Jasandy ıntellektiń eńbek naryǵyna áseri: baǵdarlamalardy qaıta qarastyrý kerek
Qurylatyn jumystyń kóbi ýaqytsha
Sarapshylardyń málimetinshe, qazirgi kezde kásiptik-tehnıkalyq bilimi bar mamandyqtarǵa degen suranys joǵary bilimdi túlekterge degen qajettilikten 70 paıyzǵa artyq. Osy oraıda, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń bıylǵy Joldaýy oıǵa oralady. Kadrlyq áleýetti arttyrý máselesinde birqatar basym baǵytty belgilep, Úkimetke naqty tapsyrmalar bergen edi. Aıtalyq, 2025 jyl «Jumysshy mamandyqtar jyly» dep jarııalandy. Másele jaqynda Májiliste ótken Úkimet saǵatynda talqylandy.
Palata tóraǵasynyń orynbasary Danııa Espaeva tehnıkalyq jáne kásiptik bilim berýdi reformalaý arqyly jumysshy mamandyqtarynyń bedelin arttyrý qajet ekenin atap ótti. Depýtattyń paıymdaýynsha, eńbek adamynyń mártebesin arttyrý úshin yntalandyrý sharalary kerek. Sondaı-aq ekonomıkamyzdy bilikti kadrlarmen qamtamasyz etý maqsatynda qazirgi zamanǵy eńbek naryǵynyń suranysyn eskere otyryp, joǵary oqý oryndarynyń bilim berý baǵdarlamalaryn qaıta qarastyryp, ekonomıkanyń naqty sektorlarymen baılanysyn kúsheıtý qajet.
«Eńbek naryǵyn damytýdyń 2029 jylǵa deıingi tujyrymdamasynda ony damytýdyń negizgi tásilderi belgilengen. Atap aıtqanda, jańa sapaly jumys oryndaryn qurýdyń sıpattamalary aıqyndalǵan, sondaı-aq 2030 jylǵa qaraı 3,8 mln jańa jumys ornyn qurý boıynsha batyl maqsat qoıyldy. Sonymen qatar, memlekettik jumyspen qamtý baǵdarlamasy aýdıtiniń qorytyndysy boıynsha Joǵary aýdıtorlyq palatanyń baǵalaýyna sáıkes, túrli memlekettik baǵdarlamalar aıasynda qurylatyn jumys oryndarynyń kóbi ýaqytsha ekeni anyqtaldy. Mysaly, «Qýatty óńirler – el damýynyń draıveri» ulttyq jobasy aıasynda ashylǵan 1,5 myń jumys ornynyń 90 paıyzy ýaqytsha, al «2021-2025 jyldarǵa arnalǵan agroónerkásip keshenin damytý» jobasy boıynsha 67 myń jumys ornynyń 81 paıyzy maýsymdyq sanalady. Tutastaı alǵanda, jańa jumys oryndarynyń 87%-y negizinen tómen jáne ortasha ónim beretin sektorlarda qurylady ári olar da ýaqytsha sıpatqa ıe», - dedi Danııa Espaeva.
Bıyl joǵary oqý oryndary shamamen 74 myń, al kolledjder 143 myń jańa stýdentti qabyldady. Alaıda, oqýdy aıaqtaǵandardyń barlyǵynyń jumysqa ornalasý máselesi eleýli túrde alańdatyp otyr.
«2023 jyly kolledj túlekteriniń 40%-y mamandyǵy boıynsha jumysqa ornalastyryldy. Bul rette, memlekettik organdar joǵary oqý oryndarynyń barlyq túleginiń jumysqa ornalasýynyń naqty jaǵdaıymen tanys emes. Bul túlekterdiń jumyssyzdar qataryn tolyqtyrýyna nemese kez kelgen jerde jumys isteı berýine alyp keledi. Olardyń bir bóligi memlekettik qoldaýǵa qaıta júginýge májbúr, oǵan taǵy da bıýdjet qarajaty jumsalady», - dedi Májilis tóraǵasynyń orynbasary.
