Jeńiske 70 jyl: Batyr ataǵyna usynylǵannyń biri bókeıordalyq A.Meńdiǵalıev edi - BQO
Bókeı ordasy tarıhı-mýzeı kesheniniń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Laýra Taıyr usynǵan málimetke qaraǵanda, onyń balalyq shaǵynda da sol zamanǵa tán birine-biri ulasqan qasiret pen janyna jara salǵan tustary kóp. Ol týraly Amansha Jumashuly óz esteliginde: «...Áke-shesheden jas kezimde ajyrap, jetim óstim. Oqýdy on úsh jasymda bastadym. Ardaqty anam Bádı: «Kózimniń tirisinde oqy, qataryńnan qalmaı, adam bol, meni ýaıymdama, bir kúnimdi kóre jatarmyn, oqýǵa bar, balam», - dep meni 1931 jyly oqýǵa jiberdi. Sol kezdegi Stalıngrad oblysyna qaraıtyn Basqunshaq degen jerde oqydym. Ol - tuz shyǵatyn meken. Taryǵyp, qınalsam da, oqýymdy tastamadym. Jazǵy kanıkýlda úıge barmaı, jaldanyp túıemen tuz tasydym. Tapqan aqshamdy kıimge, tamaqqa jumsadym. Oqýymdy úzgen joqpyn. Anamnan aıyrylǵasyn balalar úıinde tárbıelendim. Sóıtip júrip adam boldyq», - dep jazady.
Amansha Meńdiǵalıev 1940 jyldyń kúz aıynda ásker qataryna shaqyrylyp, Tashkenttegi kishi komandırler daıyndaıtyn áskerı ýchılışege barady. Áskerı oqýdy starshına ataǵymen tamamdaǵan kezinde Uly Otan soǵysy bastalyp, 23 jasar jas komandır Almatyda jasaqtalyp jatqan 316-atqyshtar dıvızııasyna jiberiledi.
...1941 jyldyń kúzi. Gıtlershilerdiń Máskeýge birinshi shabýyly bastaldy. Brıansk pen Vıazma aýdanynda bizdiń maıdan shebimizdi buzǵan jaý bul baǵytta 80-ge jýyq dıvızııasyn, onyń ishinde 14 tank dıvızııasyn shaıqasqa qosty. Onyń basymdyǵy adamdar quramy jaǵynan 1,5 ese, tankiler jóninde 2,2 ese, artıllerııa jóninde 2 esedeı, ushaqtar jaǵynan 2,6 ese artyq bolǵan-dy. Máskeýge tóngen qater kúrt kúsheıdi.
Amansha Meńdiǵalıevtiń esteliginen: «Máskeý... Soǵys kúnderi. Búkil álem halqynyń nazary Máskeýde. Óıtkeni, bizdiń astanamyz adam balasy tarıhynda bolyp kórmegen alapat soǵystyń núktesine aınaldy. Otanymyzdyń júregi - Máskeý! Tóngen soǵys qateriniń negizgi taǵdyryn sheshetin de osy - Máskeý qalasy!
Bul qanquıly jaýdyń Máskeý mańyna taıaý kelgen 1941 jyldyń kúzi bolatyn. Sol kúnderi gıtlershiler «Máskeýdi alyp, parad jasaımyz, soǵan kelińder» degen shaqyrý bıletin de daıyndap, esirdi. Osy kezde bizdiń 237-shi artıllerııalyq polk Volokolamsk, Dýbosekovo, Kýzmınskoe shebinde qorǵanysta turdy.
...Jaý artıllerııasy birneshe kún qatarynan jer-kókten qaharyn tókti. Bul shabýylǵa bizdiń tarapymyzdan da kezinde myqty toıtarys berildi. Fashıster kóp shyǵynǵa ushyrap, keri qashty.
