Jastar festıvali, qazaq kınosynyń deńgeıi - Sergeı Ázimovpen suhbat
- Sergeı Jumabaıuly, festıval úshin on jyl az emes. Siz qandaı da bir aralyq qorytyndy shyǵara aldyńyz ba, osy jyldar ishinde bári oılaǵandaı boldy ma?
- Bizdiń qazirgi tańdaǵy ómir súrip jatqan mádenı keńistigimizde eshteńege, eshkimge qaramastan kóp jumys isteý ońaı emes. Biz festıval ótkizip júrgen 10 jylda bul qaǵıda ózektiligin joǵaltqan joq. Alaıda bizdiń aınalysatyn isimiz qanshalyqty qajet ári mańyzdy ekenin túsinemiz. Men, eń aldymen jastardy qoldaýǵa baǵyttalǵan festıval qozǵalysy týraly aıtyp otyrmyn.
Eńbegimizdiń basty máni men maǵynasyn bylaı túsindirer edim: osy festıval eń aldymen, qatysýshylarǵa qajet bolsa jáne solar baǵalasa eken deımiz. Shyǵarmashylyqqa endi qadam basqan jastardy baıqap, qoldaý óte mańyzdy. Iá, tek ózim úshin, ózimniń shyǵarmashylyq áleýetimdi júzege asyrý úshin jazamyn, túsiremin deıtinder bar, biraq bul qur áńgime. Naǵyz shyǵarmashylyq árqashan syrtqy álemge baǵyttalǵan. Avtor úshin rýhanı ónimdi tutynýshynyń ony moıyndaǵany, nazar aýdarǵany óte mańyzdy. Jas kınorejısserlarda mundaı múmkindik joq, sondyqtan osyndaı kınoforýmdar olar úshin birden-bir tramplın bolady. Sol úshin de bizdiń festıval «Bastaý» dep beker atalmaǵan.
- Bastaý demekshi... On jyl buryn osynyń bári qalaı bastaldy?
- Shynyn aıtsaq, bári áldeqaıda erterek sonaý 1982 jyly bastalǵan edi. Keńes úkimeti kezinde Búkilodaqtyq kınofestıval, jumysshylar týraly fılmder festıvali jáne aýylsharýashylyq fılmder festıvali ǵana boldy. Basqa múldem bolǵan joq! Ýkraınada jastar festıvali ótetin, ol 70-shi jyldary bastalyp, qoldaýy da myqty boldy.
Bir sózben aıtqanda, biz - jas qazaq kınematografısteri, jınalyp, ózimizdiń jańa festıvalimiz qajet dep sheshtik. Bir qyzyǵy, bastamamyzdy respýblıkalyq komsomol uıymy da, Kınematografıster odaǵy da qoldady. Taǵy bir keremet nárse: eshkim bizdi qatty rettep, shekteýge tyryspady. Biz ondaǵan jyldar boıy qalyptasqan erejeler men tártipti buzdyq dese de bolady. Ózimiz baǵdarlamasyn oılap taptyq, kimdi shaqyramyz - ózimiz sheshtik. Ortalyq Azııa respýblıkalary, Grýzııa, Máskeý jáne Lenıngradpen shekteldik. Búkil Odaqty qamtýǵa tyryspadyq - mundaı múmkindigimiz bolǵan da joq. Árıne, ońaı bolmady, qolymyzdan kele me dep ýaıymdap júrdik.
Sodan festıval ótkizdik. Grýzııanyń arqasynda desek, qatelespeıtin shyǵarmyn. Olar sol kezdiń ózinde qyzyq fılmderdi kóp túsiretin. Bul grýzınder alǵash bolyp óz kınofakýltetin ashqandyqtan dep oılaımyn. Buǵan deıin kıno mamandaryn tek Máskeýde jáne keıinirek Lenıngradta oqytatyn. Al biz ózimizdiń kıno fakýltetimiz bolady dep armandaı da almadyq.
Jalpy aıtqanda, bári oıdaǵydaı ótti. Jas kınorejısserler ǵana emes, 20 jyl derekti fılmder túsirip, 40 jasynda alǵashqy kórkem fılmin túsirgender de boldy.
Festıvalimiz erekshe qubylysqa aınalyp, tek respýblıkada ǵana emes, KSRO Kınematografıster Odaǵynda da óte belsendi talqylandy.
- Sodan festıvaldiń jalǵasy boldy ma?
