Jasulan Jaqsylyq: Ádil sheshim - ardyń isi
- Jergilikti mamandandyrylǵan ákimshilik sottyń qyzmetin jurtshylyq bile bermeýi múmkin. Sondyqtan, áńgimeni qurylymnyń qazirgi tynys-tirshiliginen bastasaq qaıtedi?
- Atyraý qalasynyń mamandandyrylǵan ákimshilik soty aty aıtyp turǵanyndaı, jergilikti jerdegi ákimshilik isterdi qaraıdy. Ol el Prezıdentiniń Jarlyǵymen 2014 jyldyń qyrkúıeginde qurylǵan. Qazirgi kúni qurylym óziniń qyzmeti aýqymynda jumys júrgizýde. Atyraý qalasynyń mamandandyrylǵan ákimshilik sotyna túsken isterdiń sany búginde azaıyp keledi. Máselen, bıylǵy jartyjyldyqta biz 5963 is qaradyq. Ótken jyldyń osy mezgilinde ol 7357 bolatyn, ıaǵnı, 1300-deı iske azaıyp otyr. Buǵan kóptegen jaǵdaı sebepshi. Búgingi qoldanystaǵy zańnamadaǵy ózgeristerdi sonyń bir kórinisi retinde aıtqan jón. Sonymen qatar, zańsyzdyqqa jol bergen laýazymdy tulǵalardy jaýapqa tartý ózi qyzmet etetin organǵa tapsyryldy.
- Jaýapty mindet júktelgen qyzmetkerlerdiń jaýapkershiligi týraly aıtyp qaldyńyz. Osy tusty naqty mysaldarmen tarqatyp beresiz be?
- Búginde mamandandyrylǵan ákimshilik soty hattamalardyń toltyrylýy, zańdylyqtardyń saqtalýyna aıryqsha mańyz berip otyr. Ókinishke oraı, ákimshilik isterdi qozǵaýda, joǵaryda aıtqandaı, hattamalardy toltyrýda keıbir laýazymdy tulǵalar shalaǵaılyqqa jol berip jatady. Osyǵan oraı jýyrda oryn alǵan mynadaı mysaldy keltirýge bolady: Atyraý-Oral tas jolymen kele jatqan «Lada-2144» markaly avtokólikti jol saqshysy toqtatady. Ol jolaýshylardyń qaýipsizdik beldigin taqpaǵany, osylaısha tıisti zańdylyqtardyń saqtalmaǵandyǵy úshin júrgizýshiniń ústinen ákimshilik quqyqbuzýshylyq týraly hattama toltyrady. Degenmen, onyń talabymen qarsy jaq kelispeı, polıtsııa kapıtanynyń ústinen shaǵymdanady. Munda aryzdanýshy tártip saqshysynyń ózin tanystyrmaǵandyǵyn, toqtatý sebebin túsindirmesten hattama toltyrǵanyn, ózin dóreki ustaǵanyn, joldasynyń aıaǵy aýyr ekendigin aıta kelip, qaýipsizdik beldeýin avtokólik toqtaǵannan keıin sheship qoıǵandyǵyn baıandaǵan. Biz sot barysynda eki taraptyń da aıtqanyna, keltirgen dálelderine qulaq salyp, muqııat zerdeledik. Nátıjesinde, shaǵymdanýshynyń ústinen buǵan deıin qozǵalǵan ákimshilik quqyqbuzýshylyq týraly isti toqtatý týraly sheshim qabyldandy. Al, óziniń is-áreketin dáleldeı almaǵan, kemshilik jibergen polıtsııa kapıtanyna qatysty jekeshe qaýly shyǵaryldy. Oǵan shara qoldaný úshin máseleni Atyraý oblystyq ІІD basshysynyń jáne Atyraý qalalyq prokýrorynyń nazaryna usynyp otyrmyz. Jalpy, laýazymdy tulǵalar tarapynan oryn alǵan zańsyzdyqtarǵa baılanysty 325 jekeshe qaýly shyǵaryldy.
- Turǵyndardyń quqyǵy taptalyp, zańsyzdyqtardyń oryn alýyna ne sebep?
