JEŃІSKE JETKІZGENDERІMІZ: Qan maıdannan aman qaıtqan atamyz beıbit eńbekte de alda boldy - A.Aqbolatqyzy, BQO
Maıdan joldary týraly aıtqanda, «eı, táńirim, soǵysty endi eshkimniń basyna bere kórmesin!» degen bir tilekpen bastap, sonymen aıaqtaıtyn. Ózi birde Chehoslovakııanyń Lıberets qalasy mańynda qorshaýda qalǵan eken. «Aınala ý-shý, nemis daýystaryn estip jatyrmyz. Іshteı týǵan jermen, týma-týysqandarmen qoshtasyp jatyrmyn...Tiri qalam degen oı bolǵan joq. Ólsem, sheıit bolǵandardan artyq emespin, tutqyn bolǵansha ne de bolsa, sońǵy oqty ózime jumsarmyn degen sheshimge kelip, tapanshamdy yńǵaılap ala bergen edim. Qasymda orta jastan asqan sibirlik joldasym P.V.ıÝshınniń: -Sasha, tek qana 19-dasyń, ajalǵa asyqpa, qolǵa túser bop qınalsań, oǵyń ózińde emes pe? - degen basý sózin ómiri umytpaımyn», deıtin. Shynynda da tamyrynyń úzilip qalmaı, úsh ul (meniń ákem kishisi), úsh qyz tárbıelep ósirip, olardan bizdi kórgenine myń márte táýbe etýshi edi.
Meniń oıymsha, atamnyń taǵdyry qıyn da qyzyqty, sulý da sanaly sııaqty. Ol es bilgeli ustazdyq etip, tarıh páninen dáris berdi.
Qıyn bolatyny - tustastary joqshylyqty az kórgen joq. «Qoskóldegi mektepke bir úıdiń balalary Jumash pen Beısen bir aıaq kıimmen keletin. Kezektesip kıetin». -Sonda olar mektepke kún aralatyp barady eken ǵoı? - deımin men. «Jo-oq, etik kıgeni jalań aıaqtysyn arqalap keletin. Oqyǵysy keledi, qatarlastarynan, tipti birinen-biri qalǵysy kelmeıdi. Ol ýaqytta oqýǵa degen ynta sonshalyqty zor bolatyn».
Ǵumyrynyń qyzyqty bolatyny: bar ýaqytyn tek qana eńbekke jumsady. Qoly bir qarap otyrmaýshy edi. Aǵashtan túıin túıgen sheber bolatyn. Sol kezdiń baǵamymen eseptegende ózimiz turǵan keń úıdi salǵan da, onyń ishin óz qolynan shyqqan jıhazben jasaqtaǵan da ózi eken. Túrli áınektelgen shkaftar, sandyq, kitap jınap qoıatyn sóre (onyń ústi tolǵan kitap bolatyn), stoldar t.b. Nemere-jıenderine shaǵyn dombyra jasap beretin. Onysy oıynshyqtan kóri shyn dombyraǵa kóp uqsaıtyn, neshe túrli ánniń sazyn ózi salyp, tartyp otyratyn. Tabıǵat aıasyn óte jaqsy kórýshi edi. Balyqqa, shóp shabýǵa keıde bizdi de ilestire ketetin. Bala emespiz be, biz tek oıynǵa baratynbyz...shirkin, sol bir kez baqytty sátter eken!
Aýylda atamnyń kete-ketkenshe esh eńkeımeı, tik júrgeniniń syryn balyqshylyǵymen baılanystyrady. Malǵa maıa-maıa shópti qolmen shabatyn. Ózi baqsha egetin de jáne sol baqshasynan keler jylǵa tuqymdyq alyp qalýdy esh umytpaıtyn. Baqshasy ónim bergen sátte dastarhanǵa bárimizdi jınap, keler jylǵa tilek tilep, bata etetin. Sol bala kezdegi jegen qııarlar men qyzanaqtardyń, qaýyndar men qarbyzdyń dámi tańdaıymda áli turǵandaı...