- Ekinshi festıvaldi tórt jyl kúttik. 1986 jyly mamyrda Kınematografıster odaǵynyń V Sezi ótti. Ony áli kúnge deıin keńestik sheneýnikter júıesiniń túbine jetken qaıta qurý dáýiriniń bas revolıýtsııasy dep ataıdy. Mine, osy kezde ekinshi festıvaldi mindetti túrde ótkizýimiz kerek ekenin túsindik. Uıymdastyrý komıtetin quryp, birneshe aı ishinde ashylý kúnin 16 jeltoqsanǵa belgiledik desem, senbeıtin shyǵarsyz. Árıne, jeltoqsanda da, qańtarda da eshqandaı ashylý saltanaty bolǵan joq.
Aqpan aıynda biz festıvaldi óıtip-búıtip ótkizdik. Sol kezde KPSS Ortalyq Komıtetiniń Saıası Bıýrosy jeltoqsandaǵy oqıǵalardy «ultshyldyq» dep baǵalady. Ashylý saltanatynda bizdiń qatysýshylarymyzdyń biri – grýzın rejısseri sahnaǵa shyǵyp, óziniń quttyqtaý sózin: «qazaqtardy ultshyl dep aıyptaý - aqymaqtyq», - dep aıaqtady.
Bul festıvaldi tıisti deńgeıde ótkizgenimizben, bizdi «jaýyp tastady». Osyǵan qaramastan, sol kezde úlken mańyzdy oqıǵalar bolyp jatqanyn bári túsindi. Baılanystar úzilgenimen, yntymaqtastyqqa degen muqtajdyq kúsheıdi.
- Shamasy, ádettegideı kúrdeli kezeńde…
- Iá, dál solaı. Biz búgin de festıvaldi óte kúrdeli kezeńde ótkizemiz. Bul elimiz búginde júzege asyryp jatqan saıasattyń jalǵasy bolady dep úmittenemiz. Sebebi halyqaralyq tártip bar jáne odan bólek ortaq rýhanı, mádenı, kınematografııalyq ortaq qundylyqtar bar. Bul túsinik te óte mańyzdy. Onsyz festıval ótkizýdiń maǵynasy joq.
- Biraq búginde festıvalder kóbeıip ketti. Básekelestikten qoryqpaısyz ba?
- Máselen, Frantsııada ondaǵan kınofestıval bar - bul qalypty jaǵdaı. Kórshiles Reseıde búginde óz festıvalin ótkizbeıtin birde-bir óńir joq. Men buny quptaımyn. Festıvaldar kóp bolǵany jaqsy.
Birinshi festıvalden góri ekinshi, úshinshi, tórtinshini uıymdastyrý áldeqaıda qıyn. Jetinshi nemese segizinshi festıval ótkizý odan da qıyn.
Festıvaldar kóp. Biraq basqalarǵa uqsamaıtyn, erekshesi az. Qazaqstanda kóptegen jaqsy festıvaldar shyqty, olar ádemi ashyldy, áserli bastaldy, barlyq qatysýshylar durys jáne qajetti sóz sóıledi – biraq bári sonymen bitip qaldy.
Óz jolyńdy, kınematografııadaǵy úrdiske saı baǵytyńdy tabý óte qıyn.
- Siz trendter týraly aıtyp otyrsyz ǵoı. Osy on jylda otandyq kınematografııa aıtarlyqtaı ózgerdi ma?
- Árıne, óte qatty ózgerdi. Protsestiń bel ortasynda júrgen adam retinde maǵan keıbir nárseler unamaıdy. Biraq bul sýbektıvti pikirim. Qazaq kınosynyń óz artyqshylyqtary men kemshilikteri bar, biraq jalpy ol jetilip keledi.
- Aldymen kemshilikterge toqtalsaq...
- Bul jerde salystyrýǵa týra keledi. Kınorejısser retinde men «formasy ulttyq, mazmuny sotsıalıstik» degen qaǵıda ústemdik qurǵan kezeńde qalyptastym. Sol kezde eger shyndyqty kórsetkiń kelse, qysymǵa tap bolasyz. Tyıym salady, ruqsat berse de tek belgili bir kózqaras turǵysynan bolýy kerek. Bul bizdiń sanamyzǵa enip ketkeni sonshalyq, osy shekteýlerdi aınalyp ótý bireýler úshin kúndelikti áreketke aınaldy. Muny eshkim baıqamaıtyndaı etip jasaý kerek boldy. Aılasyn taýyp, ótkir jerlerin aınalyp óte otyryp, biraq qalaǵanyńdy jetkizý qajet edi. Keıde qoldan kelmeı qalady da, ondaı fılmder sórede shań basyp jatatyn.
Mine, osyndaı qatal totalıtarlyq saıası da, taqyryptyq ta tsenzýra shamamen 80-shi jyldardyń sońyna deıin jalǵasty. Biraq keıde azattyq pen egemendik synaǵynan ótý jappaı tyıymnan góri qıynyraq. Qazirgi tańda tosqaýyldar joq, biraq jaqsy, talantty túsirilgen týyndylardyń sany artqan joq.