...18 qazan kúni tańsáride nemister tank, jaıaý áskerlerin shabýylǵa qaıta kóterdi. Qantógis urysta 1075-shi atqyshtar polki baısaldy túrde betpe-bet jaýmen aıqasqa shyqty. Sóıtip, bul urysta fashısterdiń 21 soldaty men ofıtseri jer jastanyp, 5 tankisi qıratylyp, 17 soldat-ofıtseri tutqynǵa alyndy. Men Máskeý túbindegi sol shaıqasta «Erligi úshin» medalimen marapattaldym».
Amansha Meńdiǵalıev 1942 jyldyń basynda Staraıa Rýssa túbinde aýyr jaralanyp, gospıtalda eki aı emdelgennen keıin Chkalov tank ýchılışesin bitirip shyǵady. Kishi leıtenant shenin alǵan ol general Katýkov basqaratyn 1-gvardııalyq tank armııasynyń 362-gvardııalyq polkiniń vzvod komandıri bolyp taǵaıyndalady. Osy quramanyń sapynda Kalının, І Ýkraın, І Belarýs jáne Baltyq jaǵalaýyndaǵy maıdandarda soǵysady.
Taǵy da A.Meńdiǵalıevtiń esteliginen: «...Endi Kýrsk ıininde jaý oǵynyń aldynda turmyn... Soǵys joq kezdegi oıyn-saýyq, kúlkige toly jastyq shaǵym saǵymdaı buldyrap kóz aldymnan ótip jatyr ...Fashıster basyp alǵan Reseı jerindegi ásem qalalarymyz ben selolarymyz qırady, búlindi. Qyrtysy aıyrylǵan qara jerdiń qanǵa bókkenin kózim kórip, qatty qınaldym.
...Gıtlershilerdiń Máskeý túbindegi jáne Stalıngrad úshin shaıqastarda keńes áskerlerinen kúıreı jeńilip, kóp shyǵynǵa dýshar bolyp, berekesi ketken kez - 1943 jyldyń jaz aıy.
Gıtler bas rezervterin jınap, endi Kýrsk jaǵynan shabýylǵa shyǵýǵa jospar jasady. Bul jospardy Vermahtyń qolbasshylary tolyq maquldady. Sóıtip, Gıtler ózi qol qoıǵan №6 buıryǵyn berdi. Ol buıryqta: «Kýrsk jaǵynan Keńes Armııasy talqandalsyn, sóıtip, Máskeýge osy jaqtan jol ashylsyn» delindi. Alaıda, gıtlershiler Keńes Odaǵynyń Kýrsk janynda kúshti armııalary kóp ekenin jaqsy túsindi.
1943 jyldyń 5 shildesinde tańǵy saǵat tórt jarymda bizdiń bekinisterge qarsy fashıster shabýylǵa kóterildi. Jaýyngerlerimiz bekiniste tapjylmaı otyrdy. Buıryq - jaýdy osy bekiniste qarsy alý! Bizdiń bekiniske qaraı jaýdyń úsh tankisi bar bir vzvod avtomatshylary kele jatqanyn dúrbimen kórdim de, pýlemetshi Karaýlovqa: «Tankten avtomatshylardy bólý kerek», - degen komanda berdim. Ol pýlemetten boratyp oq atty, olar ekige bólindi. Karaýlov pýlemetten oqty sýsha sebelep, avtomatshylardy jer jastandyrdy.
Alǵashqy shaıqastyń ózinde-aq jaýdyń 17 soldaty men eki ofıtseri ólip, jeti soldaty, eki ofıtseri jaralanyp, úsh tankisi oıran boldy. Osy sııaqty shaıqasty shilde aıynda Kýrskide birneshe dúrkin bastan keshirdik. Fashıster kún saıyn birneshe retten shabýylǵa kóterildi. Sóıtse de, bir qadam alǵa basa almady. Aqyry 5 shilde men 23 tamyz aralyǵynda Kýrsk ıininde bolǵan tarıhı shaıqas bizdiń jaýyngerlerdiń jeńisimen aıaqtaldy».