Áńgimeni óte qyzyqty etip aıtýshy edi. Beıne bir kórkemsýretti kıno kórip otyrǵandaı bolasyń. Aýdanymyzdyń kóptegen mektepterine basshylyq qyzmetke shaqyrǵanda barmapty. Ajal aýzynan qaıtqan atam aýylyn qımaı, sol jumystarǵa barmaı, S.Meńdeshev mektebinen zeınetke shyqty.
Barlyq aýyl-aımaq ketkeninshe ardagerler keńesiniń tóraǵasy bolǵan atamdy otyrystyń kórki, aýyl uıtqysy edi dep esterine alyp otyrady.Dombyramen ándi shyrqata salǵanda, qulaq quryshyn qandyrady. Ánshilikten alǵan marapattary da kóp bolatyn. Aýyldyq keńes aýdanǵa, oblys ortalyqtaryna, basqa aýyldarǵa kontsert qoıatyn bolsa, atama keletin. Eshkimniń meselin qaıtarmaıtyn kókem jastarmen ázil-qaljyńy jarasyp júre beretin. Jıyn-jınalystarda, túrli sharalarda san túrli taqyryptarda oqıtyn baıandamasy daıyn bolatyn. Sheber de sheshen, mádenıetti, dáleldi, tarıhı faktilermen sóıleıtin.
Aqyndar aıtysyna da qatysyp, talaı márte júldeger atandy. «Keıbiri qaǵazǵa qarap bas almaı, jattaı almaı otyrǵanda, maǵan quıylyp kelip qalady, aıta berem» dep kóńildene «esep beretin». Aqyn emespin, kez kelgen qazaq aqynjandy bolady dep eseptegen atamyz kez kelgen jaǵdaıda óleń shyǵaryp, sýyryp salyp qaljyńdasyp, aıta beretin, ásirese, qurdastaryna shyǵarǵandaryn halyq ánimen aıtyp, otyrǵan jerin dýmanǵa bóleıtin.
Orys tiline jetik, arabsha da jaqsy oqı alatyn. Quran Kárimdi túpnusqadan oqyp otyrýshy edi. Júregi taza bolǵandyqtan bolar deımin, aýyl-el atam kete-ketkenshe quran oqyttyryp, fatıha surap, aq dastarhandaryna jıi shaqyryp, áńgime-dúken quryp otyrýshy edi.
Qanshalyqty aqjarqyn bolsa, sonshalyqty kishipeıil bolatyn. Sonshama óner bir basynda bola turyp, aınala barlyǵy oǵan kelip, aqyl-keńes surap jatqanda da, eshbir kóterilmeıtin. Zamanynda «Turǵyn úı-91» degen baǵdarlama boldy. Eńbegi sińgen ardagerlerge kezeksiz úı salap berýshi edi. Aýyldaǵylar túgel alyp bolyp, atama eń sońynan kezek keldi, kún sýytyp, kúz túsip, qurylys jumysy keler jylǵa qalyp qoıdy. Sonda da jany jaıdary atamyz esh renjimedi, dırektorǵa kirmedi. «Qurylys bolǵan soń asyqpaǵan jaqsy» dep núktesin bir-aq qoıdy. Qurylysshylar qazirgi BQATÝ-dyń stýdetteri bolatyn. Jigitterdi óz balalaryndaı qabyldady, olarǵa únemi dastarhanymyz jaıýly boldy, monshamyz ázir turdy, ózi de qurylys jumysyna kómektesip, ázildesip, áńgimelesip, qastarynda júrdi. Atamnyń kózin kórip, az ýaqyt bolsa da tálimin alǵan sol aǵalar qazir qaıda eken?! «Jaz boıy qansha úı saldyq, biraq sizderge (jumysqa) qýana-qýana kelemiz» - deıtin. Onyń sebebi... sebebi meniń atam bas árippen jazylatyn Adam bolatyn. Ardager ata, ulaǵatty ustaz, meıirimdi áke, beınetqor balyqshy, tálimdi tárbıeshi, aqynjandy aıtysker, jarqyraǵan ánshi, tyndyrymdy sharýa, tereń bilimdi tarıhshy bolatyn.
Aıym AQBOLATQYZY, nemeresi, Másteksaı aýyly, Jańaqala aýdany