JEŃІSKE JETKІZGENDERІMІZ: Jan ákem, men ózińdi 67 jyl ótkende izdep taptym!
Alapat soǵysta habarsyz, iz-tússiz ketken bozdaqtar qanshama? Elde qalǵan jaqyn týystary olardy «kebin emes, kebenek kıip ketip edi», - degen úmitpen saryla kútti. Olar úmit otyn óshirmeı, áli de kútýde. Kútýmen ótip jatqan ǵumyr áli de jalǵasýda. Habarsyz ketkenderdiń deregi áli de shyǵyp, aptap ystyqtaǵy bir jelpintip ótetin samal jel ispetti jarymjan kóńilderdi bir jadyratýda.
Habarsyz ketken áke deregin arada 70 jylǵa jýyq ýaqyt ótkende estip, kóńilimdi demdep, sonaý Reseı jerindegi baýyrlastar zıratyna jerlengen ákesiniń basyna baryp zııarat etip qaıtqan adamdardyń biri men edim. Áli de bolsa, betteri sarǵaıǵan qujattar men fotosýretterdi kórgende jan ákem esime oralyp, boıymdy saǵynysh sezimi bıleıdi.
Ózim jalpy, Soltústik Qazaqstan oblysy óńiriniń týmasymyn. Ákem Shákir Aqpanbetov 1942 jyly Oktıabr aýdanynyń Keńes aýylynan áskerge shaqyryldy. Aıy kúni jetip otyrǵan anam Raqııa sonyń aldynda ǵana bir aı buryn áperbaqan brıgadırdiń daýysynan shoshyp, túsik tastap, qaıtys bolyp ketken-di. Sheshemizdiń ǵapyl qazasynan basymyzǵa túsken qaıǵy bulty seıilmeı jatyp, ákemiz qan maıdanǵa jol tartty. Osylaısha aǵalarym Qınaıat pen Nurmuhambet úsheýimiz 74 jastaǵy ájemiz Balkúmistiń panasynda qaldyq. Ol kezde men 10 jastamyn, biraq soǵys oıyn balalaryn erte eseıtti ǵoı.
Iá, jandy da, tándi de qańtardyń aıazyndaı qaryǵan sol bir qytymyr kezeń qalaısha esinen shyqsyn? Kózderi jaýtańdaǵan úsh balaǵa qamqor bolyp júrgen Balkúmis ájeı qyrshyn ketken kelini men áskerdegi balasyn oılap, kóz jasyn syǵyp alady anda-sanda. Oǵan qosylyp, bizde eńirep jylap alamyz.
Ákemniń sońǵy haty 1942 jyldyń qarasha aıynda keldi. «Jeńil jaralanyp, qaıtadan sapqa turdym, taıaý kúnde urysqa engeli turmyz», - dep jazypty sol hatynda, keıin habar-oshar sap tyıyldy. Sonan ne kerek, arada 1 jyl ótkende, 1943 jyly qara qaǵaz keldi. Onyń ózin joǵaltyp aldyq qoı keıin. Ýaqyt qandaı da bolsyn jarany emdep jazady ǵoı. Jyl ótken saıyn qaıǵy júgi de birte-birte jeńildedi. Biraq ózim oılaýshy edim, shirkin-aı, ákemniń jerlengen jerin tapsam ǵoı dep. Áıteýir basyna baryp duǵa qylyp qaıtsaq ta dátke qýat qoı. Soǵys aıaqtalǵan soń habar salyp, izdestirem be dep júrgen Qınaıat aǵam jol apatynan qaıtys bolyp, basqa da jaǵdaılar kıip ketip, bir sáti túspeı qoıdy. Qoldan keleri jyl saıyn 9 mamyrda ákemniń arýaǵyn eske alyp, duǵa baǵyshtaımyn. Alaıda, syǵyraıyp janǵan maıshamnyń sáýlesindeı keýdedegi úmit oty óshpeı kelip edi. Aqyry sol úmit oty jarqyraı jandy.
... - Mama, men atamyzdyń jerlengen jerin taptym, - dep nemerem Ádilbek telefon shalǵanda áýelgide ne bolǵanyn túsinbeı qalǵan edim. (Nemerem meni áli kúnge deıin osylaı ataıdy)
- Qulynym-aý, ne deısiń, qaıdan deısiń, shyn ba? - dep abdyrap qaldym.
Sóıtsem, kompıýter aldynda jıi otyratyn nemerem Ádilbek ǵalamtor arqyly atasy Shákir Aqpanbetov jerlengen zıratty taýypty. Sol qýanyshyn ájesine jetkizgeli asyǵa telefon shalyp turǵan beti eken. Bul 2009 jyldyń maýsymy edi. Alǵashynda senbegenim ras. Biraq nemeremniń kompıýterdegi atasyna qatysty barlyq derekterdi taqyldatyp, naqpa-naq aıtyp bergende senbeske sharam qalmady. Úıde jalǵyz otyr edim, «Shynymen tabyldyń ba áketaıym-aı», - dep ebil-debilim shyǵyp, nesheme jyldar boıy keýdede zapyrandaı jınalǵan sherimdi tarqatyp eńirep turyp jylap aldym.
