Jaryq dúnıede beıbitshilikten, tynyshtyqtan artyq qymbat ta, asyl nárse joq - UOS ardageri Muqanǵalı Turmaǵambetov
Ol Otan soǵysynda kórsetken qaharman erligi úshin Qyzyl juldyz ordenimen, úshinshi dárejeli Dańq ordenimen, 3 márte Otan soǵysy jáne 14 medalmen marapattalǵan. Al, óndiristik qyzmettegi tabystary úshin Eńbek Qyzyl Tý ordenimen, eki márte respýblıka Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen jáne birneshe medaldarmen marapattalǵan. Qyrymdy azat etýde jáne Býdapesht jerindegi urysta erlik kórsetkendigi úshin Qarýly kúshterdiń Bas qolbasshysy I.V.Stalınniń atynan eki ret alǵys hat alǵan. Muqanǵalı Turmaǵanbetov soǵys kezinde qandaı erlik kórsetse, beıbit zamanda eńbek maıdanynda da zor uıymdastyrýshylyq qabiletimen, iskerlik qasıetimen kózge túse bilip, ózi basqarǵan jyldary balyq óndirisiniń órkendeýine zor úles qosqan soǵys jáne eńbek ardageri. Bıyl da qurmetti ardager Astana men Máskeýde ótetin paradqa shaqyryldy.
Búginde maıdanger qarttyń densaýlyǵy syr berse de, qarapaıym, bilikti de, bilimdi aqsaqal bizge suhbat berip, sheshile sóıledi.
- Muqanǵalı aǵa, áńgimemizdi týǵan jerińizden bastasaq, qaı jerde dúnıege keldińiz?
- Men 1919 jyly qarasha aıynyń 19 -y kúni Atyraý qalasynyń mańynda, qazir ol jer Balyqshy aýyly dep atalady, men sol jerde dúnıege keldim. Áke-sheshem mal sharýashylyǵymen aınalysqan adamdar bolǵan. Ol kezde mal bolmasa aldaǵy ómirdi elestetý qıyn bolatyn. Bir aǵam, eki apaıym jáne úıdiń eń kishisi men boldym.
- Balalyq shaǵyńyz qalaı ótti?
- Mende jóndi balalyq shaq bolmady. Áke-sheshemmen birge ómirdiń aýyrtpalyqtaryn birge ótkerdim. Ol kezde bizde turaqty úı bolmady, ómirimiz kóbine kóship-qonýmen ótti. Bar súıenerimiz mal bolǵandyqtan, shúıgindi jerler izdestirip, sol jerge qonys aýdaryp otyrdyq. Óıtkeni, Kaspıı tóńiregi shópke baı jer emes edi. Kún sýytqan kezde teńiz jaǵasyndaǵy qamysty panalaıtynbyz. Bul jer janǵa da, malǵa da tıimdi jer edi. Men jeti jasqa kelgende ákem aýyryp qaıtys boldy. Ákemniń ólimi áserinen be, turmystyń taýqimetinen be, anam úsh jyldan keıin kóz jumdy. Meni jeńgem Bátımaǵa tapsyryp: "Alla ózińdi qoldaǵaı. Bolashaǵyń nurly bolsyn", dep aıtqan sońǵy sózi, meni qaıta-qaıta baýyryna basyp, mańdaıymnan súıe bergeni áli esimde. Odan keıin men jeńgemniń qolynda mektepte oqydym. 1939 jyly Gýrev qalasyndaǵy balyq sharýashylyǵy tehnıkýmyn bitirgenen keıin, 19 jasymda Armııa qataryna shaqyryldym. Ýkraına elindegi Harkov qalasynda Otan aldyndaǵy áskerı boryshymdy ótep bolyp, elge qaıtamyn-aý degende Uly Otan soǵysy bastaldy. Biz jazǵy lagerde bolatynbyz. Jattyǵý da, oqý da osynda edi. Tańerteńgi asymyzdy iship monshaǵa bara jatqan edik, artymyzdan bir kýrsant júgirip kelip, akt zalyna jınalsyn dep jatyr dedi. Onda bizdiń áskerı mekteptiń dırektory osy kútpegen sýyq habardy jetkizdi. Bárimiz buıryqty kúttik. Eki kúnnen keıin búkil kýrsanttar eshalonǵa tıelip, Belarýssııaǵa attandyq. Men de osy jerden, atqyshtar mektebinen maıdanǵa attandym.
- Sum soǵystyń bitkenine 65 jyl ótti, degenmen alǵashqy urysyńyz esińizde me?
