Jasandy ıntellekttiń adamnan ozyp ketýi múmkin be – professormen suhbat
Jasandy ıntellekt adam ómirin qalaı ózgertti? Adamzat úshin qanshalyqty qaýipti? Qandaı salalarda keńinen qoldanylady? Jasandy ıntellekt adamnan ozyp ketýi múmkin be? Bolashaqta adamdardyń jumyssyz qalý qaýpi bar ma? Qazaqstanda jasandy ıntellekt salasy qalaı damyp jatyr? Mine, osy saýaldar tóńireginde L.N. Gýmılev atyndaǵy EUÝ, «Jasandy ıntellekt» ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń dırektory, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, professor Altynbek Sháripbaevpen áńgimelestik.
- Altynbek Ámiruly, búgingi tańda jasandy ıntellekt paıdalanylmaıtyn sala joq. Qazir tipti «Kim jasandy ıntellektti ıgerse, sol álemdi bıleıdi» degen támsil de aıtylyp júr. Áńgimemizdi «jasandy ıntellekt degenimiz ne jáne onyń ǵylym salasy retinde damýy qalaı júzege asty?» degen saýaldan bastasaq…
- Jalpy jasandy ıntellekt degenniń ne ekenin bilý úshin «ıntellekt» degen uǵymǵa anyqtama berýimiz kerek. Intellekt degenimiz – sýbektiniń qorshaǵan álemdi qabyldaý men túsiný, óńdeý, ózdiginen oqý jáne shyǵarý erejelerin daıarlaý men sheshim qabyldaý qabiletine ıe bolýy. Eger sýbekt adam bolsa, onda tabıǵı ıntellekt týraly sóz bolady. Al eger sýbekt jasandy qurylǵy bolsa, onda jasandy ıntellekt jóninde sóz qozǵaımyz.
Eń alǵash ret «jasandy ıntellekt» termıni Amerıkadaǵy Massachýsets tehnologııalyq ınstıtýtynda qoldanyla bastady. Ótken ǵasyrdyń 50 jyldarynyń sońy men 60 jyldardyń basynda logıkalyq baǵdarlamalaý salasyna qatysty ǵylymı semınar ótip turatyn. Keıinnen olar osy logıkalyq baǵdarlamalaýdy «jasandy ıntellekt» dep atady. Keıbir matematıka esepterin shyǵarýdy logıkalyq baǵdarlamalaý arqyly avtomattandyra aldy. Oǵan qosa keıbir teoremalardy dáleldeýdi de avtomattandyrýǵa múmkindik boldy. Mine, osy tusta «jasandy ınetellekt» termıni paıda bolyp, qoldanysqa engizile bastady. Endi onyń ǵylym retinde damýyna toqtalsaq, myna dúnıeni qaýzaýǵa tıispiz. Matematıkada «matematıkalyq logıka» degen uǵym bar, munda qubylystyń, amaldyń ne árekettiń qasıetterin formaldy túrde, ıaǵnı matematıka formýlasy túrinde jazady. Ol tujyrym ne aqıqat, ne jalǵan bolýy múmkin. Keıinnen klassıkalyq logıka damı tústi de, qazir buldyr logıka, yqtımaldyq logıka, dınamıkalyq logıka degen bar, solardy paıdalanady. Osyndaı matematıkalyq teorııalardyń negizinde jasandy ıntellekt ǵylym salasy bolyp qalyptasty.
Jasandy ıntellekt – aqparattyq tehnologııanyń bir salasy. Buryn aqparattyq tehnologııa joq kezde kompıýter ǵylymynyń bir salasy bolyp sanalyp keldi.
1960 jyldary jasandy ıntellekt ǵylym retinde qarqyndy damydy, odan soń 1970-1980 jyldary toqtap qaldy. Keıin 1980 jyldardyń aıaǵy men 1990 jyldardyń basynda shaǵyn kompıýterler shyǵa bastady. Solar áser etip, ótken ǵasyrdyń 90 jyldarynan bastap bul jeke sala retinde edáýir qarqyn alyp ketti. Buǵan elektrondy kompıýter kólemi kishireıip, múmkindikteriniń artýy sebep boldy. Máselen, qazir bizdiń qolymyzdaǵy noýtbýktiń qýaty burynǵy bir sportzaldy alyp otyratyn kompıýterdiń shamasyna teń. ıAǵnı kórip otyrǵanymyzdaı, 20-30 jylda tehnologııa sát saıyn ózgeriske ushyrap, damı tústi.