- Meniń oıymsha, munyń basty sebebi tıisti zań talaptarynyń saqtalmaıtyndyǵynda der edim. Al, oǵan eshqashan jol berýge bolmaıdy. Óıtkeni, zań aldynda bári birdeı. Mysaly, jasóspirim óziniń quqyǵyn ózi qorǵaı almaıtyn jaǵdaıda sotqa mindetti túrde onyń qorǵaýshysy qatysýy kerek. Nemese qajet bolǵan jaǵdaıda, sot júrgizý isi aýdarmashymen qamtamasyz etilýi qajet. Qalaı etkende adamdardyń quqyǵynyń aıaqasty qalmaýy máseleniń bastysy. Osyǵan oraı bir mysal keltire keteıin. Іshkilikke salynǵan qala turǵynynyń óz otbasynyń shyrqyn buzyp, sheshesin balaǵattaǵany týraly bizge is tústi. 8 mamyr kúni oryn alǵan jaǵdaıǵa baılanysty ýchaskelik polıtseı hattama jasaqtapty. Máseleni qaraý barysynda anyqtalǵany - álgi adam 4 mamyr kúni qoǵamdyq tártipti buzǵandyǵy úshin abaqtyǵa jabylǵandyǵy belgili boldy. Sondyqtan, onyń mereke kúnderi ákimshilik quqyqbuzýshylyq jasaýy múmkin emes edi. Osy sebepti is qysqartylyp, qazirgi tańda tártip saqshysyn jaýapkershilikke tartý týraly másele qaralýda.
- Shaǵyn suhbatta bárin qamtý múmkin bolmas. Degenmen, mas kúıinde kólik júrgizetinderge qatysty toqtalyp ketesiz be? Tártip qataıa túskenimen, olardyń sanynyń azaımaı otyrýyna ne sebep?
- Durys aıtasyz, bul qoǵamdy tolǵandyryp otyrǵan máseleniń birine aınaldy. Kólik rýline masań kúıde otyrǵan adam qylmysker dese bolady. Sondyqtan, oǵan eshkim de kóz juma qaramaýy kerek. Ol tegeýrindi talappen qatar, qoǵam bolyp osy qubylysqa qarsy turýdy qajet etedi. Ákimshilik quqyqbuzýshylyq týraly Kodekste osyndaı zańsyzdyqtarǵa jol bergen adamdarǵa qatysty qoldanylar jazalar kórinis tapqan. Máselen, Kodekstiń 608 babynda júrgizýshiniń kólik quralyn alkogoldik, esirtkilik jáne ýytqumarlyq masań kúıde basqarǵan adamnyń isi qaralady. Sol boıynsha bizge 544 is túsip, tıisti sharalar alyndy.
***
Aıta keteıik, Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev jarııa etken 5 ınstıtýtsıonaldyq reformany júzege asyrý boıynsha 100 naqty qadam - Ult josparynda quqyq tártibi jáne zańdylyq máselesine erekshe nazar aýdarylǵan.
Ult josparynda: «Ekinshi reformanyń máni táýelsiz sot tóreligi men Qazaqstannyń búkil quqyq qorǵaý júıesiniń tek qana azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qamtamasyz etýge, zańdardy qatań oryndaýǵa jáne quqyq tártibin nyǵaıtýǵa baǵyttalýy tıistiginde.
Ony zańnamalyq turǵydan qamtamasyz etý aıasynda jańa Azamattyq is júrgizý kodeksi men jańa «Joǵary Sot Keńesi týraly» Zań qabyldandy. «Sot júıesi jáne sýdıalardyń mártebesi týraly» Konstıtýtsııalyq zańǵa, Qylmystyq-is júrgizý kodeksine jáne Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodekske qajetti ózgerister engizildi.
Bárinen buryn, jańartylǵan zańnamalar qoǵamnyń sot júıesine senimin arttyrýǵa yqpal etetin bolady. Ádildik naq sotta saltanat quratyny belgili.
Qazaqstan sottaryn reformalaýdaǵy temirqazyq másele - sapaly sýdıalar korpýsyn jasaqtaý.
Sýdıalyqqa kandıdattardy irikteýdiń qatań tetigi men olarǵa qoıylatyn joǵary biliktilik talaptary zań turǵysynan qarastyrylǵan.