- Qansha jyl ótse de, qalaı umytaıyn. Men birinshi soǵysty Belarýssııanyń Bobrýısk qalasynda qarsy aldym. Bizge ol jerge bararda qarý-jaraqty sol jerden alasyńdar degen bolatyn. Kelsek, artıllerııalyq qarý-jaraq turmaq, jáı qarapaıym myltyq ta joq eken. Sodan bizdi jaıaý áskerge qosty.
- Qarý-jaraqsyz qalaı soǵystyńyzdar?
-Komandırlerimiz qaljyńdap, «nemisti óltir de, avtomatyn alyp al» deıtin. Árıne, keıinnen eski, tozyǵy jetken myltyqtar berdi. Soǵystyń alǵashqy kúnderi óte kóp jaýyngerler qaza tapty. Kóz aldyńa elestetý qorqynyshty. Óıtkeni, gıtlerlik armııa jaqsy daıyndalyp, qarýmen myqty jaraqtalǵan bolatyn. Biz bul soǵysta bizdiń halqymyzdyń erjúrektiliginiń arqasynda ǵana emes, kóp bolǵandyǵymyzdyń arqasynda tótep bere aldyq. 5 jyldyń ishinde 30 mıllıon adam sheıit boldy, «ol degenimiz bizdiń Almaty qalasyndaı 20 qalanyń turǵynyn joǵaltyp alǵanmen teń. Muny oılaǵanda janyń túrshigedi. Soǵystyń alǵashqy kúnderi qansha adam ólip jatqanyn sanamady. Artymyzda «jerleý komandasy» júrip otyratyn. Olar qaza tapqandardy sol jerde kómip otyratyn. Eger moınynda turatyn meken-jaıy jazylǵan,temirden jasalynǵan alqasy bolsa, týystaryna habar beretin. Al, ol alqa kópshiliginde joq bolatyn. Bizdiń ásker soǵysqa daıyn bolmaǵandyqtan nemisterge qaraǵanda ústi-basy kir, kóp kún boıy jýynbaǵan, uıqylary qanbaǵan, eki-úsh kún boıy tamaq ishpegen kúıde boldy. Nemister baqaıshyǵyna deıin qarýlanǵan edi. Olar aldymen tankterin jiberip, aldyndaǵy adamdy aıtpaǵanda, aldaryndaǵy aǵashty da, úıdi, júrgen jolyn jyrtqysh ańdaı jaıpady. Tank tabanynda janshylyp jatqan adamdy kórgende bir ornyńda tura almaı qalasyń. Qanymyz basymyzǵa shapshyp, jyndanyp kete jazdadyq. Ózderi tanktiń artynda, tóbelerinde ushaqtar joldaryn ashyp berip otyrǵan nemister qoryqpaı mańǵazdaı jerimizdi basyp jatty. Ózderi qumyrsqadaı kóp edi. Olar qaza tapqan jaýyngerlerimizdi jer qoınaýyna tapsyrýǵa múmkindik bermedi. Jaý jaǵynyń ekpini qatty boldy. Іshimiz jylady. Biraq qoldan keler dármenimiz joq edi. Jaý ushaqtary kóbeıe bastady. Bizge sol kezde "Jaýyngerler keıin sheginsin" degen buıryq keldi. Búkil armııa quramyna sheginýge týra keldi. Barlyǵy top-topqa bólinip Poltavanyń áıgili Orjıtsk saz batpaǵyna qaraı yǵystyq. Biz de sol jerde qorshaýda qaldyq. Onyń kólemi aýqymdy, uzyndyǵy 1520, eni 56 shaqyrymǵa sozylǵan balshyq. Biz sol balshyqta tórt kún boıy belimizge jetetin sýda, nár tatpaı, qamystyń arasynda bir-birimizge súıenip turdyq. Bizge "Orystar berilińder. Óz erikterińmen berilseńder, ólimnen aman qalasyńdar" dep aıqaılap jatty. Biz berilgenshe sýǵa batyp ólgenimiz artyq dep shydadyq. Bizdi sol jerde partızandar qaıyqpen kelip, taýyp alyp, qorshaýdan aman-esen alyp shyǵyp jaqyn mańdaǵy aýylǵa jol kórsetip alyp keldi. Ol kezde partızandyq soǵys endi bastalǵan edi. Neshe kún boı tamaq ishpegendikten bir úzim nandy jeı almaıtyn jaǵdaıda boldym.
- Ol jerde jergilikti turǵyndar kómektesti me sizderge?
