JEŃІSKE 70 JYL: Maıdanger haty surapyl jyldardan syr shertedi
Biz áńgime etkeli otyrǵan Qadyr Baıbolauly súıgen jary Kóken apa ekeýi bes qyzdy ómirge ákelip, mápelep ósirip, olardy qutty ornyna qondyrdy. Ata-anasynyń ónegeli ómir jolyn abyroımen jalǵastyra bilgen urpaqtary qazirgi kezde elimizdiń túkpir-túkpirinde el qatarly tirshilik jasaýda. Úıdiń úlkeni Medelhan apamyz búginde seksen alty jasta, odan keıin meniń anam - Álimhan jetpistiń segizinen assa, Sultaı apamyz jetpistiń altaýynda, otbasynyń kenjeleri - Záýre men Bataı apalarymyz jetpis úsh jasta, bári balaly-shaǵaly, ósip-óngen áýlet.
Medelhan apamyz ákesiniń qan maıdanda aıaq-qolynan jaralanyp, elin-jerin, otbasyn saǵynyp, baýyrlaryna balalaryn amanattap jazǵan jyr shýmaqtaryn esinde saqtapty. Apamyzdan óleń joldaryn jazyp alǵan Záýre apamyzdyń sút kenjesi - Aıgúl Narımanqyzy.
Shyǵys Qazaqstan oblysy, Úrjar aýdany, Naýaly aýylynyń turǵyny, bólem Aıgúl Alıasqarovanyń jaqynda habarlasyp, «ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy Uly Jeńiske 70 jyl tolý qarsańynda «Naǵashy atamyzdyń óleńmen jazǵan hatyn baspasózde jarııalasań qaıtedi. Atamyzdan qalǵan mura ǵoı», - degen bir aýyz sózi kóńilime qona ketti.
Osy maqalany ázirleý ústinde Uzynbulaqqa telefon shalyp, anamnan naǵashy atam jóninde tyń derekter suraǵanymda:
- Iá, tátem soǵysqa qatysqan. Biz ákemizdi «táte» deýshi edik. Minezi aýyr, birtoǵa kisi edi. Kóp áńgime aıtpaıtyn. «Soǵysqa bardym. Aman-esen keldim. Sheshemdi, balalarymdy kórdim» dep otyratyn. Al anam aýyryp qaıtys boldy. Biz jas boldyq. Qaısy sózi oıda qaldy deısiń, balam. Tirshiliktiń kúıbińimen júrip kóbin umytyp qaldyq qoı, - dep jaýap berdi.
Anamnyń aıtýynsha, naǵashy atam qoly ashyq, aq kóńil, kópshil, qonaqjaı, adamgershiligi mol adam bolǵan. Qyzdaryn erkeletip ósiripti. Almaty oblysy, Shelek aýdany, Masaq aýylyna qarasty Sarbulaq degen aýylda tatý-tátti ómir súrgen.
Uly Otan soǵysynyń ardageri Qadyr Baıbolaevtyń tómende mysalǵa keltirip otyrǵan óleń-hatynda baıandalǵanyndaı, Dnepr úshin bolǵan urysta aýyr jaralanǵan. Maıdanger arnaıy komıssııanyń sheshimimen jaraqaty aýyr bolýyna baılanysty týǵan jerine qaıtady. Bir ókinishtisi, soǵys ardageri jóninde maǵlumattar múlde az. Óleńmen jazylǵan haty endi ǵana qolymyzǵa tıgen jaıy bar.
Ákem Nurahmet Qalqaevtyń aıtýynsha, naǵashy atamnyń otbasy keıinnen Shelek aýdanyna qarasty Aşysaı aýylyna kóship barǵan. Qadyr atamyzdyń ómirlik serigi Kóken apam aýyryp, 1958 jyldyń 9 mamyrynda, 49 jasynda qaıtqan eken. Bul qaza Qadyr atamyzǵa da, balalaryna da aýyr tıedi. Amal qansha, «Tiri adam tirshiligin jasaıdy». Naǵashy atam araǵa ýaqyt salyp, ekinshi ret úılengenmen, qosaǵymen uzaq ómir súrýdi taǵdyr jazbapty. Qadyr Baıbolauly 1965 jyldyń 3 maýsymynda, 63 jasynda dúnıeden ótken. Aşysaı aýylyna jerlengen.
