Jeke azamattardy bankrot dep taný: tártibi men rásimi qandaı bolmaq
Jalpy jeke tulǵany bankrot dep taný tártibi qandaı? Kimder ózin bankrot dep jarııalaı alady? Onyń saldary qandaı bolmaq? Bul týraly tolyǵyraq QazAqparat sarapshysynyń materıalynan oqı alasyzdar.
Bankrottyq týraly zań qalaı iske asady?
2022 jyldyń 30 jeltoqsanynda «Qazaqstan Respýblıkasy azamattarynyń tólem qabilettiligin qalpyna keltirý jáne bankrottyǵy týraly» Zańǵa qol qoıyldy. Zań 1 qańtarda resmı túrde jarııalandy. Zań jobasyn ázirleý barysynda jeke tulǵalardyń bankrottyǵy ınstıtýty qalyptasqan elderdiń tájirıbesi saralanyp, tıisti normalar alyndy.
Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttiginiń málimetinshe, byltyrǵy jyldyń qorytyndysy boıynsha qazaqstandyqtardyń nesıe qaryzy 14 trln teńgege jetken. Sonyń ishinde tutynýshylyq nesıeniń kólemi – 8 trln teńgeni quraǵan. Memlekettik kirister komıtetiniń habarlaýynsha, 1,5 mln adam qarjy ınstıtýty aldyndaǵy qaryzyn tóleı almaı júrgenine 90 kúnnen asyp ketken. Bir basynda birneshe nesıesi barlar da jeterlik. ıAǵnı, azamattardyń tólem qabiletiniń nasharlaýy atalǵan sharaǵa júginýge májbúr etti degen qorytyndyǵa kelýge bolady.
Zań jobasyn ázirleý barysynda jeke tulǵalardyń bankrottyǵy ınstıtýty qalyptasqan elderdiń tájirıbesi saralanyp, tıisti normalar alynǵanyn atap óttik. Osylaısha, rásimderdiń 3 túri engizildi. Olar – sottan tys bankrottyq, sot arqyly bankrottyq jáne tólem qabilettiligin qalpyna keltirý. Atalǵan rásimderge tek qaryz alýshynyń ózi bastamashy bola alady, ıaǵnı kredıtordyń boryshkerdi bankrot dep jarııalaý jaıly ótinish berýge quqyǵy bolmaıdy.
Sottan tys bankrottyqtyń sharttary qandaı ?
Birinshi rásim – sottan tys bankrottyq. Ony tek bankter, mıkroqarjy uıymdary jáne kollektorlyq agenttikter aldyndaǵy qaryzdar boıynsha qoldanýǵa bolady. Qaryz alýshy-jeke tulǵanyń bankterdiń, mıkroqarjy uıymdarynyń, kollektorlyq agenttikterdiń aldyndaǵy bereshegi 1600 aılyq eseptik kórsetkishten (2023 jyly bul 5 mln 520 myń teńge) aspaıtyn bolsa, onda ol sottan tys bankrottyq rásimin qarastyra alady. Biraq qaryz alýshy tómendegideı keıbir talaptardy saqtaýy kerek:
· borysh 5,52 mln teńgeden (1600 AEK) aspaıdy;
· kredıt 12 aı boıy ótelmegen bolsa;
· menshiginde tirkelgen múlik, onyń ishinde ortaq menshiktegi múlik bolmaǵan jaǵdaıda;
· merzimi ótken bereshek týyndaǵan ýaqyttan bastap 18 aıdan aspaıtyn merzimde boryshkerge qatysty kredıttik shart boıynsha oryndalmaǵan mindettemelerdi retteý nemese óndirip alý jónindegi rásimder júrgizilgen bolýy tıis;
Bul rette ataýly áleýmettik kómek alýshylar úshin 6 aı ishinde jáne bereshegi 5 jyldan artyq ótelmegen azamattar júgine alady. Sottan tys bankrottyq «elektrondyq úkimet» portalynda bastalady. Sodan keıin aqparattyq júıe arqyly boryshkerdiń krıterıılerge sáıkestigi turǵysynan memlekettik organdardyń derekterimen avtomatty túrde salystyrý júrgiziledi.
Sottan tys bankrottyq «Elektrondy úkimet» portaly arqyly júrgiziledi. Azamat bankrottyq týraly ótinishti «Elektrondy úkimet» portaly, «E-salyg Azamat» mobıldi qosymshasy jáne halyqqa qyzmet kórsetý ortalyqtary arqyly bere alady. Sodan soń aqparattyq júıede boryshkerdiń krıterıılerge sáıkestigin anyqtaý úshin múddeli memlekettik organdardyń derekterimen avtomatty túrde salystyrý júrgiziledi.
Sot arqyly bankrottyq qalaı jarııalanady?
