Jerdi saqtaýshy ? Halyq qaһarmany A.Hrıstenko

QARAǴANDY. Aqpannyń 16-sy. QazAqparat /Valentına Elızarova/ - Jer adamy, halyq adamy, Aq kóńil-adam ... Altyn juldyzben jáne «Halyq qaharmany» joǵary ataǵymen marapattalǵan Aleksandr Fedorovıch Hrıstenko týraly materıal daıyndaý barysynda, men ol kisimen kezinde birge qyzmet etken, búginde kózi tiri adamdarmen, seriktesterimen jáne dostarymen kezdestim. Ótken kúnniń estelikterimen oı bólisken olar, erikten tys beıneli túrde aıqyndaıtyn áńgimege aýysyp ketip otyrdy. Ol, ómirdiń mánin tereń túsinetin, adamnyń qunyn shyn baǵalaı biletin, jerdi qasıet tutqan jáne sol jerde óziniń óshpes izin qaldyrǵan kisi retinde jurtshylyq júreginde saqtalyp qaldy.

Aleksandr Hrıstenko «Құrғaқ jerlerdegi eginshilik: teorııa, tәjirıbe, ekonomıkalyқ tıimdilik» atty kitabynda өz өmirbaıanyn «Ata-babasynan sharýa, Ýkraınada barlyқ mүlkinen aırylғan Roman atanyң nemeresi, erikti-tyңger», - dep, қysқa da nұsқa sýrettedi. Tereң zerttelgen bұl ғylymı eңbegin, ol tyңnyң 40 jyldyғyna arnady. Atalғan eңbek kүni bүginge deıin өz maңyzdylyғyn joıғan joқ. Onyң өmirbaıanynda keme jasaýshy degen sөz tirkesi bar. Ol, Harkov mashına jasaý tehnıkýmyn bitirgen soң, Tallın keme jasaý zaýytyna sheber bolyp ornalasady. Degenmen, құlshynysyn ony jerge degen құshtarlyқ jeңip ketedi, dıқanshylyққa қaıta oralady. Eңbek ete jүrip, Tselınograd aýyl sharýashylyғy ınstıtýtyn syrtaı oқyp bitiredi.Aleksandr Hrıstenko ? alғashқy tyң ıgerýshiler sapynan. Ol Қazaқstanғa alғashқy tolқynmen, 1954 jyly kelgen edi. Ony, Қaraғandy oblysy, Nұra aýdanyna қarasty, Prjevalskıı atyndaғy keңsharғa baғyttaıdy. Jaңa sharýashylyққa kele salysymen, jas jigit өzin aldyңғy қatardan kөrsete aldy. Іsker mamanғa, traktorshylar brıgadasy birden senip tapsyryldy. Sonymen қatar, ol қoғamdyқ jұmysta da jetekshi rөl atқardy ? ony komsomol komıtetiniң hatshysy etip saılady.«Tyңdy biz neden bastadyқ? Әrıne, barlyқ jerdegi sekildi alғashқy қazyқ қaғýdan bastadyқ . Biz tikken shatyrlardan jastyқtyң lebi esip tұrýshy edi. Sondaı-aқ, alma baғyn otyrғyzdyқ», - dep oı bөlisetin, kezinde iri sharýashylyқtyң basshysy bolғan kezinde Aleksandr Fedorovıch.Aıta ketý kerek, ol өz өmirinde baқshany az өsirgen joқ. Ol jetekshilik etýge kelgen қaı aımaқta bolmasyn, baý-baқshalar өsirý қolғa alynatyn. Hrıstenkonyң jemisti eңbek etken jeri, Tsentralnyı aýylyndaғy Қaraғandy ғylymı-zertteý keңshary ? aýyl sharýashylyғy ınstıtýtynda (қazirgi kezde Қaraғandy ғylymı-zertteý өsimdik jәne selektsııa ınstıtýty), kүni bүginge deıin kөgaldandyrý jөninde eshқandaı da mәsele joқ. Basty maқsat ? mұraғa қalғan jasyl jelekti saқtap қalý.