Aldaǵy ýaqytta maıdanger Qadyr Baıbolaev týraly derekter jınaqtap, qarýlastaryn izdestirip, ómirbaıanyn zerttep, jańa málimetter jınaqtaý - búgingi urpaq úshin paryz. Bul iske maıdanger jóninde maǵlumat biletin ardagerler, aýyldastary, tarıhshylar, ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń qaharmandaryn zertteýshiler belsene atsalyssa eken degen ótinishimiz bar.
Anamnan estigen myna bir derekke toqtalaıyn. Otbasyndaǵy ekinshi baýyrym Nurbolat 1964 jyldyń sáýir aıynda ómirge keledi. Ata-anam bir qýansa, naǵashy atamyz da qatty qýanypty. Ákeme «osy ulyńdy maǵan ber, qara shańyraǵyma ıe bolsyn» dep ótinish jasapty. Ákem ardager atanyń sózin jerge tastamaı, kelisimin bergen. Naǵashy atamyz kishkentaı sábıdi bastan-aıaq kıindirip, uldy bolǵanyna balasha qýanady. Sábı jasqa tolǵanda óz úıine alyp ketpek oıyn bildiredi. Alaıda, Qadyr atamyz bul maqsatyna jete almaı, aıaq astynan bir kún ǵana aýyryp qaıtys bolady. Ol kezde Nurbolat bar bolǵany toǵyz aıǵa tolǵan eken.
Biz tómende Uly Otan soǵysynyń ardageri Qadyr Baıbolaulynyń týǵan elin saǵynyp, súıgen jary men baýyrlaryna óleńmen jazǵan hatyn sol qalpynda oqyrman nazaryna usynyp otyrmyz. Maıdangerdiń bul haty artta qalǵan sol surapyl jyldardyń taǵy bir tyń shejiresi ispettes ekeni shúbásiz.
Qaǵaz-qalam qolǵa alyp,
Birazyraq tolǵanyp,
Bir týysqan aǵaıyn,
Qaryndas, áıel, bala dep,
Toqtaý joq, sóılem tasyǵan.
Dám aıdap júrip kez keldi,
Noıabr aıynyń ýaǵynda,
Qolyma oqtyń tıgeni.
Súıek synyp, syrqyrap,
Kóńilge qaıǵyny úıgeni.
Sol ýaqytta sizderdi,
Kórem degen oıda joq.
Qoldy asyp moıynǵa,
Elge qaıtý oıymda.
Bul Allanyń bergeni,
Eki ret soıyp jarany,
Іshin ashyp qarady.
Tilim kelmeı ımanǵa,
Janym shyǵyp barady.
Saǵynyshty qaıǵy dert,
Denege túgel tarady.
Aıtpaı biler bir Alla,
Іsi aq pen qarany.
Tiri bolyp ómir súrsin dep,
Bul dúnıege qaldyrdy,
Mendeı sherli shalyńdy.
Meken etken elderim,
Almaty atty qalam-dy.
Kemtigi eldiń tolady.
Hat jazǵan kim deseń,
Baıbola degen ákemiz,
Aty - Qadyr bolady.
Saǵynyshty sálemin,
Hat arqyly jazady.
Assalaýmaǵaleıkým, Báıel aǵa,
Aldyńa kelip turmyn, maǵan qara.
Balalar qasyńdaǵy barlyǵy jas,
Jylatpaı aqylyńdy aıt, durys qara.
Saǵynbaı, Báıel atty baýyrlarym,
Oq tıip, sol qolymnan aýyrǵanym.
Túbinde Dneprdiń jaraly bop,
Aıqaı sap, arýaqtarǵa zar jyladym.
Tyńda, Kóken, óleń jazdym men saǵan,
Barsha jandy jaratty ǵoı Jasaǵan.
Artta qalǵan balalardy oılaýmen,
Qadyr shalyń ýaıymnan sharshaǵan.
Qolhozdyń jumysyn isteseń, bolasyń toq,
Basqarma ne aıtsa da sózin baq.
Aqyrǵy aıtqan aqylym osy bolar,
Shalyńdy qadirleseń, sózimdi baq.