JEŃІSKE 70 JYL: Qazaqtardy eshteńe de, eshkim de toqtata almaıdy - Ilıa Erenbýrg
Qazaqtar
Frıtsterdiń biri maǵan: «Bizge qarsy surapyl jaýyngerler soǵysty. Olardy eshqandaı qarý toqtata almaıdy eken. Sodan soń maǵan bulardyń qazaq ekendigin aıtty. Buryn-sońdy mundaı ulttyń bar ekendigin bilgen joqpyn», - dedi. Olar kóp nárseni bilmeıdi. Barlyǵy birtutas Reseı memleketi dep oılaıdy eken. Biraq olar úlken memlekette úlken adamdardyń bar ekendigin eskermegen-di. Shyǵys dalasynda qaıratty, júreginiń túgi bar nebir jaýynger ótken. Aqyndar dúıim jurtqa aty máshhúr batyrlar men qaharmandar jaıly jyrlap kelgen osy ýaqytqa deıin. Batyr úshin ar-namystan qymbat eshteńe joq. Baǵzyda Er Tarǵyn alty arshyndy qylyshymen jeti myń sarbazǵa: «Maǵan tek ar-namys qana qymbat!» - dep qarsy shapqan. Máskeýdi qorǵaǵan jıyrma segiz qaharmandy Tarǵynnyń rýhy demedi. Panfılovshylardyń biri, on toǵyz jastaǵy Sultan Qojyqov (túpnusqada Sýltan Hodjıkov dep berilgen, boljam boıynsha tárjimaladyq) Almatydaǵy súıiktisine bylaı dep hat jazady: «Joq, Esfır (túpnusqada Esfır dep berilgen, qazaq qyzynyń esimi bolmaýy da múmkin), seni qaıdaǵy bir nemistiń qorlaýyna jol bermeımin. Ólsem de, jol bermespin. On shaqty namyssyz sarbaz ben olardyń polkovnıkterin jer jastandyrdym. Bul - saǵan degen mahabbatymnyń belgisi. Seniń Sultanyń». On nemisti óltirse, onyń arasynda polkovnıgi bar. Budan keıin qyz endi kelisim bermeı kórsin. Osydan jıyrma bes jyl buryn qazaq ultynyń tynyshtyǵy úshin Amangeldi batyr kúresti. Amangeldiniń mynadaı keremet sózi bar: «Qoıan qorqaq adammen kezdesýdi namys kóredi». Amangeldini atý jazasyna áketip bara jatqanda, ol baýkespeniń betine túkirip jiberip, dosy, orys matrosyn qushaqtap qosh aıtysqan eken.
Qazaqtyń qorǵaıtyndaı jeri bar. Gvardııashy Oramalıev (túpnusqada Ýramalıev dep berilgen, boljam boıynsha tárjimalandy) toǵyz jyl boıy «Tash pashat» (qazaqtyń qaı aýylyn aıtqany belgisiz. Qyrǵyzdardyń Talas oblysyndaǵy Manas aýdanyna qarasty Tash- Bashat aýyly bolýy múmkin. Soǵan qaraǵanda, Ýramalıev qyrǵyz aýylynda týǵan qazaq bolýy kerek) aýylynyń tóraǵasy bolǵan. Jaqynda ol jaýyngerlerdiń qataryna kirdi. Úsh aptanyń ishinde jıyrma tórt nemisti atyp óltirdi. «Bul - basy ǵana, kóreri áli alda», - deıdi ol. Ámirbek Іlııasov (túpnusqada Amırbek Ilıasov dep berilgen, boljam boıynsha tárjimaladyq) atty qazaq aýyr jaraqat alsa da, janarmaı bótelkesimen nemisterdiń tankisin jaryp jiberýge kúsh-qýat tapty. Júregi keń qazaq qoı. Endi nemister qazaqtyń kim ekendigin bildi. Ýálıev (túpnusqada Ývalıev dep berilgen, boljam boıynsha tárjimaladyq) atty qazaq jıyrma toǵyz nemisti mert qyldy. Pýlemetchıkter Estaev (túpnusqada Istaev dep berilgen, boljam boıynsha tárjimaladyq) pen Balapanov nemis jaıaý áskerin tankisiz qaldyrdy. Nemisterdi