Soǵystyń eń aýyr kezeńderinde qan maıdanda shynyǵyp, dańq shyńynyń shyrqaýyna kóterilgen Panfılov atyndaǵy dıvızııa Kýrlıandııada qorshaýǵa alynǵan fashısterdiń eń tańdaýly toptaryn talqandaýǵa qatysty.
Maıdangerdiń esteligine kezek bereıik:
«Aldymyzda fashızmniń uıasy - Berlın tur. Dıvızııamyz Vısla ózeniniń jaǵasynda Magnýsh platsdarmynda, Varshavanyń tústiginde turǵan bolatyn. Endi osy aradan basqa bólimshelermen tize qosa otyryp, qarqyndy shabýyldy báseńdetpeı, Polsha astanasynyń qıraǵan úılerine bekinip alǵan fashısterdi jaıpap ótip, odan ári Pomeranııa, Kıýstrınge shyǵý kerek-ti. Dıvızııa joly muqııat barlandy. Sóıtip, árbir bólimshe shabýylǵa saqadaı saı ázir, tek buıryqty kútip qaldy.
1945 jyldyń 14 qańtary. Tańsári. Bir sharshy shaqyrymǵa 300 zeńbirekten keletindeı etip ornalastyrylǵan soǵys qudaılary (zeńbirekter) túgel «bastaryn» kóterip, dushpanǵa ólim sebýge ázir tur. Jaýyngerler shabýyl raketasyn kútip, okoptarda tynyp qalǵan.
Kenet jaýyngerlerdiń qolynda baspahanadan jańa ǵana shyqqan qaǵazdar paıda bola qaldy.
Bul maıdan áskerı keńesiniń úndeýi edi.Úndeýdiń astyna marshal Jýkovtan bastap, maıdan shtabynyń bastyǵy, búkil áskerı keńes músheleri túgel qol qoıypty.
«Qandykóılek dostar, -dep jazylypty úndeýde, - syn saǵaty soqty! Qanquıly jaýǵa qaýsata soqqy berip, fashıst jyrtqyshtaryn óz ininde joq qylýdy aldymyzǵa qoıyp otyrǵan Otanymyzdyń tarıhı mindetin abyroımen oryndap shyǵatyn shaq týdy!..»
Shyn júrekten shyqqan jalyndy sózder jaýyngerlerge qatty áser etti. Berlın operatsııasynyń alǵashqy kúni bizdiń armııa jaýdyń negizgi bekinisin buzyp ótip, 12-20 shaqyrym alǵa jyljydy.
1945 jylǵy sáýir aıynda ıAnsfeld derevnıasy úshin bolǵan keskilesken urysta kishi leıtenant Amansha Meńdiǵalıev óziniń tankisimen jaýdyń tylyna birinshi bolyp buzyp-jaryp kiredi. Erlikpen shaıqasa júrip, derevnıa kósheleriniń birinde jaýdyń bronetransporterimen birge fashısterdiń avtomatpen qarýlanǵan bir vzvodyn kezdestirgen ol bronetransporterdi atyp túsirip, qalǵan segiz fashısti tutqynǵa alady. Osylaısha, olardan alǵan qundy málimetin komandovanıege tapsyrady.
Sol kúni Mıýnhenberg qalasyn alýdaǵy qandy shaıqasta batareıa komandıri aýyr jaraqattandy. Amansha Meńdiǵalıev osynaý qıyn-qystaý sátte óz erkimen batareıa jetekshiligin mindetine alyp, qaısarlyq tanytty. Onyń komandırlik sheberligi nátıjesinde batareıaǵa jaý tankısteriniń ońtaıly bıiktikten jasaǵan aýyr soqqysyna qaramastan, erlikpen shaıqasa júrip, kúshi basym jaýdyń birde-bir tankisin ishke engizbedi. Amansha Meńdiǵalıev batareıasynyń kúshi jaý kúshinen áldeqaıda az bolsa da, olar taktıkalyq ádisterdi utymdy paıdalana otyryp, jaýdyń eki tankisin, tórt tank atatyn zeńbiregin, bir bronetransporterin, bir vzvodtan astam jaý áskerleriniń kózin joıyp jiberdi. Baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan zulym jaýǵa oısyrata soqqy berildi.