- Biraq mundaı sapaly fılmder anda-sanda ekranǵa shyǵyp jatady ǵoı, bul jaǵymdy tusy emes pe?
- Árıne. Bul kásibı dárejesi de, jeke qabileti soǵan jetetin adamdar mundaı dúnıe jasap shyǵaryp jatyr. Mańyzdy taqyryptardy kóteretin, ómir, taǵdyr, bizdiń jerimiz, osynda turatyn halyqtar týraly kórsetýge daıyn adamdar jaıly aıtyp otyrmyn.
Bizde óte kúrdeli protsester, sonyń ishinde ultaralyq máseleler bar. Siz menimen kelisesiz be, joq pa, bilmeımin. Meniń aıtpaǵym, halyqtyń muń-muqtajyna tek el basshylary ǵana emes, biz sekildi jazýshylar, sýretshiler, kınorejısserler de qulaq asýymyz kerek. Bizde keıde halyq úni estilmeı qalyp jatady.
Oılap qarańyzshy: Sheshenstan, Qarabaq, Baltyq jaǵalaýy, Prıdnestrovede bolǵan jaǵdaılar – eń aldymen Qazaqstanda da bolýy múmkin edi. Óıtkeni keńes úkimetiniń basshylary júıege qarsy shyqqandardy osy jerge jınap ákeldi, shıelenis kez kelgen nárseden týyndap ketýi múmkin edi. Biraq ondaı eshteńe de bolǵan joq! Sebebi kúshtep kóshirilip ákelingen bul halyqtar: eger janjal bastalsa, bári zardap shegetinin jaqsy túsindi. Mine, osy ustamdylyq, shekten shyqpaý qabileti joǵarydan túsken nusqaý emes, tómennen, ıaǵnı qarapaıym adamdardyń sanasynda dúnıege keldi.
Bul - óte aýyr taqyryp. Osyndaı taqyryptardy kóteretin rejısserlerimiz shyqqanda qýanamyz. Sondyqtan biz festıvalde kásipqoı deńgeı men kórkemdik sheberlikten bólek, oı erkindigin, batyldyqty qoldaýǵa tyrysamyz. Tipti bireýge bul durys emes, artyq bolyp kórinetin de shyǵar. Saıasatta kompromıs, konformızmge baryp, qashanda bir ortaq joldy tabýǵa tyrysady. Bul saıasat úshin jaqsy, al ónerde ereje sál ózgeshe. Qazir parasattylyq pen gýmanızm jetispeıdi. Biraq batyldyq pen sana erkindigi - yńǵaısyz bolyp kórinse de, áli de qajet. Bul jastar festıvalderiniń mańyzy men qajettiligi osynda.
- Batyldyq pen sana erkindiginen basqa jaqsy rejısserge taǵy ne qajet?
- Buryn menen rejıssýra degen ne dep suraǵanda bilim, Qudaıdyń syıy, shabyt dep jaýap beretinmin. Endi meniń aıtarym: rejıssýra - bul eń aldymen densaýlyq pen minez. Buǵan sabyr da kiredi. Minez ben sabyr - barlyq qıyndyqtarǵa tótep berýge kómektesedi.
Jastar túsine bermeıdi, jeńilis degen bolmaıdy. Eger siz fılm túsirip, sońyna deıin jetkizseńiz, tipti ol júlde almasa da – eshteńe etpeıdi. Onyń ózi jetistik - siz óner týyndysyn shyǵardyńyz.
Biz bárimiz – uıymdastyrýshylar, vedomstvolar men kınoteatrlardyń basshylary – qyzmet kórsetýshi personalmyz. Iá, bári óz isiniń joǵary kásibı mamandary ekeni daýsyz. Biraq osy festıvaldiń basty keıipkerleri – avtorlar, rejısserler, operatorlar, dramatýrgter, jas akterler. Biz tek solardyń aınalasynda ınfraqurylym jasaımyz. Munyń bári olar úshin. Biz jastarǵa osyny sezindirýimiz kerek.
Biz bul jumysty jaqsy deńgeıde jasap kelemiz degen úmittemin. Sebebi jyl saıyn qyrkúıek aıynda jańa oqý jyly bastalǵan kezde shákirtterim, tipti men sabaq bermeıtin stýdentter de: «kelesi festıval bola ma?» dep suraıdy. Men olarǵa árqashan «ótkizýge tyrysamyz» dep jaýap beremin. Al bıyl festıval ótedi dep naqty aıta alamyn!