Jetimin jylatpaǵan jurt edik...
dala dástúrine saı qalyptasqan qazaq qoǵamynyń rýhanı dúnıetanymdyq kózqarasyna bir zamandarda qaıshy ári jat bolǵan tosyn túsinik edi. Ata - ana qamqorlyǵynsyz qalǵan qandasyn, kindiktesin jatyrqatpaı jaqyn tartqan, bolmysynan baýyrmal qazaq qoǵamynda «tul jetim» túsinigi bolǵan, desek te jetimin jylatpaıtyn jurt tul jetimdi de taǵdyr tyǵyryǵynda tentiretip jibermeýge tyrysyp baqqan. Kóshpeli órkenıettiń kóne salty sanalatyn «ámeńgerlik» te sol kóregen kózqaraspen sabaqtas jatsa kerek. Týystyq dúnetanymy tereń qazaq qoǵamynda bala ata-anasyz qalsa da, aǵaıynnan ajyramaǵan, qoǵam qaraýynda qalǵan.
Al búgingi órkenıetti qoǵamnyń ózekti dertine aınalyp otyrǵan "áleýmettik jetimdik" dala dástúrinen áste alshaq, qaıshy másele edi. Qazirgi qazaq qoǵamyndaǵy 38 386 jetim bala bar eken jáne ata qamqorlyǵynsyz qalǵan balalardyń 80 paıyzy áleýmettik jetimder sanatyna jatady. Árıne bundaı keri betburysty básekeli zamannyń saldaryna telip, «zamanyna qaraı adamy» degen jeleýmen jaýapkershilik júzin jasyra salýǵa bolady, desek te zaman kelbetin jasaıtyn adamnyń ózi. Adam - óz taǵdyryna qatysty kesim aıtatyn zamana sózi, adam - óz bolashaǵyn baǵdarlaıtyn zamana kózi, adam - zamannyń ózi, ıaǵnı áleýmet bolmasa, «áleýmettik jetimdik» syndy áleýmettik máseleniń týyndamaıtyndyǵy da túsinikti. Sondyqtan da kún ótken saıyn kúrdelene, kúrdelengen saıyn kúrmele túsken bul máseleniń aldyn alý men túıinin tarqatar sheshimin tabý jónindegi japakershilik eń aldymen sol áleýmettiń ózine júktelmek.
Qazaq eli qashan da bala bolashaǵyn el bolashaǵy dep bilgen. Sondyqtan da balanyń qoǵamdyq ómirdegi birinshi qadamyn ult taǵdyrynyń tizginin ustaǵan urpaqtyń keleshektegi qaryshty qanat qaǵysyna bastaıtyn jolǵa balaǵan. Elimiz táýelsizdik alǵannan keıin bala quqyqtaryn qorǵaý men qoǵamdyq ómirge tolqyqqandy yqpaldasý jaǵdaılaryn jasaý maqsatynda birqatar irgeli ister atqaryldy. Máselen, balalar quqyqtary jónindegi BUU Komıtetiniń 33-sesııasynyń usynymdaryna sáıkes, balalardyń jaǵdaıyn jaqsartý maqsatynda qolǵa alynǵan QR Úkimetiniń «2007-2011 jyldarǵa arnalǵan Qazaqstan balalary» baǵdarlamasy sheńberindegi áleýmettik jetimdiktiń aldyn alý strategııasy negizinde qomaqty sharalar keshenin júzege asyrdy.
QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligine qarasty Balalar quqyqtaryn qorǵaý komıteti men úkimettik emes uıymdar birlesip bul baǵytta birqatar birlesken sharalardy qolǵa aldy. Nátıjesinde jetimdikke ákep soǵatyn jaǵdaılardyń aldyn alý arqyly balalar úıindegi qaraýsyz qalǵan bala sanyn azaıtýǵa basa mán berilýde. Áleýmettik jetimdiktiń aldyn alý, otbasyn nyǵaıtý, otbasynyń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartýǵa atsalysý, áleýmettik jetimdik jóninde qoǵamdy aqparattandyrý, «Qýan sábı», «Rızashylyq» qaıyrymdylyq aktsııalary syndy jaǵymdy nátıjelerimen aıshyqtalǵan mańyzdy ister jasalyp jatyr.