Ekinshi rásim – sot bankrottyǵy. Azamattar atalǵan rásimdi 1600 AEK-ten astam boryshtar boıynsha (2023 jyly – 5 mln 520 myń teńge) jáne kredıtorlar aldyndaǵy boryshtardyń barlyq túri boıynsha qoldana alady. Sot arqyly bankrottyq barysynda boryshkerdiń múlki saýda-sattyq kezinde satylady. Alaıda bul jerde eskeretin tustary bar. Kredıtor sot arqyly bankrottyq barysynda boryshkerdiń jalǵyz baspanasyn tek ol kepil nysanasy bolǵan jaǵdaıda ǵana alyp qoıýǵa quqyly. Qalǵan ótelmegen soma boryshkerdiń múlikti nemese ol týraly aqparatty jasyrý, jalǵan aqparat usyný belgileri bolmaǵan jaǵdaıda esepten shyǵarýǵa jatady.
Sot arqyly bankrottyq rásimin qarjylyq basqarýshylar júzege asyrady, olardyń quramyna jumys istep turǵan ákimshiler, kásibı býhgalterler, zań keńesshileri men aýdıtorlar kiredi.
Qarjylyq basqarýshylardyń kórsetetin qyzmetteri aqyly bolyp keledi. Olardyń qyzmetterine aqy tóleý boryshkerdiń múlki esebinen júrgiziledi (bir aıdaǵy 1 ETJ, 2023 jyly – bul 70 myń teńge).
Tólem qabilettiligin qalpyna keltirý rásimi qalaı qoldanylady?
Úshinshi rásim – tólem qabilettiligin qalpyna keltirý, onda turaqty kirisi bar azamattar osy rásimdi qoldana alady, ol boryshty 5 jylǵa deıin bólip tóleý múmkindigin sot arqyly alýdy kózdeıdi. Jalǵyz shart – qaryz kólemi boryshker múlkiniń qunynan aspaýy tıis. Bul rásim de sot arqyly júzege asyrylady. ıAǵnı, azamattar ózi turatyn jerdegi jergilikti sot organdaryna júginýi kerek.
Qalpyna keltirý sharalaryna múliktiń bir bóligin satý, múlikti jalǵa berý, jańa úı satyp alý arqyly turǵyn úıdi satý, quny tómen turǵyn úıge aıyrbastaý jáne basqa da sharalar jatady.
Bul rásim joǵarydaǵy eki túrli rásimnen tıimdirek, sebebi saldary jeńil, tipti joq deýge de bolady. Mundaı azamattarǵa «bankrot» degen mártebe berilmeıdi. Nesıe alýǵa shekteý joq, qarjylyq jaǵdaıyna monıtorıng júrgizilmeıdi. Qaryzyn 5 jylǵa deıin bólip tóleı alady. Tólem qabiletin jaqsartý úshin qarjy keńesshisiniń kómegine júgine alady. Qaryzynyń bir bóligin esepten shyǵarýǵa múmkindik alady. Eger sot boryshkerge tólem qabilettiligin qalpyna keltirý rásimin qoldaný týraly sheshim qabyldasa, qarjy menedjeri bir aı ishinde boryshkermen birge tólem qabilettiligin qalpyna keltirý josparyn jasaýy kerek. Jospar bes jyldan aspaıtyn merzimge jasalýy tıis. Sodan soń sot jospardy qarap, ony bekitedi nemese tólem qabilettiligin qalpyna keltirý rásimin toqtatý týraly sheshim qabyldaıdy. Aıta keterligi, mundaı rásimderge boryshkerdiń ózi ǵana bastamashy bola alady.
Bankrottyqtyń qandaı saldary bar?
Sottan tys nemese sot arqyly bankrottyq rásimin qoldanýǵa sheshim qabyldaǵan boryshker mynany bilgeni durys:
-5 jyl boıy qaryz jáne mıkrokredıt alýǵa tyıym salynady (lombardtardyń mıkrokredıtterin alýdy qospaǵanda);
-qaıta bankrot bolý 7 jyl ótken soń ǵana múmkin bolady;
-bankrot bolǵan tulǵanyń qarjylyq jaǵdaıyna bankrottyqtan keıin 3 jyl boıy monıtorıng júrgiziletin bolady.
QR Prezıdenti janyndaǵy Qazaqstannyń strategııalyq zertteýler ınstıtýtynyń (QSZI) jetekshi ǵylymı qyzmetkeri Anna Alshanskaıa bankrottyq týraly jańa zań halyqtyń shamadan tys nesıe alýyn tómendetýge arnalǵanyn atap ótti. Ol ótken jyly nesıelendirý dárejesin tómendetýge múmkindik beretin birqatar sharalar qabyldanǵanyna, halyqtyń moınynda nesıe kóbeıýi óte kúrdeli másele ekendigine toqtaldy.
«Bıyldan bastap qıyn ómirlik jaǵdaıǵa tap bolǵan azamattar bankrottyq rásimin paıdalana alady. Halyqtyń shamadan tys nesıelenýi óte kúrdeli másele jáne bul memleket tarapynan da, qoǵamnyń ózi tarapynan da tıisti is–qımyldy talap etedi. Shamadan tys kredıt ala bermeý úshin qarjylyq saýattylyqty arttyrý, sondaı-aq halyqtyń jalpy ómir súrý deńgeıiniń ósýi de mańyzdy ról atqarady», - dedi Anna Alshanskaıa.
