Jerdi súısek, ony isimizben dáleldeıikshi!

Foto: None
ASTANA. QAzAqparat - Bıylǵy kóktemde elimizdiń keıbir óńirlerinde jer reformasyna qatysty jappaı buqaralyq qarsylyq aktsııalary ótkeni málim. Sherýge shyqqandar jerdi sheteldikterge jalǵa berýge nıettengen bılikti «qytaılarǵa ádeıi búıregin burdy» dep aıyptady. Kóp uzamaı «Jerdi satý - eldi satý», «Jerden aırylsaq - qytaılardyń qulyna aınalamyz» dep jalǵan sózdermen urandaǵandardyń qoǵamdaǵy tynyshtyqty shaıqaltýǵa umtylǵan bireýdiń qolshoqpary bolǵany áshkerelendi. Onyń kim ekenin ishińiz sezip otyrǵan shyǵar. Alaıda aıtpaq áńgimemiz ol týraly emes. Jerdi jalǵa berýdiń álemdik tájirıbesi týraly.

Durystap qarasaq, sheteldikterge (sonyń ishinde qytaılar da bar) aýyl sharýashylyǵynda paıdalanatyn jerlerdi jalǵa bergen elder kóptep sanalady. Aıtarlyǵy, álemdik tájirıbe kórsetip otyrǵandaı, mundaı tásil tek qaýipsiz bolyp qana qoımaı, jerin jalǵa bergen el ıgiligi úshin tıimdiligin dáleldeýde. Bul jerde álemniń damyǵan elderiniń biri AQSh-ty aıqyn mysalǵa alýǵa bolady. Qurama Shtattardaǵy aýyl sharýashylyǵyndaǵy jerlerdiń 42,8 paıyzy sheteldikterge jalǵa berilgen. Sheteldikterdiń kópshiligi - qytaılar. Jalǵa alarda qoıylatyn negizgi shart - shetel azamaty tek óziniń tólem qabiletin rastasa bolǵany. Jalǵa alý merzimi shartqa táýeldi, negizinen kópjyldyq kelisimniń úlesi kóp. Jalǵa alý aqysynyń mólsherlemesi naryq zańymen belgilenedi. Aıta ketelik, 1978 jyly AQSh-ta aýyl sharýashylyǵyna sheteldik aqsha salymyn engizý týraly akti qabyldanǵan soń, shetel azamattary ártúrli shtattardan jer ala bastady. Alaıda eldegi 50 shtattyń 17-de jerdi jaldaıtyn sheteldikter úshin shekteýler bar. Jerdi uzaq ýaqyt jaldaǵandar keıinnen satyp alý quqyn ıelenedi.

Qytaı dıqandaryna kóp jerin jalǵa bergen elderdiń biri - Avstralııa. Olar negizinen buryn eshqashan ıgerilmegen, qur ıesiz jatqan jerlerdi bergen. Qazir «altynshy qurlyqta» aýyl sharýashylyǵy daqyldarynyń kóptegen túrleri jaıqalyp ósip tur. Memlekettiń zańnamalyq normalaryn qatań saqtaýǵa qytaılyq dıqandardyń ózi tikeleı múddeli. Áıtpese kez-kelgen zań buzýshylyq áreketi úshin elden qýylady. Al jerge salynǵan ınvestıtsııalardyń 15-20 jylda ǵana qaıtarymy bolatyny belgili. Aıtarlyǵy, jergilikti turǵyndar áýelde qytaılarǵa jerdi jalǵa berýge qarsylyq bildirgen. Biraq qytaılar olardyń kóńilindegi kúdigin seıiltip qana qoımaı, Avstralııanyń azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýge úlken úlesin qosýda.

Sonymen qosa, qytaı fermerleri Tájikstanda, Ýkraınada, Reseıde, Germanııada, Italııada, Kanadada jáne t.b. elderde, Afrıka qurlyǵynda da «jerdi emip», jumys isteıdi. Tájikstan Úkimeti 2011 jyly aýyl sharýashylyǵyndaǵy jerlerdi qytaı fermerlerine jalǵa berý týraly sheshim qabyldady. Sonyń nátıjesinde eldiń ońtústigindegi tórt aýdannyń 15 myń gektar jeri 49 jylǵa jalǵa berildi. Mundaı qadamnyń sátti bolǵanyn ýaqyt kórsetip berdi. Birinshiden, jerdiń ónimdiligi birneshe esege artty. Ekinshiden, qytaılyq ınvestıtsııalar daǵdarys kezeńinde jergilikti ekonomıkaǵa demeý bolýda.  Ýkraına da Qytaımen 3 mln. gektar aýyl sharýashylyǵy jerlerin jalǵa berý týraly shartqa qol qoıdy. Aýdanyna qaraı bólsek, bul Ýkraınadaǵy barlyq jerlerdiń 5 paıyzyn, shabyndyq jerlerdiń 9 paıyzyn quraıdy.

 Reseı Úkimeti de Qıyr Shyǵystaǵy 300 myńǵa jýyq gektar jerin qytaılarǵa jalǵa berdi. Aıtarlyǵy, ol jergilikti halyq eshqashan óńdemegen, tipti paıdalanýǵa jaramsyz jerler kórinedi. Qytaılar qazir onda jemshóp jáne astyq daqyldaryn ósirýmen qatar, mal jáne qus sharýashylyǵyn damytýda. Qytaılardyń buryn jaramsyz dep sanalǵan jerlerde túrli daqyldar ósirip, jaqsy ónim alýy reseılik turǵyndardyń jaǵymsyz kózqarasyn týǵyzǵany da ras. Soǵan qaramastan, el bıligi qytaılyq ınvestıtsııalardyń agroónerkásiptik keshendi órkendetýge ıgi yqpalyn tıgizetinine senimdi.