- Qazir jasandy ıntellekt damyǵany sonshalyq, onsyz adam ómirin elestetý múmkin emes sekildi. Sizdińshe, ol bizdiń ómirimizdi qalaı ózgertti? Adamzattyń, órkenıettiń belgili bir deńgeıde damýyna aıtarlyqtaı yqpal etti me?
- Qazir adamzat jasandy ıntellekttiń qarqyndy damý kezeńinde dep aıtýǵa bolady. Bul biz joǵaryda aıtyp ótken tek qatynas tiline qatysty emes. Intellekt degenimiz – oı, sana, qarym-qabilet, bilim alý, úırený. Endi adamnyń osy sekildi múmkindikteriniń barlyǵyn kompıýter isteı alatyndaı deńgeıge jetip otyr. Onyń damý shegin boljaý múmkin emes.
Bul qazir búkil salaǵa enip, adamzattyń ómirin jeńildetýde mańyzdy ról atqaryp otyrǵany jasyryn emes. Buǵan deıin kóptegen saladaǵy aýyr fızıkalyq jumystardy adamdar ózi istese, qazir jasandy ıntellekt damýynyń arqasynda sol jumystardy robottar istep otyr. Máselen, qurylysta, shahtada jumys isteıtin jumysshylar bar, solardyń belgili bir jumysy, ıaǵnı qabyrǵa salý, shatyr turǵyzý degen sekildi isteriniń barlyǵyn derlik qazir robottar atqarady. Demek bul «qurylysshy mamandardy robottarmen almastyrýǵa bolady» degendi anyq bildiredi. Qazir, máselen, Aýstralııa memleketinde shaban, ıaǵnı, mal baǵatyn adam joq. Olardyń qyzmetin robottar atqaryp otyr. Bul endi fızıkalyq jumyspen baılanysty ǵoı. Al aqylmen oılap, mımen jumys isteıtin qyzmettiń de bári birtindep jasandy ıntellektke oıysyp jatyr. Mysaly, shahmattan álem chempıony kompıýterdegi shahmat baǵdarlamasynan jeńilip qaldy. Demek kompıýterdegi shahmat myqty degen sóz. Sondaı-aq túrli derekterge toqtalsaq, mıllıondaǵan, mıllıardtaǵan derekterdi taldaýǵa adamnyń múmkindigi joq. Oǵan onyń ýaqyty da, jasy da jetpeıdi. Al kompıýter birneshe sekýndta derekter aǵynyn op-ońaı óńdep bere alady. Máselen, medıtsınadaǵy dıagnostıkalaýǵa nazar salsaq, dárigermen salystyrǵanda qurylǵy dıagnozdy durys qoıyp beredi, sebebi kompıýterge álemdegi ne sol memleket pen aımaqtaǵy eń myqty dárigerlerdiń bilimi jazylady. Al dárigerge qaralsaq, tek sol medıtsına qyzmetkeriniń bilimi deńgeıinde dıagnoz qoıylady.
Jalpy qazir jasandy ıntellekt tek emotsııany ǵana bere almaıdy. Adam balasyna tán kúlý, qýaný, jylaý sekildi emotsııalardan basqasynyń bárine múmkindigi jetedi. Óıtkeni emotsııanyń matematıkalyq modeli áli jasalmaǵan. Al qalǵan taldaýǵa bolatyn dúnıeniń bárin jasaı alady. Tipti adamnan on ese jaqsy isteıdi. Qazir kompıýter kez kelgen banktiń esebin jasap bere alady. Áleýmettik jelide jarııalanǵan jazbalardy da robottar arnaıy jasalǵan baǵdarlama arqyly taldaı alady. Qashan, qaıda, kimniń ne jazǵanyna deıin saraptama jasap beredi. Mine, kompıýterdiń, jasandy ıntellektiniń múmkindikteri qandaı ekenin osydan-aq baǵamdaýǵa bolady.
- Iá, búginde keıbir salalarda adamnyń qyzmetin robottar atqaryp otyr. Máselen, osydan birneshe jyl buryn Amazon.com kompanııasynyń júk tasymaldaıtyn myńdaǵan qyzmetkeri jumystan bosatylyp, olardy robot almastyrǵanyn bilemiz. Bolashaqta adamnyń qyzmetin tolyqtaı robottar atqaryp, adamzattyń jumyssyz qalý qaýpi bar ma?