Depýtat Ashat Aımaǵambetov jumyspen qamtýda «tizesi shyqqan» sharalardy qoldaný áli de jalǵasyp kelip jatqanyn aıtady.
«Biz maman jetispeıdi deımiz, biraq «gıdromelıoratsııa» mamandyǵyna bólingen granttarǵa birde-bir adam ótinish bermegen, ıaǵnı konkýrsta 0 adam boldy. Kólik qurylystary boıynsha bólingen 300 granttyń tek 29-yna adam qabyldandy, ıaǵnı bir grantqa 0,1 adam kelip otyr. Bul mysaldar kadr tapshylyǵy kúrdeli másele ekenin aıqyn kórsetedi. Problema tek grant sanynda álde onyń durys bólinbeýinde ǵana emes. Tipti, olardy daıyndaıtyn kolledjder men ýnıversıtetterdiń bolmaýynda nemese olardyń oqytý sapasynda emestigi bárimizge anyq dep oılaımyn», - dedi A. Aımaǵambetov.
Onyń aıtýynsha, 2008 jyldan bastap jumyspen qamtýdyń 5 baǵdarlamasy qabyldandy, ıaǵnı ár eki jyl saıyn jańa baǵdarlama qabyldanyp otyrǵan. Olar qandaı nátıje berdi?
«Eger jumyspen qamtý sharalaryn negizgi quraldary men ádisteri arqyly taldaıtyn bolsaq, osy jyldar boıy kontseptýaldy túrde aıtarlyqtaı ózgermegenin jáne negizinen ýaqytsha sıpatta bolǵanyn baıqaımyz. Biz áli kúnge deıin kóbinese «tizesi shyqqan» sharalardy qoldanyp kelemiz. Jańa júıeli sharalar az, sol baıaǵy ýaqytsha jumys oryndaryn qurý, oqytý jáne qaıta oqytý, shaǵyn nesıe berý jáne basqalary. Al jergilikti deńgeıde bul sharalar qoǵamdyq jumystarǵa tartýdan, áleýmettik jumys oryndaryn usynýdan jáne jastar praktıkasynan asa almaı otyr. Osy sharalardyń qanshalyqty tıimdi ekenin de zerttep jatqan eshkim joq», - deıdi depýtat.
A. Aımaǵambetov Úkimet esebinde jyl saıyn shamamen 900 myń adam jumysqa ornalasatynyn, jylyna mıllıonǵa jýyq adam jumysqa ornalassa da, jumyssyzdyq deńgeıi ózgerissiz qalyp otyrǵanyn synǵa aldy.
Sheteldegi otandastarymyzdyń quqyǵy
Qazir depýtattar Qazaqstan azamattary jumys isteıtin barlyq memleketpen olardyń quqyqtaryn qorǵaý boıynsha kelisimder jasalýy qajet ekenin aıtyp otyr.
«Alysqa barmaı-aq, Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqqa enetin elderdi alaıyq. Ártúrli málimet boıynsha, osy odaqta shamamen 200 myń qazaqstandyq jumys istep júr. Bul is júzinde bútin bir salamen teń. Kóptegen otandasymyz Ońtústik Koreıada eńbek etip jatyr, ol azdaı sońǵy kezderi Anglııada qulpynaı terip júrgen azamattar kóbeıdi. Olardyń sany qansha? Bul faktorlar bizdiń jumyspen qamtý statıstıkasynda jáne basty saıasatta eskerile me? Ony bilmeımiz. Bizdiń eldiń azamattary jumys isteıtin barlyq memleketpen, tipti bir ǵana otandasymyz jumys isteıtin bolsa da, olardyń quqyqtaryn qorǵaý boıynsha kelisimder jasalýy kerek», - dedi A. Aımaǵambetov.
Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstri Svetlana Jaqypovanyń sózine qaraǵanda, Ońtústik Koreıada 15 myń Qazaqstan azamaty zańsyz júr. Sondyqtan Qazaqstan azamattarynyń zańdy jumys isteýi úshin tıisti is-sharalar atqarylyp jatyr. Bul másele boıynsha mınıstrliktiń mamandary Ońtústik Koreıaǵa barǵan. Bul turǵyda olar bizdiń memleketke úsh talap qoıyp otyr. Birinshiden, Koreıadaǵy elshilikte osy jumystarmen aınalysatyn attashe laýazymyn engizý kerek ekenin aıtqan.
«15 myńǵa jýyq Qazaqstan azamaty sol elde zańsyz júr. Olar «15 myń adamdy Qazaqstanǵa shaqyrtyńdar» degen talabyn jarııalady. Kelesi talaby halyqaralyq sertıfıkatqa qatysty. Bul turǵyda qazaqstandyqtar Koreıa Respýblıkasyna jumys isteýge bararda sertıfıkatsııa rásimderinen ótýi kerek. Biz úsh óńirde jańa ortalyqtardy daıyndap qoıdyq. Almatyǵa ol kisiler ózderi kelip, qarap ketti. Aıta ketý kerek, biz barlyq talapty oryndadyq. Endi qazir barlyq rásimdi kútip otyrmyz», - dedi mınıstr.
Onyń sózine qaraǵanda, Qazaqstan azamattaryn qaıtarý kezinde eshqandaı ákimshilik ári quqyqtyq mindettemeler qoıylmaıdy. Eger olar qazir kelip, áýejaıdan bılet satyp alyp kelse, jaýapkershilik bolmaıdy. Sonymen qatar vedomstvo basshysy Qazaqstan azamattarynyń zańdy túrde jumys isteýine ruqsat beretin is-sharalar jyl sońyna deıin aıaqtalýy múmkin ekenin aıtty.
Naqtyraq toqtalsaq, mınıstrlik Koreıa Respýblıkasynda qazaqstandyq jumysshylardyń quqyqtaryn qorǵaý aıasynda Qazaqstandy Koreıa Respýblıkasyndaǵy Employment Permit System (EPS) júıesine engizý jumystary atqarylyp jatyr. EPS júıesi óz jumysyn 2004 jyldyń 1 tamyzynda bastady jáne qazirge deıin bul júıe boıynsha 16 eldiń azamaty Ońtústik Koreıada jumys isteı alady. Aıta keteıik, bul júıedegi jumys qyzmet kórsetý, óndiris, qurylys, aýyl sharýashylyǵy jáne balyq aýlaý salalarynda usynylady. EPS júıesi sheteldikke Ońtústik Koreıada 3 jylǵa deıin jumys isteýge múmkindik beredi, sondaı-aq jumysshylarmen kelisimshart uzartylýy múmkin. Bul óz kezeginde azamattarǵa osy elde 4 jyl 10 aıǵa deıin turýǵa múmkindik beredi. EPS júıesine qatysý úshin Koreıa jaǵy EPS daıyndyq ortalyqtaryna barýdy talap etedi. Bul ortalyqtarda Ońtústik Koreıada jumysqa ornalasqysy keletinder tildi úırený kýrstarynan, kóshi-qon jáne medıtsınalyq máselelerge qatysty testileýden ótedi.
Qazaqstan azamattary medıtsınalyq tekserýden, tildi meńgerý oqýynan jáne kóshpeli daıarlyqtan ótýi úshin Koreıa Respýblıkasy Almaty jáne Almaty oblysynyń Qonaev qalalarynda EPS ortalyǵyn ashýǵa kelisimin berdi.
Qazirgi kezde eldi EPS júıesine qosý máselesi Koreıa Respýblıkasynyń jaýapty memlekettik organdarymen memleketishilik kelisý satysynda tur. Koreı tarapy Qazaqstandy EPS júıesine qosý úshin tıisti úsh shartty qoıdy. Birinshiden, Koreıa Respýblıkasynyń kóshi-qon zańnamasyn buzýǵa jol bermeý jónindegi mindettemesin qabyldaý kerek. Ekinshiden, Qazaqstannyń Koreıa Respýblıkasyndaǵy Elshiligi janyndaǵy «Eńbek kóshi-qony jónindegi attashe» jeke laýazymyn engizý qajet. Úshinshiden, buryn Ońtústik Koreıada zańsyz bolǵan jáne kóshi-qon zańnamasyn buzǵan Qazaqstan azamattarynyń Koreıa Respýblıkasyna qaıta kelmeýi jóninde sharalar qabyldaý.