- Olar aýyl turǵyndaryna "keńes soldattaryna kómektesseńder, tamaq berip, ne jasyrsańdar sendirdi atamyz, ne bolmasa úılerińdi órtep jiberemiz" dep qorqytty. Sondyqtan turǵyndar ashyq kómektese almady, degenmen aqyryn-aqyryn tyǵyp kómektesýge tyrysty. Ol kezde aýylda nemis polıtsaılary bola qoıǵan joq edi, anda-sanda nemis avtomatchıkteri soǵyp tekserip turatyn. Biz tek túnde ǵana aýyldan aýylǵa qaraı jyljyp júrip otyrdyq. Alǵashqy urystardyń birinde meniń aıaǵyma oq tıip jaralanyp qaldym. Júrýim qıyn boldy. Sonda da, jaýynger dostarymnyń arqasynda óz armııamyzǵa kelip qosyldyq. Ol kezde biz Máskeý tóńireginde bolǵan edik. 1941 jyldyń qarasha aıynyń basy edi. Bizge shtabtan kelip Máskeý qalasyna bir jaýyngerdi jiberý kerek dedi. Bir dıvızııadan, 10 myń jaýyngerdiń ishinen meni tańdap. Máskeýge jiberdi. Ne úshin bara jatqanymyzdy eshkim aıtpady, tek qalaǵa jaqyndaǵan kezde "Qarashanyń 7-si kúni Qyzyl alańda parad ótedi, soǵan qatysasyńdar" dep aıtty. Tańerteń 5-te keldik, bizdi bir qatarǵa turǵyzyp alańǵa apardy. Paradqa qatysýshylardyń bári soǵys osymen bitedi dep oılady. Óıtkeni, Oralda, Qıyr Shyǵysta, Sibirde rezervti dıvızııalar bar, olar nemisterdiń barlyǵyn áp-sátte jeńip shyǵady degen sózder aıtylyp jatty. Men alǵash ret Stalındi sol jerden kórdim. Oryssha bilmesem de, onyń ne dep jatqanyn túsindim, keýdede erekshe bir sezim boldy. Radıolardan nemisterdiń elimizdi qarqyndy basyp, júrgen jerlerin oıratyp jatqandyǵy jóninde habarlar taratylyp jatty. Bizdi parad bite sala, qaıta urysqa jiberdi. Máskeý mańynda jaý oǵynan jaralanyp gospıtalge tústim. Jazylǵan soń, 8 adamnan turatyn áskerı zenıt quralynyń quramyn, atqyshtar bólimshesin basqaryp, biz Harkovtegi, Dondaǵy urysqa qatystyq, odan keıin, Stalıngrad qorǵanysyna attanyp, feldmarshal Paýlıýs tobyn talqandaýǵa atsalystyq. Bul jerde fashısterdiń qýatty shabýyly boldy. Bizdiń jaq ta iri soqqylar berdi. Sonyń nátıjesinde jaýdyń 330 myń armııasynyń kúl-talqany shyqty. 91 myń soldat pen ofıtserler, generaldar tutqynǵa alyndy. Gıtler bul kúndi qaraly kún dep jarııalady. Biz osy shaıqasta qýatymyzdyń myqtylyǵyn kórsettik. Odan ári biz úshin jeńisti joldar bastaldy. Lýgansk, Dnepropetrovsk, Qyrymdy azat etýge, odan, Rýmynııa, Vengrııa, Avstrııa, Germanııa, Chehoslovakııadaǵy urysqa qatysyp, jaý qolynan jerimizdi azat ettik. Sol ýaqyt aralyǵynda bizdiń bólimshe zenıtkamen tankterdiń sanyn aıtpaǵanda, 16 fashıst ushaǵyn atyp túsirdi. Bul rekordtyq úlken kórsetkish sanaldy. Qazir sol meniń zenıt qarýym Máskeýdiń Qarýly kúshter murajaıynda tur. Onda ilingen taqtaıshada : "Bul 3-shi Ýkraın maıdany 6-shy armııanyń 15-shi zenıtti artıllerııalyq dıvızııanyń aǵa serjanty Muqanǵalı Turmaǵambetovtiń zenıti" dep jazylǵan.
- Jeńis kúnin qaı jerde estidińiz?
- Praga qalasynyń ońtústik batysyna qaraı jerdegi urys alańynda estidim. Biraq, biz úshin soǵys mamyrdyń 13-de aıaqtaldy. Chehoslovakııada nemis bólimi amerıkandyqtarǵa berilemiz dep uzaq qarsylyq kórsetken bolatyn. Sol urysta, bizdiń vzvod komandırimiz qaıtys bolǵan edi. 5 jyl boıy oqqa ushpaı, dál soǵys aıaqtalǵanda onyń dúnıeden ótkenine biz qatty qapalandyq. "Men bes jyl boıy mundaı tozaqtan aman-esen ótkenimdi - taǵdyrdyń syıy dep bilemin".