- Mine, adam jumyssyz qalmaýy úshin bilim, ǵylymdy damytýymyz kerek. Óıtkeni onyń áleýmettik saldary da ońaı bolmasy anyq. Sonyń ishinde jasandy ıntellektti meńgerýdi búginnen bastaý qajet. Sebebi bul barlyq ǵylymdy biriktiredi, ıaǵnı kez kelgen ǵylymnyń elementi jasandy ıntelektte bar.
Alaıda bizdiń zamanda «bárin jasandy ıntellekt almastyryp, adamdar jumyssyz qalady» degen qaýip joq. Óıtkeni ázirge ondaı múmkindikti kórip turǵan joqpyn, biraq bul bolashaqta ábden múmkin nárse. Sol úshin adam balasy árdaıym tehnologııanyń aldynda júrýge tıis.
Jalpy damyǵan memleketterde jasandy ıntellekt jumysy jaqsy jolǵa qoıylǵan. Al Qazaqstan jaǵdaıyna keler bolsaq, olaı dep aıta almas edim. Bizge bir dúnıe jetispeıdi. Ol – qoǵamdyq qurylym. Bizdiń memlekette jasandy ıntellektti damytýǵa degen qyzyǵýshylyq baıqalmaıdy, arnaýly memlekettik baǵdarlama, memlekettik mekeme, mınıstrlik joq. Joǵaryda atap ótkenimdeı, ol barlyq óndiristi qamtıdy, salalary kóp. Sondyqtan hımııa, fızıka mamandaryna bazalyq bilim berip, bárin bir ınstıtýt quramyna jınap, onyń ǵylym retinde damýyna, adamdardyń kúndelikti ómirine engizýge jaǵdaı jasalýy kerek. Oǵan qosa jasandy ıntellektti oqytatyn arnaýly ýnıversıtetter ashylýy qajet. Muny osyndaı sharalar qabyldaý arqyly júıeli túrde damytyp, jetildirýge atsalysýymyz kerek. Óıtkeni tórtkúl dúnıe osyǵan nazaryn aýdaryp, damytýǵa kúsh salyp otyr. Biz budan qalyp qoıýymyz múmkin. Qazirgi tańda bizdiń memlekettiń múmkindigi bar, jastarymyz da óte talantty. Olardy der kezinde paıdalanbasaq, jastardyń kúsh-qýaty basqa dúnıege jumsalyp ketedi.
Sondyqtan memlekettik saıasatty jolǵa qoıý kerek. Joǵaryda aıtqanymdaı, arnaýly oqý oryndaryn, arnaýly ǵylymı mekemelerdi ashý kerek. Sosyn ǵylymdy konkýrsqa baılap qoımaı, oǵan aı saıyn dárigerler men muǵalimder sekildi jalaqy tólenýi kerek. Máselen, keńes úkimeti tusynda atom bombasy qalaı jasaldy? Sol kezde basshylyqta bolǵan adamdar arnaýly ortalyqtar uıymdastyryp, qyzmetkerleriniń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyn jasap qoıdy. Aı saıynǵy jalaqy, turatyn jer, sonymen qosa kúndelikti qajettilikterimen qamtamasyz etti, ıaǵnı bastan aıaq memlekettiń qamqorlyǵynda boldy. Sondyqtan da ǵalymdar aınaldyrǵan 4-5 jyldyń ishinde atom bombasyn jasap shyqty. Dál osyndaı júıemen ǵarysh salasyn da meńgerip otyr. Ǵalymdary jalaqy, konkýrs, grant dep, usaq-túıekke bas qatyrmaıdy. Tek zertteýin jasap, ony iske asyrýmen ǵana aınalysady.
- Bir suhbatyńyzda «Qazir jańa tehnologııalyq órkenıet paıda boldy. Olar bizden damyp ketýi yqtımal nemese biz qurylǵynyń artynda qalyp ketýimiz múmkin» deısiz. Rasymen, biz qurylǵynyń artynda qalyp ketýimiz múmkin be?