Өmirbaıanғa қaıta oralsaқ. Aleksandr tyң aımaғynan әsker қataryna shaқyrylady. Ol, bұl ortada da өzin әskerı oқý men қyzmettiң үzdigi retinde tanytty. Әskerı salada қyzmet etýge bolýshy edi. Tipti, өziniң týғan өlkesi Ýkraınaғa қaıtýyna jol ashyқ edi, biraқ, eңbek etken tyңғa, onyң ishinde өzi jұmys jasaғan keңsharғa қaıta oraldy. Biraz ýaқyt өtkende, Nıkıta Hrýşev өz baıandamasynda Hrıstenko týraly aıtyp, Odaқ kөlemindegi eң jas dırektor Қazaқstanda eңbek etip jatar, jұmys jasaýdy barlyғy sodan үırenýleri kerek, dep atap өtti ol.Aleksandr Fedorovıch 1955 jyly bar bolғany 22 jasta Nұra aýdanyndaғy «Kıev» keңsharyna dırektor bolyp taғaıyndaldy. Bұl, sol kezde oblystaғy өte iri sharýashylyқ bolatyn: ıelikte 20 myң gektardan astam egin alқaby men myңdaғan iri қara mal bar. Sharýashylyқtyң bұlaısha atalýyna Kıev oblystyқ keңsharlar tresinen jastardyң osynda kelýi sebep boldy. Kөp ýaқyt өtpeı-aқ, «Kıev» gүldene berdi. Ashyқ dalaғa oryn tepken sharýashylyқtyң daңқy artyp, az ýaқytta onyң ataғy bүkil Odaққa tarap ketti. Basshy retinde Hrıstenkony tek өndiristik jetistikter ғana қyzyқtyrғan joқ. Ol barlyқ ýaқytta adamdarғa jaқsy jaғdaı týғyzýғa ұmtyldy. «Sol kezdiң өzinde, үılerge jylý jүıesi ornatyldy, әr pәterge telefon ornatýғa kүsh saldy. Keңshardyң өz aýrýhanasy, al onyң janynda emhana boldy. Hrıstenko Kıevten «Kıev» keңsharyna alty myңnan astam hosh ıisi aңқyғan қaraғan aғashynyң kөshetterin jәne eki myң terek aldyrdy. Hrıstenko jetekshilik etken alғashқy jyly sharýashylyқta құs sharýashylyғynyң өte jaқsy damyғany sonshalyқ, balapandardy қaıda jiberýdiң өzi mәselege aınaldy. Aýyl tұrғyndary dıetalyқ et өnimin tegin alyp otyrdy. Oblysta jylyjaı tұrғyzý osy sharýashylyқta birinshi bolyp қolғa alyndy. Kөkөnis alýshylar Қaraғandydan, Temirtaýdan aғylyp kele bastady», - dep jazatyn jýrnalıster.Jas dırektordyң iskerligi tez baıқaldy. Kөp ұzamaı, ol қyzmette joғarlatylyp ? aýdandyқ, sodan keıin oblystyқ aýyl sharýashylyғy basқarmasyn basқardy. Degenmen, sheneýniktik қyzmet oғan jan rahatyn bermedi. Onyң bar bolmysy men өmirlik ұstanymy ? jermen bite қaınasқandaı edi.Arada biraz ýaқyt өtken soң, Hrıstenko өz қalaýymen basқarýshy қyzmetti tastap, aýyl sharýashylyғyna қaıta oralady. Ol jetekshilik etken Kırov atyndaғy keңshar, kartop өsirýden rekordtyқ kөrsetkishke қol jetkizip, sharýashylyқ ataғyn aspandatyp jiberdi. Mұnda, mal sharýashylyғy kesheni құryldy. Keңes Odaғynyң tұrmys deңgeıin kөrsetý үshin, sheteldikterdi osy keңshardyң ortalyғy ? Rostov aýylyna arnaıy әkeletin.1982 jyldyң bas kezinde A.Hrıstenko aýyl sharýashylyғy tәjirıbe stansasyna dırektor bolyp taғaıyndaldy. Bұl jerde, ol ғylymı eңbekti jandandyra bastady. Ol үshin, bұl sharýashylyқta biregeı adamı әleýet kүshti boldy. Stansyda bұryn KarLagta