Degenmen, Berlınniń shyǵys jaǵyna myqtap bekinip alǵan jaý áskerleriniń bizdiń soldattardy bet qaratpastan úzdiksiz atqylaýy jaýyngerlerimizdiń alǵa jyljýyna eshqandaı múmkindik bermedi. Biraq, qarsy soǵysý ádisin ábden jetik meńgerip alǵan tájirıbeli komandır, kishi leıtenant Amansha Meńdiǵalıev munda da asqan erligimen kózge tústi. Ol óziniń samohodkasyna otyryp alyp, jaýdyń álsiz qaptalynan birneshe ret soqqy berdi. Mundaı tutqıyldan jasalǵan aýyr soqqyny kútpegen jaý áskerleri 6 atys qondyrǵysyn tastap qasha bergende, Meńdiǵalıev mergendikpen olardyń eki samohodkasyn atyp túsirdi. Ózi de aýyr jaraqat aldy. Sonda da ol urys dalasynan ketken joq. Artynan qosymsha kúsh kelip jetkenshe Meńdiǵalıevtiń batareıasy jaýdyń tórt samohodkasyn, bes bronetransporterin, 18 atys núktesin joıdy, 200 soldat pen ofıtserin oqqa ushyrdy.
362-gvardııalyq tank polkiniń komandıri, maıor Kýrlykov Amansha Meńdiǵalıevti Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna usyný týraly qujat toltyryp, onda joǵaryda baıandalǵan soǵys sátterin keltirgen. Bul qujattyń sońyna maıor Kýrlykov: «Kishi leıtenant Amansha Meńdiǵalıev osynaý qııan-keski urystarda kórsetken asqan erligi men qaharmandyǵy úshin Keńes Odaǵynyń Batyry degen ataǵyn berýge ábden laıyqty» dep jazypty. Bul qujat 1945 jyldyń 30 sáýirinde toltyrylypty.
Ábden sarǵaıyp, qyrtystanyp ketken bul qujattyń jazylǵanyna da 70 jyl. Alaıda Batyr ataǵy berilmeı, Uly Otan soǵysynyń ardageri, panfılovshy Amansha Meńdiǵalıevtiń erlikteri eki Qyzyl Tý, «Qyzyl Juldyz», «Qurmet Belgisi» ordenderimen shektelip, birneshe medaldarmen ǵana marapattaldy.
Amansha Meńdiǵalıevtiń beıbit ýaqyttaǵy jarty ǵasyr ómiri Ońtústik Qazaqstan oblysynda muǵalim, mektep dırektory, aýpartkom hatshylyǵymen jalǵasty. Panfılovshy-tankıst, gvardııa maıory Amansha Meńdiǵalıev 2008 jyldyń 27 naýryzynda ómirden ótti.
Uly Otan soǵysynyń qandy maıdandarynda erekshe erlik kórsetken on bir myńnan astam jaýynger úkimet tarapynan beriletin eń joǵary ataq - Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe bolǵany belgili. Solardyń qatarynan oryn alýǵa ábden laıyq Amansha Jumashuly Meńdiǵalıev atalmysh ataqqa usynylyp turyp, ony ala almapty. Biraq er esimi el esinde qalýy tıis. Osy oraıda madaqtama qaǵazynyń oryssha kóshirmesin qosa bergendi jón kórdik.
Nagradnoı lıst Kopııa
1) Famılııa, Imıa ı Otchestvo - Mendıgalıev Amansha Jýmashevıch
2) Zvanıe - gv.ml.leıtenant
3) Doljnost, chast - komandır batareı SÝ 76 362 Samohodno-artıllereıskogo Chernovıtskogo ordena Kýtýzova polka
4) Predstavlıaetsıa k zvanııý Geroıa Sovetskogo Soıýza
5) God rojdenııa - 1918 5. Natsıonalnost - kazah 6. Partıınost - chl.VKP(b)
6) Ýchastıe v grajdanskoı voıne, posledýıýşıh boevyh deıstvııah po zaşıte SSSR ı v Otechestvennoı voıne (gde, kogda) - Otechestvennaıa voına - 41g. Ýkraınskıı ı І Belorýsskıı fronta - 44g.