Bul turǵyda osy talaptardy QR Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstriligi tıisti memlekettik organdarmen birlesip pysyqtap jatyr.
Bıyl 1 mln adamdy jumysqa ornalastyrý kerek
Ortalyq jáne jergilikti atqarýshy organdardyń negizgi mindetteriniń biri - jańa jumys oryndaryn qurý. Qazir jumys oryndaryn qurý negizinen salalyq tujyrymdamalar, Óńirlerdi damytý josparlary, ınvestıtsııalyq jobalar, shaǵyn jáne orta kásipkerlikti damytýdy yntalandyrý jónindegi baǵdarlamalar aıasynda iske asyrylatyn jobalar arqyly júzege asady.
Bıyl bekitilgen óńirlik jumyspen qamtý kartalary aıasynda 948 myń adamdy jumysqa ornalastyrý josparlandy. Qarasha aıynyń basyndaǵy málimet boıynsha jyl basynan beri 735 myń adam jumysqa ornalastyryldy.
Onyń ishinde tujyrymdamalar men ulttyq jobalar aıasynda 51 myń adam, jumyspen qamtýdyń belsendi sharalary kómegimen 189 myń adam, turaqty jumys oryndaryna 270 myń adam, shaǵyn jáne orta bıznes kásiporyndaryna 225 myń adam jumysqa ornalastyryldy.
Óz kezeginde Eńbek mınıstrligi alǵa qoıylǵan mindet jyl sońyna deıin oryndalatynyn ýáde etti.
Qazir elimizdiń eńbek naryǵynda qaı mamandyqtarǵa suranys joǵary?
Bıyl qarasha aıynyń basynda Enbek.kz platformasynda (portal) 55 myńǵa jýyq bos jumys orny ornalastyrylǵan. Onyń ishinde eń kóp suranysqa ıe:
- bilim berý salasynda - 8,9 myń adam
- biliktilikti talap etpeıtin salalarda – 8,4 myń adam
- óndiris salasynda – 6,8 myń adam
- medıtsına salasynda – 4,7 myń adam.
Sondaı-aq jumys kúshine suranys coltústik óńirlerde - 9,1 myń adam, ortalyq jáne shyǵys óńirlerde – 14,8 myń adam, ońtústik óńirlerde – 8,1 myń adam, batys óńirlerde – 7,8 myń adam jáne megapolısterde 13,5 myń adam.
Atalǵan portalda 245 myń túıindeme ornalastyrylǵan. Sonyń arasynda coltústik óńirlerden 20,6 myń adamnan, ortalyq jáne shyǵys óńirlerde – 38,7 myń, ońtústik óńirlerde – 72 myń, batys óńirlerde – 61,3 myń adamnan, al megapolısterde 53 myń adamnan kelip tústi.
«Osy oraıda, bos jumys oryndary men túıindemelerdiń sanyna qatysty teńgerimsizdik bar ekeni baıqalyp otyr. Sondyqtan atalǵan portal jumys berýshiler men jumys izdep júrgender arasyndaǵy aqparattyq alań ekenin eskere otyryp, portal arqyly belsendi túrde ózara is-qımyl jasap, tapshylyq nemese jumyssyzdyq máselesin sheshýge tolyq múmkindik bar», - delingen Eńbek mınıstrligi aqparatynda.
Atap aıtqanda, vedomstvo aýylda jumyspen qamtýdyń jańa formalaryn engizýge qatysty túsinik berdi.