Statıstıkalyq málimetterge súıensek, elimizdegi jetim balalar men ata-ana qamqorlyǵynsyz qalǵan balalardyń sany 2006 jyly 51294, 2009 jyly 42494 bolǵan. 2010 jyldyń qorytyndylaryna sáıkes bul kórsetkish 38 386-ǵa deıin aıtarlyqtaı tómendegen. Bul, árıne, qolǵa alynǵan sharalardyń jaǵymdy nátıjelerin, ári memleket tarapynan jasalyp jatqan qoldaýdyń qomaqtylyǵyn aıǵaqtaıdy. Degenmen áleýmettik jetimdik máselesi ózektiligin, ókinishke qaraı, áli de joıǵan joq.
Tomsk memlekettik ýnıversıtetiniń ǵalymdary áleýmettik jetimder sanatyna jatatyn balalar arasynda psıhologııalyq synaq júrgizgen. Onyń nátıjesi bul sanattaǵy balalardyń kópshiliginiń qoǵamdyq ómirdegi «tulǵanyń sáttiligi» jaıyndaǵy kózqarasy qalyptaspaǵan kúıde qalyp qoıatyndyǵyn kórsetken. «Jetistikke jetken adam, sátti ómir, jetistikke jetýge ne kómektesedi» degen maǵynadaǵy ashyq suraqtarǵa zertteýge qatysqan balanyń 70 paıyzǵa jýyǵy «bilmeımin» degen jaýap qaıtarǵan. Balalar úıinde tárbıelenip jatqan áleýmettik jetimder sanatyndaǵy balalarǵa «sáttilik» uǵymyn sanaly túrde túsinýdiń qıynǵa soǵatyndyǵy, sonyń saladarynan qoǵamdyq ómir jolymen júrý barysynda batyl qadamdardan qashqaqtaıtyn psıhologııalyq senimsizdiktiń týyndaýy eń aldymen balanyń ózin-ózi eshkimge kereksizder qataryna qosý sezimimen sıpattalatyn «áleýmettik jalǵyzdyq» faktoryna baılanysty bolady eken. Áleýmettik jetimdik osylaısha balanyń tulǵa retinde tolysýyn, azamat retinde aıqyndalýyn, óz kúshi men qabiletine senimdi azamat retinde kemeldený kezeńin tejeıdi, qalyptaspaǵan sanaǵa psıhologııalyq turǵydan jaǵymsyz áser etedi. Bul - jeke tulǵa úshin ǵana emes, tutas bir qoǵam úshin de qaýipti qubylys. Sonymen qatar qazirgi tańda áleýmettik jetimdik máselesiniń ýshyǵýyna túrtki bolatyn ajyrasýlar men resmı nekege turmaǵan adamdar sanynyń, tolymsyz otbasylar men nekesiz týǵan balalar sanynyń artýy syndy ózge de áleýmettik máseleler de keri áserin tıgizbeı qoımaıdy.
Sondyqtan da áleýmettik jetimdik máselesiniń aldyn alyp, órkenıetti eldiń búgingi jastarynan bolashaqta ónegeli óskeleń urpaq qalyptastyrýmyz kerek. Ol úshin eń aldymen qoǵamdyq sana túzelip, rýhanı tárbıe tereńdeı túsýi qajet. Jekelegen árbir tulǵa adamdyq boryshyn sezinýge ári ony buljytpaı oryndaýǵa mindetti bolýy tıis, árbir sanaly azamat urpaq bolashaǵy aldyndaǵy jaýapkershiligin sezinýi shart. Sebebi "urpaq bolashaǵy ult bolashaǵy" degen uly uǵymmen ushtasyp jatyr. Sondyqtanda tabıǵı bolmysynan áleýmettik jetimdikti jat kórip, baǵzy zamandarda ony múldem boldyrmaǵan ata-baba ónegesinen ǵıbrat alýymyz qajet. Dala dástúriniń taza tamshysy, babalar kóregendiginiń káýsar tálimi - jany qazaq, qany qazaq árbir arly azamatqa, tekti tulǵaǵa tárbıeli amanat bolýy tıis.