7) Imeet lı ranenııa ı kontýzıı v Otechestvennoı voıne - kontýzııa 21.04.45g.
8) S kakogo vremenı v Krasnoı Armıı - s 1941g.
9) Kakım RVK prızvan - Ýrdınskım RVK Býharskoı oblastı
10) Chem ranshe nagrajden (za kakıe otlıchııa) - orden Krasnyı Zvezdy pr№010 ot 7.2.45g. 11gv TPKK
11) Postoıannyı domashnıı adres predstavlıaemogo k nagrajdenııý ı adres ego semı - ÝZ. SSSR, Býharskaıa obl.Tamdınskıı r-on, Raıono
Kratkoe konkretnoe ızlojenıe lıchnogo boevogo podvıga ılı zaslýg
V boıah za der.ıAnsfelde 18.4.45g.ml.leıtenant Mendıgalıev na svoeı samohodke pervym vorvalsıa v nee s razvedgrýppoı. Na odnoı ız ýlıts on vstretıl bronetransporter protıvnıka ı vzvod avtomatchıkov. Oboıdıa s flanga t.Mendıgalıev ýnıchtojıl brıýnetransporter, vzıal v plen 8 soldat ı prıvez komandovanııý dostovernye svedenııa.
V boıý na podstýpah k g.Mıýnhenberg 19.4.45g. komandır batareı byl ranen. Ml.leıtenant Mendıgalıev prınıal komandovanıe batareeı na sebıa. Kogda protıvnık predprınıal krýpnýıý kontrataký na vysote 80,1 batareıa Mendıgalıeva, stoıa v zasade ne podpýstıl tankı protıvnıka. V neravnom boıý bylo ýnıchtojeno 2 samohodkı protıvnıka, 4 protıvotankovye pýshkı, odın bronetransporter ı svyshe vzvoda pehoty. Kontrataka protıvnıka byla s ýspehom otbıta.
Vostochnýıý okraıný Berlına pr-k prevratıl v moşnyı ýzel soprotıvlenııa, s bolshım kolıchestvom ognevyh sredstv. Prodvıjenıe nashıh voısk bylo prıostanovleno. Razvedov sıly protıvnıka, t.Mendıgalıev otkryl batareeı ogon po ýzlý soprotıvlenııa, otvlekaıa vnımanıe pr-ka na sebıa t.Mendıgalıev, sev na samohodký ı vzıav s soboı eşe dve s flanga vrezalsıa na vraga.Protıvnık v panıke otstýpıl ostavıv 6 orýdıı. Kogda 2 samahodkı protıvnıka pytalıs ýıtı, t.Mendıgalıev ýnıchtojıl ı ıh. V etom boıý ml.leıtenant Mendıgalıev byl ranen, no on ne pokınýl pole boıa ı prodoljal komandovat batareeı do vhoda nashıh chasteı na vostochnýıý okraıný g.Berlına. Batareıa ımeet na svoem schetý 4 ýnıchtojennyh samohodkı, 5 bronetransporterov, 18 ognevyh tochek ı svyshe 200 soldat ı ofıtserov protıvnıka.
Za proıavlennoe mýjestvo ı stoıkost v boıah za g.Berlın t.Mendıgalıev dostoın prısvoenııa zvanııa Geroı Sovetskogo Soıýza.
Komandır 362 GV.SAP
maıor (Kýrlykov)
30.4.1945g.
Prıkazom 1 gv.TA №084 ot 2.6.45g. nagrajden ordenom Krasnogo Znamenı.
Osnovanıe: op 686196.d 5102, L.123.
Kopııa dana s polnym soblıýdenıem teksta orıgınala.
Kopııa verna:
Nachalnık arhıvohranılışa
kapıtan LOVYNIChEV.
« mart 1970 god».