Qanshama jyldar boıǵy armanym aıaq astynan oryndalǵan soń jedel jol qamyna kiristim. Endigi maqsat-tilek bireý ǵana. Ol áke rýhyna taǵzym etip, beıitine zııarat etip qaıtý.
Nemeremniń ınternetten alyp bergen qujat jazbalarynda: «RSFSR, Voronej oblysy, Krasnolesnyı poselkesi, Grafskaıa stansasy, №35 baýyrlastar zıraty. Bul jerde 79-shy temir jol batalonynyń, 5-shi temir jol brıgadasynyń jaýyngerleri jerlengen. Olar 1942 jyldyń shilde aıynda qaza bolǵan», - degen sózder jazylǵan. Zıratta jerlengen jaýyngerler tiziminde qyzyl ásker Aqpanbetov Shákir 7-shi bolyp tur. (Munda Aqtanbetov dep qate jazylǵan). Odan keıin qatardaǵy jaýynger Juma Avızov, serjant Ivan Abrasov, leıtenant Dmıtrıı Averıanov... tizim osylaısha jalǵasyp kete beredi. Barlyǵy 209 jaýynger. Týǵan jerlerinen topyraq buıyrmaı, jat jerdiń búıirin tompaıtqan qaıran bozdaqtar!..
Sóıtip, 2010 jyldyń shilde aıynda Reseıdegi Voronej jerine tabanymyz tıdi. Ol jaqqa barmas buryn áskerı komıssarıat arqyly derekterdi taǵy bir anyqtap aldyq ta jolǵa shyqtyq. Kórmegen jerdiń oı-shuqyry kóp degen emes pe, jalǵyz ózime jol júrý qaıdan kelsin, janyma nemere sińilim Álıma men kishi ulym Janbolat erdi.
Grafskaıa stansasy Voronejden nebary 20-30 shaqyrymdaı ǵana jerde eken. Sol aradan bizdi Krasnolesnyı poselkelik keńesiniń qyzmetkeri Marına Nıkolaevna Voronına esimdi jyly júzdi áıel kútip alyp, zırat basyna ertip júrdi. Endi sol kezdegi júrek tolqynysymdy tilmen aıtyp jetkize almaımyn. Aldymnan ákem shyǵyp, «Qulynshaǵym keldiń be? - dep mańdaıymnan ıiskep, qushaǵyna basatyndaı bir túrli alakúlik kúı keshtim. Kóńilim uıqy-tuıqy, kózimde jas...
...Áke qabiriniń basynda tompıǵan tómpeshikti qushaqtap uzaq jyladym. «Jan ákem, meniń kelgenimdi saǵan Alla Taǵalam sezdirsin, perzentińniń sartap bolǵan saǵynyshtan topyraǵyńa tamǵan kóz jasyn balańnyń ózińdi aımalaýy dep bilersiń. Janym ákem, osynshama keshikkenime renjimessiń, osy kúndi qanshama kútkenimdi sezseń etti?» dep egildim. Ábden sherimdi tarqatyp, maýqymdy basqan soń arnaıy alyp kelgen týǵan jerdiń topyraǵyn áke qabirine tógip, sol jerdiń bir ýys topyraǵyn oramalǵa túıip alyp, bar bilgen aıat súresin oqyp, ornymnan turdym.
Budan keıin baýyrlastar zıratynan shyqqan soń ákemniń bir tamshy da bolsa qany tamǵan jer ǵoı dep stansadaǵy gospıtalge bardyq. Sonan soń áskerı komıssarıatqa baryp, arnaıy alyp kelgen sálem-saýqatymdy tapsyrdym. Sol kúnniń keshinde qaıtadan poıyzǵa otyryp, elge bet túzedik.
Iá, arada 70 jylǵa jýyq ýaqyt ótkende tabylǵan ákemniń deregin taýyp, qansha jyl boıy bir habar bolar dep úmit jibin úzbegen perzentiniń sartap bolǵan saǵynysh sezimin, júrek tolqynysyn bir maqalaǵa syıdyrtyp, aıtyp jazý múmkin be?
Grafskaıa stansasynda bolǵanymyzda Marına Nıkolaevna myna bir jaıdy aıtyp edi. Baýyrlastar zıratyna jerlengen jaýyngerlerdiń esimderin jarııa etýde áskerden jaralanyp qaıtqan, mektepte tarıh páninen sabaq bergen jergilikti jerdiń bir azamaty kóp eńbek sińiripti. Ol qaza tapqan jaýyngerlerdiń gospıtalde jınalyp qalǵan qujattaryn, jeke kártishkelerin rettep, osy baýyrlastar zıratyndaǵy bozdaqtardyń tizimderin bir retke keltirgen eken. Ol adammen kezdesýge taǵdyr jazbapty, osydan 2 jyl buryn qaıtys bolyp ketipti. Ókinishke oraı, ol kisiniń aty-jónin de anyqtap surap almappyn.
Degenmen, kóńilge demeý bolatyny - araǵa 67 jyl salyp baryp, áke qabiriniń tabylǵandyǵy. Endigi jerde artynda qalǵan urpaqtary alysta jatqan jaýynger ákem Shákir Aqpanbetovtiń beıitiniń basyna baryp duǵa oqyp, zııarat etip turady budan bylaı. Buǵan da shúkirshilik. Osyǵan táýbe qylamyn.
Kásıra Shákirqyzy