Jibek jolynyń ekinshi dáýiri
Jibek joly nege «uly» jol?
Qytaı Halyq Respýblıkasy Memlekettik keńesiniń baspasóz keńsesi «Bir beldeý, bir jol» jobasyna arnap bıyl qazanda shyǵarǵan «Aq kitapta» kóne Jibek jolynyń tarıhy 2000 jyldan asatyny baıandalǵan.
Bul qurlyq joly Azııa, Eýropa men Afrıkany bir-birimen baılanystyrǵan. Al osydan 1000 jyl buryn Batys pen Shyǵysty baılanystyrǵan teńizdegi Jibek joly ashylǵan.
2013 jyly Qytaı «HHІ ǵasyrdaǵy Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi» atty jobany usynyp, «Bir beldeý, bir jol» bastamasyn kóterdi. Bul bastama kóne Jibek jolynyń búgingi jalǵasy sanalyp júr.
«Bir beldeý, bir joldyń» áleýeti qandaı?
Qytaı bastamashy bolǵan bul joba álemdegi eń aýqymdy ekonomıkalyq jobanyń biri sanalady.
Resmı málimdemelerde onyń basym baǵyttary ınfraqurylymdy damytý ekeni aıtylady. ıAǵnı, saýda men ónerkásip salasyndaǵy kópjaqty baılanysty damytyp, mádenı-gýmanıtarlyq alys-beristi keńeıtýge baǵyttalǵan.
Joba qamtýǵa qaýqarly keńistiktiń bárinde sátti júzege assa, álemdegi eń iri halyqaralyq seriktestik alańyna aınalýy múmkin.
«Aq kitapta» «Bir beldeý, bir jol» jobasy bárine birdeı ashyq jol dep kórsetilgen. Sol joldy Eýrazııa men Afrıkanyń, Amerıka men muhıt aımaǵynyń búkil elderine paıdalaný usynylyp otyr.
Bastamany alǵa ilgeriletýshiler jobaǵa qatysatyn elderdiń quqyǵy teń salymshy bolatynyn, túpki paıdaǵa da teńdeı ıelik etetinin aıtyp júr.
«Bir beldeý, bir jol» naryqtardyń ıntegratsııasyn tereńdetip, saýda men ınvestıtsııany lıberaldandyryp, baılanysty ońaılatynyny týraly nasıhat kóp.
Bastama jahandyq deńgeıdegi ónerkásip jáne óndiris-saýda tizbekteriniń turaqty jumys isteýin qamtamasyz etedi degen boljam bar. Ony jaqtaýshylar ekonomıkalyq jahandanýdyń bárine tıimdi, teńgerimdi, ashyq, ınklıýzıvti arnasy retinde sıpattaıdy.
Joba jarııa etilgen 10 jyldyń ishinde 150-den astam el, 30-dan astam halyqaralyq uıym megajobany QHR-men birlesip iske asyrýǵa baǵyttalǵan qujattarǵa qol qoıǵan.
10 jyl ne berdi?
2013 jyldan 2023 jylǵa deıin Qytaımen «Bir beldeý, bir jol» jobasy aıasynda áriptestik ornatqan elderdiń jalpy saýda aınalymy 19,1 trln dollarǵa jetken kórinedi.
Al ortasha damý qarqyny 6,4% boldy degen derek aıtylady. Qytaı men jobaǵa qatysýshy elder arasyndaǵy ınvestıtsııalyq kelisimderdiń kólemi 380 mlrd dollarǵa jetken.
Onyń 240 mlrd dollaryn Qytaı tarapy salyp otyr.
Seriktes memleketter arasynda qaıta pysyqtalyp, qol qoıylǵan qurylys kelisimsharttarynyń jalpy quny 2 trln dollarǵa jetken deıtin málimet bar.
2022 jyly ǵana Qytaı men seriktes elder arasyndaǵy ımport pen eksporttyń kólemi $2,9 trln bolǵan. Bul — Qytaıdyń syrtqy saýda aınalymynyń 45,4% degen sóz.