- Sizdi Jeńis kúnine arnalǵan bir emes úsh sherýge qatysqanyńyzdy bilemiz. Qalǵan eki sherýge qalaı tap bolǵandyǵyńyzdy aıtyp berseńiz?
- Bizdiń bólimshe ol kezde Praga qalasynda turǵan edi. Sherýge 8-10 myń jaýyngerden turatyn dıvızııadan 1 adamdy tańdap jatty. Ol kezde talap qatty boldy, boıy 1-de 70, úshten kem bolmaıtyn Úkimettik nagradasy bolý kerek bolatyn. Ol kezde mende úsh orden - 2-shi dárejeli Otan soǵysy ordeni, «Qyzyl juldyz» ordeni jáne 3-shi dárejeli Dańq ordeniniń ıegeri bolǵan edim. Biz de paradqa tańdaý júrip jatqanyn estidik. Basynda bizdiń dıvızııadan 3 adamdy tańdap aldy. Shtab meni jiberdi. Sodan bizdi Bratıslavaǵa jiberip, ol jerden poezdben Máskeýge attanyp kettik. Sodan 1945 jyly maýsymnyń 24-de Qyzyl alańda Jeńis Kúnine arnalǵan sherýge ekinshi ret qatystym. Keterde dostarym sen jeńimpaz retinde barasyń syılyq alyp ketseńshi, qyzdarǵa beresiń dep, maǵan bir jáshik teńiz qol saǵattaryn berip edi. Men onyń bárin eki qolyma taǵyp aldym. Bizdi Belarýs vokzalynda gúlmen, mýzykamen qarsy aldy. Biri týysyn taýyp, jylap kórisip jatty. Bizdi Sokolnıkıdegi jataqhanaǵa ornalastyrdy. Kúzet bizdi eshqaıda shyǵarmaıtyn. Birinshi qabatta biz, ekinshi qabatta stýdentter turyp jatty. Biz tanysý úshin qýlyq jasap, sirińke qorabyna hat jazyp, ústinde turatyn qyzdarmen tanysqan edik. Men ákelgen saǵattarymnyń bárin qyzdarǵa syıǵa tarattym.
- Ol jerde sherýge qansha ýaqyt daıyndaldyńyzdar?
- Bir aı daıyndaldyq. 10-20 adamnan Sokolnıkıdiń mańyndaǵy alańda keshki 10-nan tańǵy 6-ǵa deıin daıyndaldyq. Tańerteń azdap jańbyr jaýyp turǵan edi. Biz sýdaı jańa formamyzdy kıip aldyq. Paradqa Konstantın Rokosovskıı basshylyq jasady. Men ony buǵan deıin Stalıngrad shaıqasynda kórgen edim. Al, paradty Jýkov qabyldap aldy. Bárimizdiń kóńil-kúıimiz kóterińki, úlken bir keremet sezimde boldyq. Soǵystyń bitkenine qýandyq. Іshteı aman qalǵandyǵymyzǵa táýbe ettik. Jeńis úshin sherý sońynda alyp qoıdyq. Parad sońynan keıin meni ózimniń bólimsheme jiberdi. Ol kezde olar Býdapeshte turǵan edi. Men munda kelsem, munda da parad ótkeli jatyr eken. Ony Baqylaý komıteti uıymdastyrdy. Komıtettiń tóraǵasy Voroshılov bolatyn, ol ózi paradty qabyldap alǵan edi. Men sonymen bir paradtan ekinshi paradqa qatystym. Al, úshinshi paradqa 1985 jyly 9-shy mamyrda qatystym. Ol Uly Jeńistiń 40 jyldyǵyna arnalǵan parad bolatyn. Bizdiń elge kelgen komıssııa adamdardy tańdap aldy. Meni ol paradqa 1945 jylǵy parad qatysýshysy bolǵandyqtan tańdap aldy. Almatydan Máskeýge 5 adam ushyp bardyq. Qaladan 30 shaqyrym jerde Qorǵanys Mınıstrliginiń shıpajaıynda turdyq. Bizdi óte jyly qabyldady. Ol jylǵy parad ta óte jaqsy ótip edi. Birinshi qatarda Keńes Odaǵynyń Batyrlary júrdi, odan keıin barlyq dárejedegi Dańq ordenniń kavalerleri, odan keıin biz 1945 jylǵy Jeńis paradynyń qatysýshylary, bizdiń sońymyzdan chehoslavakııalyq jáne polıak korpýsy júrdi. Keshke qaraı Kremlde banket boldy. Ony Gorbachev ashty. Budan basqa, men Ýkraınany nemis basqynshylarynan azat etýdiń 50 jyldyǵyna arnalǵan Kıevtegi paradqa qatystym. Men úshin bul paradtarǵa qatysý úlken qurmet.
