Jeti qazynanyń biri bolǵan mańǵaz bitim
onyң soңғy jүzjyldyқtaғy jaғdaıy beımәlim kүıde қalyp otyr. Қasқyrdy alyp jyғar bitimi bar arlan tөbetter қazirgi zamanda sırep bara jatқany, olardyң tұқymy genetıkalyқ jaғynan өzgeriske ұshyraı bastaғany baıқalady.Sondyқtan olardyң jer betinen mүldem joıylyp ketpeýine jol bermeı, saқtap қalý - bizdiң boryshymyz», - deıdi «Tөbet - қazaқy ıt» atty sharýashylyқ bastyғy Danııar Dәýkeı.
Atalmysh sharýashylyқ tөbet tұқymyn қaıta jaңғyrtýmen aınalysatyn elimizdegi birden-bir ortalyқtar қataryna jatady. Osy oraıda sharýashylyқty basқaryp otyrғan D. Dәýkeımen қazaқy ıt tұқymyna қatysty mәseleler jaıynda әңgime өrbitken bolatynbyz.
- Aldymen sharýashylyқtyң is-қyzmeti jaıynda toқtalyp өtseңiz?
- Bizdiң ortalyқtyң negizgi jұmysy - қazaқ tөbetterdi asyraý jәne olardy kөbeıtý. Otarmen aıdalada da, taýda da jұmys isteý sııaқty ıttiң biregeı jұmys қabiletterin damytý sharýashylyқtyң mindeti bolyp keledi. Bizde tұқymdy қaıta jaңғyrtýmen baılanysty ister atқarylady, osy oraıda osy tektiң tarıhı beınesine saı bolýyn basty nazarda ұstaımyz. Bizdiң selektsıonerler janýarlardyң minez-қүlқyna da үlken kөңil bөledi. Ol kez kelgen jaғdaıda, әsirese adamғa baılanysty, tұraқty bolý kerek. Қazirde ortalyқta jүz shaқty ıt bar. Bұlardyң bәri taza tұқymdy, joғaryda aıtyp өtken joıylyp bara jatқan tөbetter.
- Bүginde osy ıt tұқymdary қaı aımaқtarda saқtalғan?
- Jalpy bizdiң izdenisterimizdiң aıasy Қazaқstan aýmaғymen ғana shektelmegindigin aıtyp өtkim keledi. Kezinde shetel asyp ketken tөbetterden taraғan ұrpaқtardy қaıtaryp alý maқsatymen, Reseı, Baltyқ jaғalaýy elderine deıin izdeý saldyқ. Al elimizde Semeı, Almaty sekildi өңirlerde әli kүnge deıin taza tұқymdy saқtap қalғan aýyl adamdary kezdesedi. Solardyң arқasynda қazaқy ıttiң asyl қasıetterin әri қaraı jetildirip, olardyң sanyn kөbeıte tүsýge mүmkindik bar. Kөshpendiler dәstүri toқtap, ұmytyla bastaýymen birge tөbet te ұmyt қalyp, halyқ nazarynan tys қaldy. Қazirde onyң ұmytyla bastaғan aty men zatyn el esine salýdy kөzdegen tұlғalar barshylyқ. Alaıda onyң asyldyғyn paıda tabý kөzine aınaldyryp jүrgenderi de jeterlik. Eң өkinishtisi sol, қasқyr ıisimen maldanbaғan, өzge қanmen aralasқan, құr iri denesi bar ıtti «tөbet» dep kөrsetip jarnamalap jatady. Bұl taza қandy tұқymnyң joıylýyna ғana emes, қanmen beriletin қasıetterdiң joғalýyna da әkelip soғary sөzsiz...
- Osy oraıda tөbettiң өzine ғana tәn қasıetteri men minez-құlyқtaryn aıtyp өtseңiz?
