshe sheshenniң atyna қatysty aңyz әңgimelerdi үsh topқa bөledi. Birinshisi ? Jırenshe sheshendi Jәnibek hannyң aқylshysy әri dosy etip kөrsetetin әңgimeler. Mұnda Қazaқ handyғyn құrysýғa belsene қatysқan Jәnibek hanғa degen el iltıpatynyң әseri aıқyn aңғarylady. Ekinshisi ? Jırenshe sheshendi әleýmettik teңsizdikke қarsy kүresýshi etip kөrsetetin әңgimeler. Mұnda ol handy әshkereleýshi, hannyң zorlyғyna өziniң aқyl-parasatyn қarsy қoıýshy, tapқyr aқyl ıesi retinde beınelenedi. Үshinshisi ? Jırenshe sheshenniң kөpshilik arasyndaғy kүndelikti қaқtyғystarda aıtatyn tapқyr әzil-қaljyң sөzderi. Osy shyғarmalardyң arқasynda Jırenshe esimi ұmyt bolmaı, ғasyrdan ғasyr asyp, bүgingi ұrpaққa jetip otyr. El aýyzyndaғy Jırenshe sheshen aңyzyn қoljazbasyna tүsirgen aқyn, aýyz әdebıeti үlgilerin jınaýshy Mәshһүr Jүsip Kөpeev boldy. Ol: «Mine, jigitter, bir aýyzdy sөzdiң tүbin, tөr¬kinin bilemin dep izdegendikten қalyңsyz bir hannyң қyzyn aldy. Өz ha¬nynyң satýsyz, pұlsyz ýәzirligin aldy. «Jigittikte jannan kesh te, is қylasyң, өlesiң, өlmeseң, kisi bolasyң!» ? dep bұrynғynyң aıtқany osy!» ? dep, Jırenshe sheshen týraly өz pikirin bildiredi.Derekkөzderi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 3 tom «Tarıhı tұlғalar» kitaby