Jaý dzotyn keýdesimen jaýyp, tiri qalǵan Sabalaq Orazalınovtyń esimi umytylyp barady
Kózsiz erligi kópke úlgi
Sabalaq Orazalınov 1925 jyly Shyǵys Qazaqstan oblysy Aıagóz aýdanynyń Kóksala aýylynda dúnıege kelgen. Qazaq dalasyn jaılaǵan ashtyqtyń zulmaty ata-anasynan erte aıyryp, balalar úıinde tárbıelenedi. Erjetip Aıagóz temirjol deposynda jumys istep júrgen Sabalaq soǵys bastalǵanda maıdan shebine óz erkimen suranǵan. 1942 jyly Ashhabadta mergender kýrsyn bitirip, 131-atqyshtar dıvızııasyna qabyldanady. Osylaısha 18-ge tolmaǵan bozbala adam qany sýdaı aqqan maıdan shebine kiredi.
1943 jyldyń qańtarynda Lenıngrad shaıqasyna qatysqan Sabalaq Orazalınov tek mergen ǵana emes, saper, barlaýshy, baılanysshy da bolǵan. Urys dalasynda jaýjúrek batyrdyń qolynan talaı jaý ajal qushady. 1944 jyldyń 18 qarashasynda keńes áskerleri fashısterdiń qorshaýyn buzyp ótip, Estonııanyń Moonzýnd arhıpelagynda shabýylǵa shyǵady. Saarema aralynyń Kaımrı derevnıasy mańynda gıtlershiler eleýli qarsylyq kórsetip, jaýyngerlerdi alǵa jyljytpaı qoıǵan. Ásirese dzottan burqyldata oq atqan pýlemetshiler bet qaratpady. Osy kezde 131-atqyshtar dıvızııasynyń 482-polkiniń efreıtory Sabalaq Orazalınov rota komandıri, aǵa leıtenant Klımovke «Ruqsat etińiz, dzotty qurtýǵa men baraıyn. Alda-jalda maǵan birdeńe bolsa, joqtaıtyn eshkimim joq» deıdi. Sóıtip júrek jutqan batyr toqtaýsyz oq jaýdyrǵan dzotqa qaraı bet alady. Ustaranyń ushynda turǵan osy sát jaıly Sabalaqtyń ózi bylaı degen eken:
– Bir belgisiz kúsh meni boraǵan oq astynan turǵyzyp, alǵa súıredi. Júgirgen boıymmen granatany qulashtaı laqtyrdym da, jata kettim. Granata uıaǵa taıaý jerge baryp gúrs etti. Sirá, jaý atqyshy jaralanǵan bolýy kerek, oq nóseri bir sátke tyna qaldy. Ornymnan qaıta turyp janushyra ekinshi granatany laqtyrdym. Múlt jiberippin, oq qaıta borady. Alǵashqy eki jaraqattan álsiregen meniń kózim buldyrap, bir sheshimge kelgendeı boldym da, teńselip júrip oq shashyp turǵan uıany keýdemmen jaba quladym» (Janbolat Aýpbaevtyń «Bir urysta 12 jaraqat» atty maqalasynan. «Lenınshil jas» 1980 jyl, 9 mamyr).
Kedergiden qutylǵan keńes áskeri 200-ge jýyq fashıstiń kózin joıyp, eki birdeı eldi mekendi azat etipti. Lenıngrad gospıtaline jetkizilgen Sabalaq Orazalınov 15 kúndeı es-tússiz jatqan. «Ajalyń kelse altyn sandyqqa tyǵylsań da ólesiń, ajalyń kelmese keskeli turǵan almas qylyshtan da aman qalasyń» dep jazady Іlııas Esenberlın «Altyn orda» kitabynda. Sabalaqtyń ajaly kelmepti. Eki jylǵa jýyq emdelip, aýylǵa qaıtqan jaýynger aýa-raıy jaqpaǵannan keıin Almaty qalasyna kóship barǵan. Otbasyn quryp, temirjolda, shaı fabrıkasynda uzaq jyldar eńbek etken.