- Jalpy jeke salalardy alyp qaraıtyn bolsaq, ıá, biz qurylǵynyń artynda qalyp kettik. 1990 jyldary «ınternet zattary» (IoT – internet of things) degen uǵym paıda boldy. Bul – radıojeliler arqyly ınternetke qosylatyn qurylǵylar. Olar bir-birimen aralasa alady, habar tarata alady. Sonymen qosa «sheshim qabyldaý» degen erejeni de shyǵarýǵa múmkindigi bar. ıAǵnı jaǵdaıǵa baılanysty ózderi sheshim shyǵaryp, adamnyń qatysýynsyz avtomatty túrde reaktsııa tanyta alady. Sebebi olar – aqyldy. Qazir «aqyldy qalalar», «aqyldy úıler» dep aıtyp júrmiz ǵoı, sonyń bári - jasandy ıntellekt damýynyń jemisi. Qazaqstanda mundaı damýdyń sheti ǵana kórinip júr. Sol sebepti onyń qoldaný aıasy óte úlken ekenin eskerý kerek.
Mysaly, aýdarma salasyn qarastyraıyq. Qazir kompıýterde jazbasha da, aýyzsha da aýdarýǵa múmkindik beretin baǵdarlama bar. GOOGLE-diń aýdarma fýnktsııasy qazaq tilinen aǵylshyn tiline, orys tilinen qazaq tiline erkin aýdarma jasaı beredi. Sapasy joǵary. Biraq máselen orys tilimen salystyrǵanda, qazaq tilindegi aýdarmasy sál túzetýdi qajet etedi. Al oǵan birinshi kezekte ınternettegi qazaqtildi kontenttiń azdyǵy sebep bolyp otyr. Eger ony kóbeıtsek, sapa jaqsara túsedi. Degenmen qazir osydan úsh-tórt jyl burynǵy sapadan áldeqaıda joǵary. Qazir tek jazbasha ǵana emes, aýyzsha aıtylǵan mátindi de aýdaratyn tehnologııa iske qosyldy.
Jalpy qaı ult, qaı memleket bilimin, ǵylymyn damytpasa, sol ult hám memleket bárinen jeńiledi. Jaı qurylǵylardan da jeńiledi. Kez kelgen memlekettiń strategııalyq maqsaty – ǵylymdy, sonyń ishinde jasandy ıntellektti damytý bolýy kerek. Sebebi qazirgi kezde jasandy ıntellekt paıdalanylmaıtyn sala joq ekenin aıttym. Matematıka, hımııa, fızıka salalarynyń bárinde jasandy ıntellekt jumys isteıdi. Erejeleri, modeli durys bolsa, ol bárin durys shyǵaryp, kórsetip beredi. Qazir jasandy ıntellekttiń «ózin-ózi oqytý» degen fýnktsııasy bar. Olar jeli arqyly bir-birimen baılanysa otyryp, kezdeısoq aqparatty, málimetterdi «ustap» alady. Kádimgi adam sekildi. Kóshede kele jatyp ne bolmasa aınalanyń áser etýi arqyly biz de belgili bir aqparatty qabyldap, oı túıemiz ǵoı. Olar da sol sekildi. Sondyqtan biz jasandy ıntelektten ylǵı alda júrýimiz kerek. Eger onyń aldynda júrmesek, adamzat balasy onyń artynda qalyp ketýi ábden múmkin.
- Demek bul adam ómirine qaýip-qater tónýin meńzeıtin sııaqty. Jalpy jasandy ıntellekt adam balasyna belgili bir deńgeıde qaýip tóndirýi múmkin be?
- Negizi taıaqtyń eki ushy bar deımiz ǵoı. Sondyqtan kez kelgen zattyń eki jaǵyn qatar qarastyramyz. Sol sııaqty jasandy ıntellekttiń de eki tusy bar: paıdasy jáne zııany. Bul shyndap kelgende, ony jasap shyǵaratyn memlekettiń ustanǵan saıasatyna baılanysty nárse. Eger jasandy ıntellekttiń damýyn jolǵa qoıý úshin arnaýly baǵdarlama jasap, ǵalymdar tobyn jıyp, zertteý jumystary júrgizilmese, árıne, zııan jaǵy kóp bolýy múmkin. Al qoǵamǵa qajet baǵyttardy damytýǵa kúsh salsa, jasandy ıntellektten asqan ǵylym joq.