2023 jylǵy tamyzdyń sońynda 80-nen astam el men halyqaralyq uıym osy joba aıasynda kedergisiz saýda qarym-qatynasyn túzý bastamasyna kelisim berdi. Joba aıasynda Qytaı 28 el men aımaq arasynda erkin saýda-sattyq týraly 21 kelisimshartty bekitti.
Tipti Jibek joly qory ashylyp, Azııa ınfraqurylym ınvestıtsııasyn damytý banki quryldy.
2023 jylǵy maýsymnyń aıaǵyna qaraı Jibek joly qory ınvestıtsııa kólemi 22 mlrd dollardaı bolatyn 75 joba boıynsha kelisimshart jasady.
Azııa ınfraqurylym ınvestıtsııasyn damytý banki 106 múshe tirkep, jalpy kólemi 43,6 mlrd dollar bolatyn 227 jobany maquldaǵan.
«Bir beldeý, bir jol» aıasyndaǵy aýyl sharýashylyǵy ónimderiniń saýda kólemi 139,4 mlrd dollarǵa jetken.
Jańa Jibek jolyndaǵy Qazaqstannyń orny
2013 jyldyń qyrkúıeginde Astanadaǵy jıynda QHR basshysy Sı Tszınpın «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi» jobasyn birlesip iske asyrýdy usyndy.
Sonyń aıasynda Qazaqstan men Qytaı kólik, logıstıka, ónerkásip, saýda, aýyl sharýashylyǵy, týrızm, bilim jáne mádenıet salalarynda belsendi áriptestik ornatyp jatyr.
Búginde Qytaı Qazaqstan úshin eń iri ınvestıtsııa salýshy elderdiń bestigine kirdi. Investıtsııa men óndiris salasyndaǵy jobalarǵa eki jaq ta úlken úmitpen qarap otyr.
Qytaıdyń Qazaqstandaǵy burynǵy elshisi ıAo Peıshen keıingi 10 jylda Qytaı men Qazaqstan arasynda tyǵyz baılanys ornap, kólik-logıstıka salasynda jemisti áriptestik qalyptasqanyn aıtady.
Dıplomat bul baılanys eki el úshin tıimdi bolyp qana qoımaı, Eýrazııa qurlyǵynda ekonomıkanyń damýyna erekshe serpin berdi dep esepteıdi.
«Bir beldeý, bir jol» bastamasy Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy halyqaralyq áriptestiktiń sınonımine aınaldy. Ekijaqty baılanys halyqaralyq, aımaqaralyq áriptestiktiń qandaı bolýy kerektigine úlgi bolatyndaı deńgeıge jetip otyr. «Qytaı-Eýropa» baǵytyndaǵy temirjol jáne avtokólik dálizi aımaqtaǵy ekonomıkalyq alys-beristiń kúre tamyryna aınaldy», — deıdi dıplomat.
ıAo Peıshen keıingi 10 jylda Qytaı men Qazaqstan arasynda aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy áriptestik aıasy keńeıgenin aıtady.
«Qazaqstan — álemdik deńgeıdegi astyq qambalarynyń biri. Qazaqstannyń agroónerkásip kesheni salasyndaǵy áleýetine kóptegen elder optımıstik boljammen qarap otyr. Eki aradaǵy aýylsharýashylyq áriptestiktiń naqty nátıjesi de bar. 2022 jyly Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy aýylsharýashylyq saýda-sattyqtyń kólemi 930 mln dollarǵa jetip, onyń aldyndaǵy jylmen salystyrǵanda 61,3% ósim kórsetti», — deıdi ol.
QHR Bas keden basqarmasynyń málimetinshe, Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy saýdanyń jalpy kólemi 2022 jyly 31 mlrd dollar bolyp, bir jylda 23% ósim kórsetken. Al temirjol arqyly eki arada 23 mln tonna júk tasymaldanǵan.
Keıingi jyldary Qazaqstan men Qytaı arasyn baılanystyryp turǵan Lıanıýngan porty men «Batys Eýropa — Batys Qytaı» avtokólik dálizi, «Qorǵas — Shyǵys qaqpa» qurǵaq porty Qytaıdan Eýropaǵa jóneltilip jatqan júktiń basty arnasyna aınalyp keledi.