Aleksandr Matrosovtyń erligin qaıtalap tiri qalǵan Sabalaq jaıly 1944 jyly dıvızııalyq «Za Otchızný», armııalyq «Lenınskıı pýt» gazetteri jazsa da eshqandaı ataqqa, marapatqa ilinbepti. Bir qyzyǵy, aıagózdik maıdanger soǵys bitkennen keıin qaza bolǵandardyń qataryna jatqyzylyp, erlik jasaǵan jerine eskertkish belgi ornatylǵan. Buǵan sebep – onyń jaraly denesin kórgen rota pısary tiri qalýy ekitalaı dep oılaǵan kórinedi. Sabalaqqa tek 1985 jyly Uly Jeńistiń 40 jyldyǵyna oraı II dárejeli «Uly Otan soǵysy» ordeni berilgen. Bir jyldary Estonııada jáne Lenıngradta turatyn maıdandas serikteri oǵan Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn berý jaıly bastama kóteripti. Alaıda budan esh nátıje shyqpaǵan.
Batyrǵa tar kóshe buıyrǵan ba?
On eki jerden oq tıse de ázireıil janyn almaǵan Sabalaq pen onyń jubaıy jeti perzent súıipti. Sonyń biri – sý dobynan Keńes Odaǵynyń 2 dúrkin chempıony, Qazaqstan quramasynyń kapıtany bolǵan Asqar Orazalınov. Boıynda batyr ákeniń qany bar Asqar 1980 jyly on toǵyz jasynda KSRO Jastar quramasy sapynda Eýropanyń kúmis júldegeri atanǵan.
Ókinishke qaraı, Sabalaq Orazalınovtyń bel baılanysymen baılanysqa shyǵa almadyq. Dese de Aıagóz aýdanyndaǵy Mamyrsý aýylynda turatyn nemere inisimen jolyǵyp qaıttyq. Seksenniń seńgirinen asqan Borantaı Orazalınovpen jolyǵyp, emen-jarqyn áńgimelesýdiń sáti tústi.
– Aǵamyzdy únemi maqtanyshpen eske alamyz. Estonııa jerinde jaý dzotynyń ambrazýrasyn keýdesimen jaýyp, tiri qalǵanyna tańqalasyń, tańqalasyń da tamsanasyń. Ólimnen de qaımyqpaǵan qaısarlyǵy qandaı madaqqa bolsyn laıyq. Óte qarapaıym, aýzyn ashsa júregi kórinetin abzal jan edi jaryqtyq, – deıdi ol.
Onyń aıtýynsha, Aıagóz qalasynda Sabalaqtyń atyna berilgen kóshe bar. Biraq tym tar kóshe irgede ornalasqan.
– Osydan birer jyl buryn sol kóshege aǵamyzdyń sýreti keskindelip, aty-jóni qashalyp jazylǵan mramor taqta qoıylǵan bolatyn. Alaıda ardan bezgen belgisiz bireýler eskertkish taqtany qıratyp ketken edi. Bul degen uıat emes pe?! El úshin shybyn janyn shúberekke túıip shaıqasqan erjúrek batyrdyń rýhyn qorlaý ǵoı naǵyz. Áıteýir kóp uzamaı taqta qaıtadan qalpyna keltirildi. Buǵan da shúkir dedik, – deıdi Borantaı Orazalınov.
«El úmitin er aqtar, er ataǵyn el saqtar» deıdi qazaq. Úmitti aqtaı bilgen esil erlerimiz az emes. Al sol tuǵyry bıik tulǵalarymyzdy qanshalyqty dáriptep kelemiz? Aranynan tynymsyz oq atqylaǵan dzotqa keýdesin tósegen Sabalaq Orazalınovty óskeleń urpaq bile bermeıdi. Sondyqtan saıypqyran Sabalaqqa Aıagózdegi tar kóshemen shektelip qalmaı, Óskemen qalasynan bir kóshe berilgeni durys bolar…