- Mamandardyń basym kópshiligi jasandy ıntellekttiń damýyn baqylaýda ustaý qajet ekenin aıtyp otyr. Tipti buǵan deıin keıbir ǵalymdar onyń qaýpi jóninde BUU-ǵa da hat joldaǵan. Munda ǵalymdar jasandy ıntellekti bar áskerı qarýdy baqylaýda ustaý kerek degen másele kótergen. Máselen, qazir keıbir memleket basshylary álemde analogy joq qarýǵa ıe bolǵysy kelýi múmkin. Ol úshin túrli qupııa zerthanalardy qarjylandyryp, olarǵa qyrýar aqsha bólýi de yqtımal ekeni aıtylady. Osyǵan qatysty sizdiń pikirińiz qandaı?
- Qazir adamzatqa ne belgili bir memleketke qaýip tóndirý úshin burynǵydaı atom bombasyn, raketany jasaýdyń qajeti joq. Jalpylama qaraıtyn bolsaq, bul búkil adam balasyna qaýip týdyrmaıdy, biraq keıbir memleketter men ulttarǵa úlken qaýip tóndirýi múmkin. Máselen, kólemi masa ne shybyndaı bolatyn ıntellektýal jasandy jándikke belgili bir memlekettiń nemese bir ulttyń genetıkalyq kodynyń algorıtmin engizse, ony bıologııalyq qarý retinde paıdalanýǵa ábden bolady. Sonda jándik tek sol algorıtmge sáıkes salyp bergen genetıkany ne násildi shaǵady. Tipti qyryp jiberýi de múmkin. Óıtkeni jasandy ıntellekt adamnyń bet-júzin de, daýysyn da tanýǵa múmkindigi bar. Sol sııaqty adamnyń genetıkalyq kodyn da jaqsy tanıdy. Sondyqtan da sol násilge ne ultqa qonady.
- Koronavırýs ınfektsııasymen kúresý úshin ár el túrli tehnologııany paıdalanǵanyn bilemiz. Máselen, Qytaı bıligi azamattardyń smartfondaryn muqııat qadaǵalap, júzdegen mıllıon adamnyń bet-álpetin tanıtyn kameralardy qoldanyp, turǵyndarǵa dene temperatýrasy men medıtsınalyq jaǵdaıyn tekserip, ınfektsııanyń tasymaldaný múmkindigin tez anyqtady. Biraq osy bir bet-álpetti taný júıesin engizý totalıtarlyq rejımge aparatyn jol emes pe? Qalaı oılaısyz?
- Qazir adam aǵzasyna chıp salý máselesi de qaralyp jatyr. Bul da múmkin nárse. Bunyń bir jaqsy tusy ózińiz aıtyp otyrǵandaı, máselen, ınfektsııa juqtyryp alǵan adamǵa dereý habar beredi. Eger adam aýyryp qalǵanyn bilmeı, basqa adamǵa juqtyrsa, ol aınalasyndaǵylarǵa aýrýdy taratýǵa sebepker bolady. Al men aıtyp otyrǵan chıp jyldam habar jetkizip, onyń aldyn alýǵa múmkindik beredi.
Sondyqtan budan qorqýdyń qajeti joq dep oılaımyn. Qorqatyn bolsaq, ertede úńgirde ómir súrdik qoı, onda endi jańa ǵasyrdyń órkenıetinen bas tartyp, sol dáýirde ómir súre bergenimiz durys shyǵar... Osy oraıda bizdiń ómirlik maqsatymyz qandaı ekeni jóninde zańdy saýal týyndaıdy. Jalpy biz bılikten eshqashan qoryqpaýymyz kerek. Saıasattyń kemshin tustary bolsa, halyq bılikti únemi túzetip otyrýy qajet. Bılik – tek halyqtyń ókili ári árdaıym solaı bolyp qalýǵa tıis.
- Azamattardy baqylaý jaıly áńgimemizdi jalǵasaq, ızraıldyq tarıhshy ıÝval Noı Hararı jasandy ıntellekttiń damýyn keıbir memleketterdiń adamdardy baqylaýy úshin paıdalanyp otyrǵanyn aıtyp, alańdaýshylyq bildiredi. Onyń sózinshe, sońǵy jyldary úkimet, iri korporatsııalar adamdardy baqylaýǵa alý, manıpýlıatsııa jasap, basqarý úshin kúrdeli tehnologııalardy qoldana bastaǵan. Ol: «Qazir tehnologııa alǵash ret adamdardy 24 saǵat boıyna baqylaýǵa múmkindik berip otyr. Kezinde KGB-nyń keńes azamattaryn 24 saǵat boıyna baqylaýda ustaýǵa ári jınalǵan aqparatty tıimdi túrde óńdeý múmkindigi bolǵan joq. Tek sarapshylar men azamattardy baqylaıtyn agentterge arqa súıedi. Al qazir bılik ne úkimet et pen súıekten jaralǵan adamdarǵa emes, qýatty algorıtmder men datchıkterge súıenip otyr» deıdi. Buǵan qatysty pikirińiz qandaı? Mundaı bolsa, jasandy ıntellekttiń damýyna qandaı da bir shekteý qoıý qajet pe?