- Kөpshiligi tөbetti birneshe tүrge bөlip jatady. Bұl қate pikir. Өtken ғasyrdyң soңynda tұқymdardy toptastyryp jүıeleý saldarynan mamandar tөbetti «ortaazııalyқ ovcharkalar» tobyna jatқyzyp jiberdi. Atalғan tұқym men tүrikmen alabaılary tүptep kelgende қospa қandy tөbetter bolyp tabylady. Shyn mәninde naғyz tөbet bir otar қoıdy jalғyz өzi baғa alady, қasқyrmen betpe-bet kelýden taıynbaıdy. Қazaқy ıt bir kөrgennen-aқ adam esinde kөpke deıin saқtalyp қalarlyқ қaıtalanbas beınesimen, alyp mүsinimen erekshelenedi. Ittiң ortasha tұrқy 72-75 sm, keıde 80 sm-ge deıin barady. Salmaғy 50-60 kg shamasynda bolady. Ittiң temperatýralyқ өzgeristerge beıimdiligi bar. Bas sүıegi arқa jonyna nyғyz ornalasady, қabaғy dөңesti, maңdaıy jazyқ bolyp keledi. Tұmsyқ bitimi bas sүıeginen kishileý, ұshy jalpaқ, қara tүsti bolyp keledi. Үstiңgi erni қalyң, astyңғy ıegi jalpaқ, jaқ sүıekteri kүshti, bederi aıқyn. Basyn eңkeıtkende bas terisinde қatparlar paıda bolady. Құlaқtary ұshbұryshtanyp, tөmen ornalasady. Kөzderi tereң ornalasyp, әdettegiden kishirek bolady. Tisteri iri, tabıғatynan aқ tүsti. Ittiң aıaқtary ұzyn emes, beli jalpaқ, bұlshyқty saýyry shyғyңқy bitken. Қarny keýde tұsymen deңgeıles. Teri asty torlarynyң өzegi bүkil denesinde jaқsy damyғan. Bұndaı jaratylys қataң tabıғat jaғdaıyna saı damyғan құbylys dep esepteımin, alaıda kınolog mamandar ony қasқyr tisinen қorғanys kөzi dep kөrsetip jүr. Tөbettiң jүni қatty, қyltanaқ jүniniң ұzyndyғy 10 sm. bolady. Tөbetter tүsi jaғynan alýan tүrli bolmaıdy - olarғa қara, қoңyr, sұr, sarғysh, қyzғylt tүster tәn. Kөpshiliginde kөz astynda aқtaңdaң jәne kөz aınalasynda kөzildirik tәrizdi belgiler bar. Adamdarmen қarym-қatynasta tөbetter erkin, adal, paıymdylyғymen erekshelenedi. Ol өzin adammen teң dәrejede ұstaı biledi. Jazyқsyz jazalanyp jatsa, ol bұl jaıtty kөңiline aýyr alyp, ıesimen қarym-қatynasty toқtatýғa deıin barady. Onyң өzine tәn ereksheligi - қasқyr men қasқyr tektes ıtterge, jartқysh aңdarғa өshtigi. Қıyn jaғdaılarda өz betimen sheshim қabyldaı alady.
- Al bүgingi zaman үshin tөbettiң қandaı paıdasy tıer edi?
- Қazirgi kezde қazaқ malshylary mıllıondap shyғynғa ұshyrap jatady. Oғan basty sebepterdiң biri - maldyң ıt-құsқa, tүz taғylaryna jem bolýy. Jergilikti oryndarda қasқyrdy atý baғasyn 10-40 dollar aralyғynda baғalaıdy. Mamandar atalғan әreketten de gөri tıimdi әdisti ұsynýda. Ol - әrıne mal-jandy қorғaý үshin tөbet ıtterdi asyraý. Mysaly, ertede қazaқ malshylary tөbetterdi tamaқtandyratyn ıtaıaқtardyң ishki өңirine қasқyr terisin қaptatady eken. Bұl ıttiң қasқyrdyң ıisine jyldam үırene berýine septigin tıgizedi. Sondyқtan da osy қasıetiniң arқasynda dala jyrtқyshtaryna қarsy tұra alady. Malshylarymyz da osy jaıtty қaperlerine alyp jүrse kөp paıda bolar edi. Osy oraıda aıta ketý kerek, қazaқy ıt tұқymyn keңinen nasıhattaý maқsatynda 2008 jyly «Tөbet - қazaқy ıt» degen kitap shyғardyқ. Bizdiң sharýashylyқtyң bastamasymen jarııalanғan basylym үsh tilde - қazaқsha, frantsýzsha, aғylshynsha jazylғan. Bұnda ıt teginiң sıpattamasy, tarıhy, қazirgi kezdegi ahýaly jaıynda kөp mәlimetter toptastyryldy. ıAғnı kitapқa birneshe jyldan beri osy salada bizdiң atқarғan eңbekterimizdiң, izdenisterimizdiң nәtıjeleri jınaқtalғan.
- Bolashaққa қandaı maқsat-mindetter қoıyp otyrsyzdar?
- Bizdiң negizgi mindetimiz osy tұқymdy saқtap, қaıta oraltý arқyly қazaқstandyқ, әlemdik deңgeıde tөbettiң alar ornyn aıқyndaý bolyp keldi jәne solaı bola beredi de. Biz bұl sharýany paıda tabý maқsatymen, kommertsııalyқ baғytta damytý үshin қolғa alғan emespiz. Shynymen de patrıottyқ adal nıetpen jolғa қoıylғan is. Bұl қazirgi қoғamnyң da, ýaқyttyң da қoıar talaby. Belgili bir memlekettegi jan-janýar tүriniң joғalýy - ғalamdyқ deңgeıdegi tirshiliktiң bir arnasynyң үzilgendigi. Sondyқtan da biz atқarғan is қazaқtyң tabıғı-ұlttyқ maқtanyshy - tөbettiң joıylyp ketpeýine septigin tıgizer az da bolsa үles қossa maқsattyң oryndalғany dep bilemin.
- Әңgimeңizge rahmet!