Sot tóreligin úlken ómirlik tájirıbesi bar jáne joǵary moraldyq ustanymdarǵa ıe eń laıyqty ári barynsha daıyndalǵan kásibı sheberler júzege asyrýlary tıis.
Sýdıalardy irikteý men taǵaıyndaý úderisteri qoǵam úshin móldir jáne ashyq bolady.
Osymen baılanysty óziniń apparaty bar, quramy men ókilettiligi keńeıtilgen avtonomdy memlekettik mekemege aınalatyn Joǵary Sot Keńesi túbegeıli reformalandy.
Sot reformasynyń mańyzdy qyry - sot tóreliginiń bes satyly júıesinen úsh býyndy júıesine ótý.
Tek birinshi, apellıatsııalyq jáne kassatsııalyq ınstantsııalar qalady. Bul jerde kóp is qaralatyn birinshi jáne apellıatsııalyq ınstantsııalar sottarynyń rólderi aıtarlyqtaı kúsheıtiletin bolady. Mundaı qadam sottyq áýre-sarsańnyń aldyn alyp, sot sheshimin qabyldaýdyń merzimin qysqartady.
Qazaqstandaǵy sot tóreligi azamattardyń jeke ómiriniń qupııalyǵyna kepil quqyn esepke ala kelgende barynsha ashyq bola túsedi.
Sot zaldary sot isterin aýdıo jáne vıdeojazýdyń apparatýralarymen jaraqtandyrylady jáne jazbalardy qandaı da bir toqtatýǵa nemese redaktsııalaýǵa múmkindik berilmeıdi.
Bul sýdıalardy jáne sot májilisine basqa da qatysýshylardy tártipke shaqyrady, sot protsesi men sot qabyldaǵan sheshimniń obektıvtiligin qamtamasyz etedi.
Sot júıesin reformalaý sheńberinde birqatar ınstıtýttyq sheshimder jumys isteı bastaıdy.
Birinshiden, Joǵarǵy Sot janyndaǵy Sot jıýrıi túbegeıli qaıta qurylady.
Sot jıýrıi azamattardyń sýdıalardyń is-áreketine jáne sýdıalyq korpýs ókilderiniń qabyldanady dep kútilip otyrǵan Etıkalyq kodeksti buzý jaǵdaılaryna baılanysty aryz-shaǵymdaryn qaraıtyn bolady.
Ekinshiden, Joǵarǵy Sot janynan daýlardy, onyń ishinde, iri ınvestorlar qatysatyn daýlardy qaraý úshin mamandandyrylǵan alqa qurylatyn bolady.
Onyń sheńberinde shetel ınvestorlarynyń quqyn ózderinde týyndaǵan quqyqtyq daýlar boıynsha sapaly ári ádil sheshý júzege asyrylady.
Úshinshiden, qylmystyq is júrgizý sheńberinde sottarda, onyń ishinde sotqa deıingi kezeńde, aıyptaý men qorǵaý arasynda teńgerim qamtamasyz etiletin bolýy tıis.
Buǵan adamnyń konstıtýtsııalyq quqy men bostandyǵyn shekteıtin tergeý sýdıasynyń barlyq tergeý áreketin sanktsııalaý boıynsha ókilettilikterin odan ári qaraı keńeıtý esebinen qol jetkiziletin bolady.
Tórtinshiden, qazaqstandyq sottardyń tóraǵalary - quqy teńderdiń ishindegi joly keńderi ekenin umytpaý mańyzdy.
Sondyqtan olardyń tarapynan basqa sýdıalar qabyldaıtyn sheshimge yqpal etý múmkindigi múldem bolmaıdy.
Besinshiden, memlekettik sot oryndaýshylaryn kezeń-kezeńimen qysqartý arqyly jeke sot oryndaýshylarynyń ınstıtýty odan ári damytylady.
Sot júıesiniń táýelsizdigin nyǵaıtatyn sharalardyń mańyzy erekshe.
Meniń tapsyrmam boıynsha búginde qurmetti zeınetke shyqqan sýdıalardy zeınetaqylyq qamtamasyz etý boıynsha barlyq máselelerin sheshýdi qarastyratyn zań qabyldanǵany belgili. Bul sýdıalarǵa bar kúsh-jigerin sot tóreligin barynsha obektıvti atqarýǵa aýdarý múmkindigin beredi.