- Ǵalym retinde aıtarym, jasandy ıntellektti damytýǵa eshkim shek qoıa almaıdy, ǵylym damyǵan saıyn jasandy ıntellekt te damýyn toqtatpaıdy. Al kez kelgen shekteý zańnyń aıasynda bolýǵa tıis. Absolıýtti bostandyq degen sóz joq. Biraq zańdy adam qabyldaıtynyn eskerýimiz qajet. Óıtkeni zańdy kim, qalaı shyǵaratynyna kóp nárse baılanysty ekenin kózimizben kórip, estip júrmiz. Jalpy meniń oıymsha, bılik pen halyq arasy bólinbeýi kerek. Eger bólinse, memleket te, halyqtyń ál-aýqaty da jaıynda qalady. Sebebi bılik pen halyq – bir. Al durys maǵynasynda adamdy baqylaý maqsatynda chıp sekildi tehnologııalar qoldanylýy kerek dep oılaımyn. Biraq bul bireýdi jazalaý úshin baqylaý kerek degendi bildirmeıdi. Kerisinshe, jańa tehnologııany adam densaýlyǵyn jaqsartýǵa, aýyr aýrýlardyń aldyn alýǵa paıdalanýǵa baǵyttaýymyz kerek. Biz jańa tehnologııalardyń tek jaqsy tusyn, adamzatqa paıdaly jerin ǵana alýymyz qajet. Sebebi onyń jaǵymdy da, jaǵymsyz da tusy sheksiz.
Al shekteý máselesi jóninde sóz bolsa, belgili bir memlekettiń deńgeıinde emes, álemdik deńgeıde qoıylýǵa tıis. Mysaly, BUU deńgeıinde kún tártibine shyǵarylyp, egjeı-tegjeıli qarastyrylyp, sheshim qabyldanýy kerek. Alaıda qazirgi tańda BUU-nyń sheshimin moıyndamaıtyn, oǵan qarsy shyǵyp otyrǵan memleketter de bar ekenin eskergen jón.
- Jasandy ıntellekt salasymen jyldar boıy aınalysyp kelesiz. Qazaqstanda sátti shyqqan tehnologııalyq jobalar bar ma? Sátti shyǵyp, adam ómirin jeńildetýde ne adam ómirin saqtaýda qandaı da bir salada adamzatqa qyzmet etip júrgen qazaqstandyq jobalardy ataı alasyz ba?
- Qazaqstanda jasandy ıntellekt salasy boıynsha adamzatqa qyzmet etip júrgen otandyq ónim joq. Álemdik deńgeıdegi tehnologııa men ǵylymı jetistikter bar. Máselen, biz qazaq tili gramatıkasynyń, naqtyraq aıtsaq, morfologııalyq jáne sıntaksıstik erejeleriniń matematıkalyq modelderin jasadyq. Mundaı tehnologııa túrki tilderiniń eshqaısysynda joq. Qazaq tilin kompıýter túsinetindeı deńgeıge jetkizdik. Qazaq tilinde bilim berý salasynda siz qoıǵan suraqqa kompıýter jaýap beredi. Ne bolmasa bazasyndaǵy suraqty adamǵa qoıady. Adam saýalǵa jaýapty ne jazbasha, ne aýyzsha berýi kerek. Berilgen jaýapqa sáıkes, kompıýter avtomatty túrde ózi 0-den 100-ge deıin baǵalap beredi.