júz elý metrge deıin jaqyndatyp, odan soń qarsy shabýylǵa shyqty. Nemis sarbazdarynyń múrdesi jermen-jeksen boldy. Sondaǵy Balapanovtyń Estaevqa aıtqany ǵoı: «Jaý óliginiń ıisi ańqyp turatyndyǵy ras eken-aý», - dep. Jaýynger Torynsabaev (túpnusqada Torýnsabaev dep berilgen, boljam boıynsha tárjimaladyq) Don jaǵasynda óz týǵan jeri Qazaqstandy qorǵap keldi. Aýyr kúnderdiń biri. Jańa mejege jetý úshin shabýylǵa shyqtyq. Biraq nemister bizdiń sardardy jaraqattady. Abdyrap qaldyq. Sol sátte Torynsabaev alǵa qaraı júgirip: «Otan úshin!» - dep urandady. Rýhtandyrdy. Vzvodty nemisterge qaraı bastady. Jaý seskenip qaldy. Shaıqas bitkennen keıin, Torynsabaev jaı ǵana: «Meniń sharýam - nemisterdi jyǵý. Al barlyǵymyz biriksek, úlken kúshke aınalamyz», - dedi. Qazaq Yrysov (túpnusqada Irısov dep berilgen, boljam boıynsha tárjimaladyq) jaýyngerlerdi bastap kele jatty. Nemisterdiń tórt dzotyn qıratty. Yrysov jaraqattanyp qaldy. Oǵan em-dom alýǵa keńes berildi. «Joq, men soǵysamyn», - dep turyp aldy. Al Áshim Qasqabaev (túpnusqada Oshım Koskabaev dep berilgen, boljam boıynsha tárjimaladyq) shaıqasqa attanarda, ony tutas aýyl bolyp shyǵaryp salǵan. Áshimniń ákesi oǵan: «Jerimizdiń qandaı ekenin esten shyǵarma, ulym. Bul jerde barlyǵy da bar. Bıdaı, arpa, qarbyz. Bul - seniń jeriń. Al bul jer jattyń qolynda ketpeýi kerek», - degen eken. Áshim pýlemetchık boldy. Basymyzdan nebir qıyn-qystaý kezeńder ótti. Nemister qarsy shabýylǵa shyqty birde. Sol sátte mına taýsylǵan edi. Áshim sol bir alapat shaqta vıntovkamen jaýǵa qarsy shaýyp: «Nemisterdi qıratyńdar!» - dep uran saldy. Sońynan joldastary erip ketti. Ol nemis ofıtserine shtykty suǵyp aldy. Sol kúni ol jalań qolmen shaıqasqa tórt ret shyqqan eken. Qanshama nemisti túırep tastady ol. Biraq ony aqyry jaraqattap tyndy. Oǵan emhanaǵa barý kerektigin aıtqanmen, ol sońyna deıin shaıqasatyndyǵyn jetkizdi. Mine, naǵyz jigitter osyndaı bolýy kerek! Lenıngrad qorǵaýshysy Dıqan Kókbalın (túpnusqada Dıagan Kokvalın dep berilgen, boljam boıynsha tárjimaladyq) esimdi qazaq shaıqasqa shyqty. Nemister onyń vıntovkasyn snarıadtyń synyqtary arqyly isten shyǵaryp tastady. Soǵan qaramastan ol qolyna granata alyp, jaýǵa qarsy shapty. Qazaqtar atpen soǵysqandy qup kóredi. Biraq olar jaıaý ásker bolyp ta soǵysa beredi eken. Eshteńe toqtata almaıdy olardy. Adaldyq shaıqasta anyqtalady. Ókinishtisi - sol: Gıtlerdiń «Jańa Eýropasy» túrmege aınaldy. Ol jerde bir qul bir quldy jekkóredi. Kimniń kim ekendigi biz ot tutatqanda belgili bolady. Syn saǵaty kelgen sátte nemisti nemis baýyzdaıtyndaı jaǵdaıǵa jetedi. Qazaqtar orystarmen qatar soǵysyp keledi. Biz otta da, sýda da birgemiz. Jeńistiń aq tańyn birge qarsy alamyz. 1942 jylǵy 18 qazan, «Pravda» gazeti, «Qasym» portalynan alyndy.