otyrғan ғalym-selektsıonerler kөp edi. Mәselen, sonyң biri retinde aıtar bolsaқ, ıAkov Kondratevıch Bychek astyқtyң sırek ұshyrasatyn үsh sortyn shyғardy.Basshy retinde, Hrıstenko ғylymı jemisti jұmys jasaý үshin, barlyқ jaғdaıdy jasaýғa tyrysty. Ol өzi de, құrғaқ jerlerdi ıgerýdiң қaraғandylyқ әdisi atty eңbektiң avtory retinde tanymal bolғan. Қazaқstan Respýblıkasy Mınıstrler Kabınetiniң қaýlysymen, 1991 jyly stansy bazasynda Қaraғandy ғylymı-zertteý keңshar-ınstıtýty құryldy. Mұny, daladaғy aýyl sharýashylyғy ғylymı-zertteý ınstıtýty dep atasa da bolғandaı edi. Bұl ? barlyқ ғylymı shyғyndary sharýashylyқtyң қarjysy esebinen jүrgiziletin, Қazaқstandaғy jalғyz ғylymı mekeme.Keңshar-ınstıtýt ornalasқan Tsentralnoe aýylynyң baıyrғy tұrғyndary Aleksandr Fedorovıchti әli kүnge үlken құrmetpen eske alyp, oғan degen alғystaryn bildirip jatady. Өıtkeni, barlyқ ardagerler үshin jaıly үıler salyndy. Aýylda ortalyқtandyrylғan jylý jүıesi men basқa da қala tұrғyndary kүndelikti tұtynyp jүrgen ıgilikter paıda boldy. Үzilis kezinde, қysқy baқta құstardyң әýezdi әýenin estip otyryp, dem alatyn saýynshylardy bұl fermadan basқa jerden kөrgeniңiz bar ma? «Sizdiң өmir jolyңyz ben jastyқ shaқtaғy өz taңdaýyңyzғa degen adaldyғyңyz ? jer өңdeý, onyң ıesi bolý jәne ony saқtaý baғytyndaғy tabandylyғyңyz қandaı marapatқa da laıyқ. Eңbek jolyңyzdy 18 jasar balaң keziңizden bastap, Қaraғandy oblysyndaғy tyңdy ıgerdiңiz, bүgingi kүnge deıin өz mindetiңiz ben қalaýyңyzғa қyl tүsirmediңiz. Ýchaske mehanıgi, traktor brıgadasynyң brıgadıri, bas ınjener, keңshar dırektory, aýyl jastarynyң jetekshisi, oblystyң aýyl sharýashylyғy өndirisin ұıymdastyrýshy, iri ғylymı-zertteý ortalyғynyң dırektory, ғalym ? Sizdiң jalyndy өmirbaıanyңyzdyң asýly kezeңderi osyndaı» - bұl sөzder A.Hrıstenkonyң 60 jyldyқ mereıtoıynda Memleket basshysy Nұrsұltan Nazarbaevtyң құttyқtaýynan alynyp otyr. Prezıdent shetelderge saparғa shyққanda, aýyl sharýashylyғy yntymaқtastyғyn damytý mәseleleri boıynsha A.Hrıstenko da resmı delegatsııa құramyna jıi enetin.Қaraғandy oblysynda ataқty jerlesteri týraly «Jer ıesi bolý» degen atpen eki derekti fılm tүsirildi. Onyң birinshisi -1960 jyly eң jas dırektor týraly tүsirilse, ekinshisi ? 1992 jyly A.Hrıstenko keңshar-ınstıtýtқa jetekshilik etken kezderi tүsirildi. 1995 jyly A.Hrıstenkoғa Қazaқstannyң eң joғarғy nagradasy ? «Halyқ қaһarmany» ataғy berildi. Ol, sondaı-aқ, Lenın ordeni, Oktıabr revolıýtsııasy taғy basқa da memlekettik nagradalardy қospaғanda, №2-shi Altyn jұldyzdyң ıegeri. Birneshe mәrte Қazaқ KSR Joғarғy Keңesiniң depýtaty, Қazaқ KSR halyқ depýtaty bolyp saılandy. 1996 jyly Jaratylystaný ғylymdary akademııasynyң tolyқ mүshesi bolyp saılandy.