Shetelderde jerdi jalǵa alatyn qytaılar ǵana dep oılamaý kerek. Mysaly, qazir Germanııa men Frantsııada negizinen arab memleketteriniń (BAÁ, Saýd Arabııasy, Bahreın, Kýveıt jáne t.b.) fermerleri basymdyqqa ıe. Qazirgi kezde úndilik, ońtústik koreıalyq, qytaılyq jer jaldaýshylar Ońtústik-Shyǵys Azııaǵa, Afrıka men Ońtústik Amerıkaǵa ınvestıtsııa salýda. Sebebi jer shary halqynyń sany ósken saıyn, tabıǵı aýyl sharýashylyǵy ónimderine degen suranys ta artýda. Sonyń áserinen jyl saıyn álemdegi aýyl sharýashylyǵy maqsatynda paıdalanatyn jerlerdiń aýdany qysqaryp keledi.

Atap aıtarlyǵy, kóp elderde jerdi basqa maqsatqa paıdalanýǵa qatań tyıym salynady. Germanııada aýyl sharýashylyǵy jerlerin jekemenshik quqyǵymen otbasylyq fermalarǵa berýdiń úzdik tájirıbesi bar. Biraq aýyl sharýashylyǵyndaǵy jerlerdi basqa maqsatqa paıdalanýǵa zańmen qatań tyıym salynady. Gollandııada eldegi barlyq jerlerdiń 30 paıyzy jalǵa berilgen. Memlekettik organdar shartty birneshe ret uzartý arqyly belsendi túrde ruqsat qaǵazdaryn taratady. Frantsııada jerdiń is júzinde qalaı paıdalanylǵanyna kóńil bólinedi. Jalǵa alýda tirkeý rásimi kúrdeli bolǵanymen, zań sheteldikterge tyıym salmaıdy. Danııada da kez-kelgen shetel azamatyna jerdi jalǵa alýǵa kedergi joq. Eger ol jerde sharýashylyq quratyn bolsa, jalǵa alý merzimi 30 jylǵa belgilenedi.

Jerdiń jekemenshik jáne memlekettik formasy Belgııada, Shvetsııada, Italııada jáne Reseıde bar. Belgııada jalǵa berý qatynastaryn retteý sheńberinde memleket latıfýndıstermen jáne jerlerdi maqsatsyz, tıimsiz paıdalanýǵa qarsy kúresedi. Agrarlyq sektordyń zattyq quqynyń negizgi formasy jekemenshik bolyp tabylady. Shvetsııada jerdiń 43 paıyzy nemese 19 mln. gektardan astamy jekemenshiktiń qolyna berilgen. Italııada jerdi jalǵa berýdiń óte qatal formasy qoldanylady. Mysaly, jerdi tıimdi paıdalaný úshin ıtalıan bıligi onyń ónimdiligin arttyra almaǵan jergilikti turǵyndardan kúshpen tartyp alyp, tıimdi basqarýshylarǵa jalǵa beredi.

Endi maqalamyzdyń basyndaǵy qarsylyq aktsııalaryna qaıtyp oralaıyq. Ne sebepten jer reformasyna qatysty zańnamaǵa engizilgen ózgerister bizdiń qoǵamda qoldaý tappady? Meniń oıymsha, buǵan jer reformasy boıynsha durys túsindirý jumystarynyń júrgizilmegeni sebep boldy. Ekinshi sebep - atyraýlyq belsendiler Maks Boqaev pen Talǵat Aıan sekildi jekelegen azǵyrýshylar ońtaıly sátti qara basynyń múddesine, ashkózdigine paıdalandy. Sonyń nátıjesinde qoǵamdaǵy jáne eldegi tynyshtyqqa qastandyq jasaýǵa umtyldy. Sol oqıǵadan keıin 4 aı ótkende, biz patrıotızm, jerdi súıý degen jalǵan urandardyń artynda dúnıeqorlyq, ashkózdik pıǵyl jatqanyn kórip otyrmyz. Árıne, ulan-ǵaıyr jerimiz bar. Biraq ony jeke bastyń ashkózdigi úshin qurban qylýǵa bola ma? Joq. Kerisinshe, jerdi shynaıy súıetin bolsaq, ony ispen dáleldeıik. Sol jerge ónim ósireıik, ony baptap-kúteıik. Keler urpaqqa ónimdi, sapaly kúıinde qaldyraıyq.

Jer taqyrybyn nesine qozǵap otyrsyń dep bázbireýler meni sógýi múmkin. Memleket basshysy N. Nazarbaev jerdi jalǵa berýge 2021 jylǵa deıin moratorıı jarııalady. Osyǵan oraı kózi qaraqty oqyrmannyń nazaryna myna aqparatty taǵy bir ret usynǵym keledi: qazir Qazaqstanda jerdi jalǵa alǵan 12 shetel azamaty bar. Olar 31,3 myń gektar jerdi jalǵa alyp, kádesine jaratýda. Elimiz boıynsha aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy paıdalanatyn 100 mln. 835 myń 400 gektar jer baryn eskersek, ıaǵnı, sheteldikterge bar-joǵy 0,03 paıyz gektar jer jalǵa berilgen. Sol sebepten «kóp jerimizdi qytaılarǵa berip qoıdyq» dep ýaıym jeýdiń qajeti joq.

Seıchas chıtaıýt