Qazirgi kezde mınıstrlik múddeli memlekettik organdarmen jáne uıymdarmen birlesip maýsymdyq jáne vahtalyq jumystardy oryndaýǵa jumyskerlerdi tartýǵa, sondaı-aq óńirlerde mobıldi kásipkerlikti damytýǵa baılanysty jańa tásilderdi ázirlep jatyr. Onyń aıasynda tıisti qadamdar eskerilgen. Birinshiden, jumyspen qamtýǵa járdemdesý quraldary arqyly jumys berýshilerdi yntalandyrý jolymen eńbekaqysy tómen ári neǵurlym talap etiletin jumysshy kásipterine sýbsıdııalaý múmkindigi qarastyrylyp otyr. Ekinshiden, daıyn bıznes ıdeıalardyń utqyrlyǵy esebinen kásipkerlik bastamalardy keńeıtý múmkindigi bar. Úshinshiden, jazǵy demalys kezinde stýdentterge qosymsha tabys tabý múmkindigin berý.
Mınıstrlik aqparatyna qaraǵanda, mundaı ózgerister aýyl sharýashylyǵyn damytýǵa, eńbek naryǵynyń suranysyna baǵyttalǵan ónimdi jumyspen qamtýǵa jańa serpin beredi. Sonymen qatar, óndirilgen ónim kólemin ulǵaıtýǵa áser etetin bıznes-bastamalardy keńeıtý eskerilgen. Qazirgi ýaqytta Ulttyq ekonomka, Aýyl sharýashylyǵy, Ǵylym, Tsıfrlyq damý mınıstrlikteri, soltústik óńirlerdiń ákimdikteri jáne «Atameken» UKP-men joǵaryda atalǵan tásilder boıynsha shoǵyrlandyrylǵan ustanymdy ázirleý boıynsha jumys jalǵasyp jatyr.
Qazaqstan halqynyń 27 paıyzy - jastar (5,3 mln adam). Jyl saıyn eńbek naryǵyna shamamen 200-250 myń jas maman shyǵady.
Kásibı bilimi bolǵanyna qaramastan, olardyń barlyǵy birdeı mamandyqtary boıynsha jumys taba bermeıdi nemese jetkilikti jumys tájirıbesi joq. Bul jaǵdaı olardyń jumysqa ornalasýyn qıyndatady. Jastardyń jaldamaly jumystaǵy úlesi tómendep, sáıkesinshe frılanserler sany ósip jatyr, olardyń ishinde joǵary bilimi barlar da bar. Birinshi mindet – kásibı baǵdar berý jumysy.
«Mansap kompasy» jobasyn iske asyrdyq, ol mansap jolyn qurýǵa, bos jumys oryndaryn tez tabýǵa, jalaqylar men talaptardy salystyrýǵa, sondaı-aq suranysy bar mamandyqtar, boljamdar jáne oqý oryndary týraly aqparat alýǵa kómektesedi», - delingen Eńbek mınıstrliginiń Kazinform agenttigine bergen jaýabynda.
Vedomstvo aqparatyna qaraǵanda, stýdentterdiń mamandyq boıynsha tájirıbesin shyńdaý úshin Elektrondyq eńbek bırjasynda óndiristik praktıka fýnktsıonaly iske qosyldy, ol naqty baǵyttardy meńgerýge jáne básekege qabilettilikti arttyrýǵa kómektesedi.
Eńbek naryǵyna jasandy ıntellektiniń yqpaly
Tsıfrlyq damý, ınnovatsııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi vıtse-mınıstri Rostıslav Konıashkınniń sózine qaraǵanda, jasandy ıntellekt analıtıkalyq salalarǵa - skorıngke, qujattardy óńdeýge áser etip otyr. Munymen qosa, qazirdiń ózinde koll-ortalyqtardy almastyryp jatqan ártúrli konsýltatsııalarǵa, sondaı-aq zańgerlik keńesterge yqpal etti.