Budan bólek, bizge barlyq quqyq qorǵaý organdarynyń jáne bárinen buryn polıtsııanyń adamdardyń múddesi men quqyqtyq tártipti nyǵaıtý qyzmetinde turýyna qol jetkizýimiz qajet.
Bul úshin jergilikti bılik organdary men jergilikti qoǵamdastyqtarǵa esep beretin jergilikti polıtsııa qyzmeti qurylady. Osyndaı qyzmet tutastaı Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymyna múshe birqatar elderde ózin jaqsy tanytty.
Jergilikti polıtsııa qyzmetiniń qaraýyna qoǵamdyq tártip kúzeti, turmystyq qylmysqa qarsy turý, jol qaýipsizdigin qamtamasyz etý men usaq quqyq buzýshylyqtarǵa atymen tózbeýshilik máseleleri berilip otyr.
Osy jańalyqtar jańa zańnamada kórinis tapqan. Onda, sondaı-aq, azamattardyń etıkalyq normalardy buzǵan polıtsııalardyń ústinen túsirgen aryz-shaǵymdaryn qaraıtyn qoǵamdyq keńester men ózge de konsýltatıvtik-keńestik organdar júıesin qurý qarastyrylǵan.
Sondaı-aq, «Qylmystyq quqyq buzýshylyq kartasy» ınternet-portaly qurylatyn bolady. Mundaı tetik álemniń birqatar elderinde tabysty qoldanylyp keledi. Osy veb-resýrsqa eldegi barlyq qylmystyq quqyq buzýshylyqtar jedel engiziledi. Bul jurtshylyqtyń quqyq qorǵaý organdary jumysynyń tıimdiligin baqylaýyna múmkindik beredi.
Penıtentsıarlyq júıeni jaqsartý kókeıkesti másele bolyp tabylady. Bul jumys memlekettik-jekemenshik áriptestigin damytý sheńberinde júrgizilýi tıis.
Shetelderdiń tabysty tájirıbeleri jeke sektordy penıtentsıarlyq mekemelerdi salý men paıdalanýǵa tartý jónindegi sharalardy júzege asyrýdyń negizi bolýy tıis.
Sondaı-aq, buǵan deıin zańnan attap, sonysy úshin jazasyn ótegen adamdarǵa kómek kórsetý men yqpal etý mańyzdy.
Bul úshin áleýmettik ońaltý keshendi damytylyp, jazasyn ótep jatqan azamattar úshin arnaıy áleýmettik qyzmet kórsetý standarttary engiziletin bolady.
Tutastaı alǵanda, Qazaqstanda quqyqtyq memlekettiń ornyqtyrylýy - birtutas jańǵyrtý úderisi aıasynda sheshilip jatqan bizdiń konstıtýtsııalyq mindetimiz. Belgilengen sharalar men qadamdardy júzege asyrý azamattardyń, sondaı-aq, shetel ınvestorlarynyń ulttyq sot jáne quqyq qorǵaý júıesine senimin arttyryp, tutastaı alǵanda, elimizdegi bıznes-ahýaldy jaqsartady» delingen.
***
Ómirderek: JAQSYLYQ Jasulan Berikuly 1972 jyly Jambyl oblysy, Talas aýdany, Aqkól aýylynda dúnıege kelgen. Bilimi - joǵary. «Qaınar» ýnıversıtetin bitirgen. Eńbek jolyn Talas aýdandyq bóliminde ınspektor bolyp bastaǵan. Odan soń Jambyl oblystyq ákimshilik sotynda aǵa sot oryndaýshy qyzmetin jasaǵan. 2009 jyldan 2015 jylǵa deıin Talas aýdandyq sotynyń sýdıasy, al sol jyldyń 7 jeltoqsanynda el Prezıdentiniń Jarlyǵymen Atyraý qalasynyń mamandandyrylǵan ákimshilik sotynyń tóraǵasy bolyp taǵaıyndaldy. Otbasyly. Basty toqtalarym, búginde elimizde zańnyń ústemdigine erekshe mańyz berilip otyr. Órkenıetti qoǵamnyń basty talaby da osy. Endeshe, sot úshin ádil sheshim shyǵarý ardyń isi bolyp tur.