- Soǵystan keıin ne istedińiz, elge oraldyńyz ba, álde ...?
-Soǵys bitken soń, elge oraldym. Urpaq úshin, el múddesi úshin búlingen tirlikti qalpyna keltirý úshin, eńbek jasaýǵa barymdy saldym. Gýrevtegi balyq kombınatynda bir jyldaı jumys istedim. Bilimdi maman ıesi bolý úshin Máskeýdegi A.N. Mıkoıan atyndaǵy balyq sharýashylyǵy men óndiristik tehnıkalyq ınstıtýtyna oqýǵa tústim. Oqýdy 1951 jyly úzdik baǵamen bitirip shyqtym. Men "Mosrybvtýzdy" bitirgen qazaq ultynyń alǵashqy ókili sanaldym. Instıtýtty oıdaǵydaı bitirgen soń, "ShyǵysQazMemlBalyq» tresiniń bas ınjeneri qyzmetinde jumys istedim. Odan keıin Aral balyq kombınatynyń dırektory boldym. Bizdiń ujym úzdikter qatarynan kórindi. Bir emes, úsh ret Búkilodaqtyq sotsıalıstik jarystarda birinshi oryndardan kórindik, Qurmet gramotalarymen marapattaldyq. Bizdiń kásiporyn Qazaqstandaǵy balyq salasynda úlken jetistikke jetken jalǵyz kásiporyn bolǵan edi. Bul kezdi men ystyq yqylaspen eske alamyn. Óıtkeni, men munda 20 jyldaı jumys istedim. Aral balyq kombınatynan keıin Qapshaǵaı balyq kásipornynda basshylyq jasadym, odan keıin zeınetkerlikke shyqqansha "Qazbalyqkolhozodaqqa" jetekshilik ettim. Jalpy alǵanda, 39 jyl balyq sharýashylyǵynda qyzmet jasadym. Mine, qazir otbasymmen ǵumyr keship, balalarymnyń arqasynda 90 jastyń tórine shyǵyp otyrmyn.
- Neshe balańyz bar? Jubaıyńyzben birge qansha ǵumyr keshtińiz?
- Jarty ǵasyrǵa jýyq Rahıla jubaıymmen birge baqytty ta, sándi ǵumyr keshtim. Bizdiń Aralbek, Baıan, Sáýle, Nurbek esimdi - eki ul, eki qyzymyz dúnıege keldi. Olardyń aldy qazir elý jasqa kelip qaldy. Bári de joǵary bilim aldy. Báriniń de qazir otbasylary bar. Ózderi qalaǵan mamandyqtary boıynsha jemisti eńbek etýde. Toǵyz nemerem bar. Jubaıym osydan jeti jyl buryn dúnıeden ótti. Qazir otbasym, qudaı isine táýbeshilik etip, aldaǵy kúnderden zor úmit kútip tirshilik etip jatyrmyz.
- Aǵa, qazaqstandyqtarǵa, jas urpaqqa tilegińizdi bilderseńiz.
- Bul 30 mıllıonnan asa adamnyń ómirin jalmaǵan sumdyq soǵys boldy. Soǵys bizdi eseıtti. Ómirdiń mán-maǵynasyn tereńirek uǵyndyrdy. Jaryq dúnıede beıbitshilikten, tynyshtyqtan artyq qymbat ta, asyl nárse joq. Sondyqtan, budan bylaı halqymyz soǵysty kórmesin dep tileımin. Elimizde árqashan tynyshtyq, bereke-birlik bolsyn. Táýelsiz Qazaqstanymyz ár jyldy zor jetistikpen, tabystarmen ótkize bersin. Damyǵan elderdiń qatarynan kórinsin. Aspanymyz árdaıym ashyq bolyp, ósip kele jatqan jas urpaq baqytty bolsyn. Júzderinen kúlki ketpesin. Barshańyzǵa amanshylyq tileımin!
- Rahmet aǵa, tilegińiz qabyl bolsyn! Siz de aman bolyńyz, urpaq qyzyǵyna bólene berińiz!