«Bul zańnyń júzege asýynda máseleler bar»
Belgili ekonomıst Maqsat Halyqtyń aıtýynsha, bul zańnyń qabyldanýy – úlken jeńis, alaıda onyń júzege asýynda máseleler bar. Sebebi buǵan deıin bizdiń elde mundaı tájirıbe bolmaǵan.
«Bul zańnyń qabyldanýynyń ózi úlken jeńis dep aıtyp jatyrmyz. Óıtkeni ony qabyldaýǵa kóp ýaqyt ótti. Ártúrli sebeptermen keıinge shegerilip keldi. Biraq bul zańmen búkil problema sheshilip, ol halyq úshin paıdaly bolady dep aıtýǵa áli erte. Óıtkeni áli kóptegen máseleler bar. Zań 3 kezeń boıynsha júrgiziledi. Onyń birinshisi – sotqa deıingi kezeńde qarastyrylady. Qazir kóp azamat osy kezeńge túsip tur. Bunyń báriniń uıymdastyrylýyna Qarjy mınıstrligi jaýapty. Qarjy mınıstrliginiń qaramaǵynda «qarjylyq basqarýshy» degen mamandar bolady dep otyr. Olar jeke tulǵalardyń ózin bankrot dep jarııalaýyn qadaǵalaıdy. 1 naýryzda zań kúshine engende azamattardyń kóp bóligi bankrottyqqa ótinish bergen jaǵdaıda, mamandar kómektesýge qanshalyqty daıyn ekeni suraq kúıinde qalyp otyr. Odan keıin rásimder onlaın platformada júzege asady. Al platformany ázirleý protsesi endi ǵana qolǵa alynyp jatyr. Eki aıdyń ishinde bunyń bárine úkimet qalaı úlgeredi degen úlken suraq tur», - dedi sarapshy.
Ekonomıst bankrottyqtyń saldaryna da toqtalyp ótti. Onyń paıymynsha, azamattar ózin bankrot dep jarııalaýdan buryn yqtımal saldary men shekteýler týraly oılanýy qajet ekenin eskertti. Sebebi bankrot dep tanylǵan tulǵalarǵa 5 jylǵa nesıe alýǵa shekteý qoıylady; azamattar 7 jyldan keıin ǵana bankrottyqqa qaıta júgine alady; bankrottyqtan keıin 3 jyl ishinde bankrottyń qarjylyq jaǵdaıyna monıtorıng júrgizý kózdeledi.
«Bul zań boıynsha borysh 5,5 mln teńgeden asyp ketken jaǵdaıda rásim sot arqyly júredi. Árıne, sot arqyly ótken jaǵdaıda ol uzaq ýaqyt (kemi 6 aı) alýy múmkin. Sot protsesinde azamattyń jeke múlki, kiris shyǵystary baqylaýǵa alynady. Eger aıaq astynan tabysy artqan jaǵdaıda, bankrottyq máselesi suraq kúıinde qalady. Taǵy da bir mańyzdy másele – sot protsesinde jalǵyz baspanasy saqtala ma. Azamattyń baspanasy kepil múlki retinde qoıylmaǵan jaǵdaıda ǵana saqtalady. Al eger kepil múlki retinde qoıylǵan bolsa, onda jalǵyz baspanasy da satylady. Deı turǵanmen, azamattarǵa óz ózińizdi bankrot dep jarııalaýǵa asyqpańyz dep aıtqym keledi. Óıtkeni qazir kóp azamattardyń qaryzy 500 myńǵa deıingi somada. Ol ózińizdi 5 jylǵa bankrot qylyp jarııalaıtyndaı kóp qarjy emes. Óıtkeni keıin sizdiń qarjylyq jaǵdaıyńyz jaqsaryp, tabysyńyz artqan jaǵdaıda nemese nesıe alǵyńyz kelse, 5 jylǵa deıin sizge eshqandaı bank kredıt bermeıtinin eskergen jón. Tipti shet elge shyǵý múmkindigi bolmaıdy. Qazir nesıeni ádeıi tólemeı júrgender de bar. Biraq olarǵa qaraǵanda bul zań rasynda qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵan, taǵdyrdyń tálkegine túsip, tabysynan aıyrylǵan nemese asyraýshysynan aıyrylyp qalǵan adamdarǵa kóbirek paıdaly. Mine, sondaı jandar úshin bul zań úlken kómek bolatyny sózsiz»,-dedi Maqsat Halyq.
Aıta keteıik, Zań aıasynda azamattardy mindetti túrde qarjylyq saýattylyqty arttyrý kýrstarynan ótkizý kózdelgen. Bul sharalar azamattyń tólem qabilettiligin qalpyna keltirýge jáne boryshtyq júktemeni azaıtýǵa múmkindik beredi.