«Qazir norma shyǵarý qyzmetine arnalǵan chat-bot jasap jatyrmyz. Densaýlyq saqtaýda, ıaǵnı dıagnostıka salasynda tabysty jobalar bar. Atap aıtqanda, eńbek naryǵynda qysqartýlar emes, jumys sıpatynyń ózgerýi bolady», - dedi R. Konıashkın.
Onyń paıymdaýynsha, Qazaqstandaǵy eńbek naryǵyn qaıta qarastyrylýy múmkin, óıtkeni eńbekti basqarý jasandy ıntellekt kómegimen júzege asyrylady. Bul turǵyda mańyzdy faktor – qyzmetkerlerdi tsıfrlyq quraldardy basqarý jáne jasandy ıntellekt úlgilerin úırený úshin qaıta daıarlaý.
«Kadrlardy oqytýǵa keletin bolsaq, biz qazir «TechOrda» baǵdarlamasy aıasynda mamandardy daıarlaýdy belsendi túrde engizip jatyrmyz», - dedi R. Konıashkın.
Budan bólek, Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstriligi eńbek naryǵyna jasandy ıntellekt qanshalyqty áser etip jatqanyn túsindirdi.
«Goldman Sachs-tiń jaqynda júrgizgen zertteýine sáıkes, AQSh-taǵy kásipterdiń shamamen úshten ekisi jasandy ıntellektpen ishinara avtomattandyrýǵa ushyraıdy. Jalpy alǵanda, AQSh-taǵy qazirgi jumys mindetteriniń 25 paıyzy jasandy ıntellekt (JI) arqyly avtomattandyrylýy múmkin, ásirese ákimshilik (46%) jáne zańgerlik (44%) kásipterde. Al qurylys (6%) jáne jóndeý (4%) sııaqty «qosalqy jumys» kásipterde - tómen deńgeıde. Damyǵan elderge qaraǵanda damýshy elderde jumys oryndary avtomattandyrýǵa azyraq ushyraıdy, biraq búkil álem boıynsha jumystyń 18%-y (300 mıllıon jumys ornyna teń) JI kómegimen avtomattandyrylýy yqtımal. Atap aıtqanda, «Eńbek resýrstaryn damytý ortalyǵy» AQ baǵalaýy boıynsha ákimshilik saladaǵy qyzmetkerler arasynda generatıvti JI arqyly jumys mindetteriniń 45 paıyzyna deıini avtomattandyrylýy múmkin, al jumysshy kásipteriniń mindetteri - 2 paıyzǵa deıin», - delingen Eńbek mınıstrliginiń Kazinform agenttigine bergen jaýabynda.
Jalpy alǵanda, Qazaqstanda generatıvti jasandy ıntellektini paıdalaný arqyly jumys tapsyrmalarynyń 13%-y (ortasha jáne joǵary deńgeıdegi yqtımaldyqta) oryndalýy múmkin.
Bul turǵyda Halyqaralyq eńbek uıymynyń negizgi kásip toptary arasynda keńselerde túrli keńester men nusqaýlar beretin qyzmetkerler generatıvti JI áserine óte sezimtal ekenin rastap otyr. Jasandy ıntellektiniń eńbek naryǵyna áseri aıtarlyqtaı bolǵanymen, jumys oryndary men salalardyń kópshiligi avtomattandyrýǵa ishinara ǵana shaldyǵýy múmkin. Sondyqtan JI jumyskerlerdi almastyrmaı, olardyń jumysyn tolyqtyrýy yqtımal.
Generatıvti JI engizýdiń nátıjesinde eńbek ónimdiligin arttyrýǵa áser etedi. Jasandy ıntellektini damytýdyń 2024-2029 jyldarǵa arnalǵan ulttyq tujyrymdamasynda mynadaı is-sharalar eskerilgen:
- orta bilim berýdiń oqý baǵdarlamasyna «Jasandy ıntellekt negizderi» modýlin qosý;
- joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim berý uıymdarynda JI salasyndaǵy bilim berý baǵdarlamalaryn engizý;
- memlekettik qyzmetshilerge jasandy ıntellekt negizderi boıynsha kýrstardy ázirleý jáne ótkizý.