Endi ony engizý úshin onyń mazmunyna kelsek, mátin jazatyn myqty mamandarǵa konkýrs ashyp, solarǵa daıyndatý kerek. Qazir bizde tek tehnologııa bar, biraq ony júzege asyrý úshin ár saladan mazmunyn jasaıtyn mamandardy jasaqtaý qajet. Bul tehnologııany alǵash jasap shyqqan kezde mınıstrlikke de aıtyp, buqaralyq aqparat quraldarynda da jarııa ettik. Alaıda biz tehnologııany joǵaryda otyrǵan basshylarǵa búgin tanystyrsaq, erteń ol aýysyp ketedi. Sondaı bir sebepterge baılanysty jobamyz júzege aspaı tur. 2014 jyldan beri ári-beri shapqylap, engizýge tyrysqanymmen, ázirge múmkin bolmady.
Jalpy bizde jasandy ıntellektti de, ǵylymdy da damytýǵa múmkindigimiz, áleýetimiz bar. Bilimdi ári bilikti mamandarymyz da jetkilikti. Ǵylymı zertteý jumystarynyń nátıjeleri de bar. Mine, sony ári qaraı qoldap, qoldanysqa engizip jiberse, tamasha bolar edi.
Biraq bizdegi jaǵdaı basqasha. Búginde ǵylymdy konkýrsqa, grantqa telip qoıdy. Keıbir jaǵdaıda baıqaý durys baǵalanbaı qalady. Ony jeńip alǵan kúnniń ózinde úsh-aq jylǵa ári ǵylymı jumysty tájirıbede júzege asyrý úshin suraǵan aqshańnan 2-3 ese az beredi. Sóıtip grantty utqan alǵashqy úsh jylda daıyndaǵan shákirtteriń joba jasaıdy, zertteý júrgizedi. Al keıingi úsh jylda grantty qaıtyp bermeıdi ne bolmasa basqa jaǵdaı bolyp qalýy múmkin. Sóıtip aqsha joq bolǵandyqtan, jınalyp, zertteý jasap júrgen jas zertteýshilerdiń jumysy júzege aspaı, keıbiri orta joldan tastap ketedi. Jalpy olar zertteý júrgizip, dıssertatsııa jazady, biraq ony ári qaraı damytý úshin qarajat jetpeı qalady.
- Sonda Qazaqstandaǵy jasandy ıntelektti qalaı damytamyz? Qandaı máselege nazar aýdarýymyz kerek?
- Jalpy bizge jasandy ıntellektpen aınalysatyn úlken mınıstrlik ashý kerek. Sosyn sol mınıstrliktiń janynan arnaýly ınstıtýt qurylýy qajet. Konkýrs negizinde emes, myqty ǵalymdardy sol ınstıtýtqa shtatqa alyp, jumys isteýine jaǵdaı jasaýymyz kerek. Jalaqy ýaqytyly júrip tursa, ǵylymı jobańa da qajetti qarajat daıyn tursa, árıne, nátıjege qol jetkizýge bolady. Al konkýrsqa qatysyp, onyń ýaqyty bitip qalatynyn ýaıymdap júrseń, joba damymaıdy.
Alysqa barmaı-aq, kórshiles jatqan Qytaı, Reseı sekildi elderdiń tájirıbesin alýǵa bolady. Máselen, 2015 jyly men Máskeýge semınarǵa bardym. Sonda olardyń Qorǵanys mınıstrligi men Bilim mınıstrligi jáne Ǵylym akademııasy birigip, joba jasaǵaly jatqanyn kózimmen kórdim. Olar sońǵy bes jylda kim jasandy ıntellektke qatysty sheteldik jáne otandyq jýrnaldarda ǵylymı eńbek jazyp júr, solardyń bárin shaqyryp, konferentsııa ótkizdi. Úsh kún boıyna ǵalymdary baıandama jasap, ǵylymı eńbekterin tanystyrdy. Semınar sońynda sol ǵalymdarǵa barlyq jaǵdaı jasalatynyn, tek nátıjege jumys isteý keregin aıtty. Mine, qazirgi tańda ǵalymdardyń jumysy nátıje berip otyr. Qazir orys ǵalymdary jasandy ıntellektti damytý jaǵynan myqty. Máselen, «ıAndekstegi» baǵdarlamanyń bárin ózderi jasady. «Alısa» degen jobalary da bar. Matematıkalyq esepterdi shyǵaratyn tehnologııasy da bar. Sondyqtan qazir velosıped oılap tabýdyń qajeti joq, osy salada birneshe jyldan beri zertteýmen aınalysyp júrgen mamandarǵa múmkindik berý kerek dep oılaımyn.
- Suhbatyńyzǵa kóp raqmet!
Nazerke Súıindik