Al «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵy Qytaıdyń iri qarjy mekemelerimen aradaǵy baılanysty nyǵaıtýǵa bet burǵan.
Aýyl sharýashylyǵyndaǵy baılanysty damytýda eki eldiń de kózdegen múddesi bar. 2015 jyldan beri Qazaqstannyń aýylsharýashylyq taýarlaryn Qytaı naryǵyna shyǵarýdyń fıtosanıtarlyq talaptaryn negizdeıtin qaýlylarǵa qol qoıyldy.
Qazirgi tańda agroónerkásip kesheni ónimderiniń saýdasy ósip keledi — Qazaqstannyń 1100-den astam kásiporny Qytaıǵa óz ónimin eksporttaýǵa haqyly deıtin ýaǵda bar.
Eki el arasyndaǵy elektrondy saýda-sattyqtyń arnasy da keńeıip keledi.
2023 jyldyń mamyr aıynda Qytaıdyń asa iri JD.com onlaın-platformasynda Qazaqstannyń ulttyq pavılony ashyldy. Bul platformaǵa 580 mln astam qoldanýshy tirkelgen.
Keıingi jyldary Qazaqstan men Qytaıdyń aımaqtary ózara baılanysty nyǵaıtýǵa kóshken. Shandýn teleradıostansasynyń dırektory Lıýı Pen Qytaıdyń shyǵysyndaǵy Shandýn provıntsııasy men Qazaqstan arasyndaǵy baılanys ártaraptanyp kele jatqanyn aıtady.
2023 jyldyń qyrkúıeginde «Qytaı-Eýropa» baǵyty arqyly qazaq astyǵyn Shandýnge tasıtyn poıyz ashyldy. Álemdegi asa iri Shandong Port Group port operatory qazaqstandyq áriptesterimen kólik-logıstıka baǵytyndaǵy baılanysty jolǵa qoıýǵa kirisken.
«Qazaqstan — álemdegi astyq daqylyn jetkizýshi iri elderdiń biri sanalady. Onda mal sharýashylyǵy jaqsy damyǵan. Shandýn proovıntsııasy da Qytaıdaǵy iri aýylsharýashylyq óńir esepteledi. Munyń ózi osy salada ekijaqty baılanysty nyǵaıtýǵa úlken keńistik ashyp tur», — deıdi Lıýı Pen.
Jalpy Qytaı «Bir beldeý, bir jol» jobasy aıasynda Ortalyq Azııadaǵy elderdiń bárimen tyǵyz baılanys ornatyp jatyr. 2022 jyly Qytaı men Ortalyq Azııadaǵy bes eldiń arasynda saýda-sattyq aıtarlyqtaı ósip, 70,2 mlrd dollarǵa jetti.
Qazaqstannyń bul kórsetkishtegi úlesi basym — 45%. Qytaı Saýda mınıstrliginiń bergen deregi boıynsha, naýryz aıynda Qytaıdyń Ortalyq Azııa elderine salǵan ınvestıtsııasy 15 mlrd dollardan asqan.
Eki arada iske asqan ınvestıtsııalyq jobalardyń jalpy quny 63,9 mlrd dollar bolǵan.
Jibek jolynyń keleshegi
«Aq kitapta» «Bir beldeý, bir jol» bastamasy uzaq merzimdi mejeleıtin, transulttyq jáne júıeli jahandyq aýqymdaǵy joba ekeni aıtylǵan.
Jobanyń kreatıvke toly bastamalardyń qaınar kózine aınalyp, ómirsheń ekenin kórsetetinine senetinder barshylyq. Qytaı tarapynyń resmı málimdemelerinde bul bastamaǵa qatysýshylardyń bárine barynsha ashyq, ınklıýzıvti ekonomıkalyq múmkindikter ashylatyny aıtylady.
Beıjińde Qazaqstan Prezıdenti qatysatyn «Bir beldeý, bir jol» ІІІ halyqaralyq forýmyna memleket basshylarymen qatar iri uıym jetekshileri de shaqyrtylyp otyr.
Forýmnyń negizgi taqyryby — «Bir beldeý, bir joldy» joǵary sapaly etip salý máselesi bolmaq.