Jandarbek Kákishev: Patrıot bolý - óz Otanyńdy shyn júrekpen súıý
Mahat Sadyq: 1987 jyl. Sovet Odaǵynyń Prezıdenti Gorbachevtiń demokratııasy partııanyń kadrdy sapyrylystyrýyna tyıym salǵan tus. Ár jerde balamaly saılaýlar ótkizilip, basshylaryn ujymnyń ózi saılaý salty kire bastaǵan. Sol jyly Siz eki júz jumyskeri bar Atyraýdaǵy Qorǵanys zaýytyna tseh bastyǵy bolyp saılandyńyz. 1988 jyldyń kúzinde Sovettik áskerı salada orny erekshe zor alyp Qorǵanys zaýytynyń Bas dırektorlyǵyna júzdegen jumysshylardyń ótinishi boıynsha saılandyńyz. Ótken ýaqyt bıiginen qarap otyrsam búgingi el biletin zııaly tulǵalarymyz: Serik Qırabaev, Ómirzaq Sultanǵazın, Jabaıhan Ábdildın, Muhtar Maǵaýın, Sherhan Murtaza syndy azamattarymyz da demokratııalyq jolmen saılaýǵa túsip qyzmetterine kelgen bolatyn. «Ortalyq partııa Komıteti bul kúnge sheıin árkimdi bir jiberip, óktemdik jasap edi. Endi shyn saılaý bolsa, óz qalaǵanymyzdy saılap alaıyq» degen, ujym músheleriniń keńesip óz basshylaryn saılap alatyn kezeńi edi ǵoı ol zaman. Sizdiń de memlekettik qaıratkerlikke jolyńyz tek saılaý arqyly ótken eken.
Jandarbek Kákishev: El syılaıtyn aǵalarymyzdyń attaryn atadyńyz. Men de sol joldan óttim. Ujymnyń usynysyn syıladyq. Táýekel dep iske kiristik. Qolymyzdan is keletinin halyq baǵalaı bilse, qoıǵan maqsatyńyz da oryndalady. Ózi saılaǵan basshysynyń abyroıly bolýy ujym úshin de mańyzdy. Búkil qyzmettik jolym tek saılaý arqyly baspaldaqtan - baspaldaqqa kóterilip óskendigin óz basymnan ótkergendikten tolyq senimmen solaı dep aıta alamyn. Saılaýǵa túsetin adamdar óz baǵdarlamasyn usynady. Sol jyldardaǵy qaıta qurý kezinde men kótergen másele qazir de aktýaldy. Kez - kelgen isti jańartýdyń negizgi salmaǵy aldymen adamǵa, tańdalǵan kadrǵa túsedi. Al kadrlardy iriktep tárbıeleý, árbir adammen tikeleı jumys isteý, ujymnyń moraldyq-psıhologııalyq jaǵdaıyn jaqsartý birinshi basshynyń basty mindeti. Táýelsizdik dáýiri talaptarynan týyndaıtyn ár kezeńde alǵa qoıǵan jumystardyń sapasyn kóterip, ótkenniń kemshilikterin tizbeleı bermeı onyń ornyn jańa ıdeıalarmen tolyqtyryp maqsatty anyqtap alǵa jyljý kerek.
1990 jyly Atyraý qalasyndaǵy eki saılaý ýchachkesiniń birinen Joǵary Keńestiń depýtattyǵyna saılaýǵa tústim. Bes adam úmitker bolyp tirkeldi. Ekinshi týrda oblystyq partııa komıteti qoldaǵan kandıdatty uttym. Saılaýshylarymdy eger maǵan senim kórsetilse, aıtylǵan ýádelerimdi, atqarar istiń bárin qala turǵyndarymen aqyldasyp sheshiletinine sendirdim. Jurtshylyq qoldady. Meniń eshqashan da artyq ýáde bermeımin. Tek saılaýdan ótsem, súzgi kópirinen sekirsem dep kópirte sóıleý, kóp ýáde berý sııaqty jaılar maǵan jat.
2002 – 2008 jyldar Atyraý oblysynan Senat depýtaty boldym. Jergilikti jerlerden saılanyp kelgen máslıhat depýtattarynan mandat aldym. Jıyrma jyldyq naǵyz elge eńbek etetin salıqaly ǵumyrymdaǵy qyzmet kezeńi saılaý arqyly anyqtalyp otyrdy. Árbir saılaýdyń qorytyndysynda eń kóp daýys alǵan men bolyp shyqtym. «Sheshingen sýdan taıynbas». Saılaý synynan ótken adamnyń óz qyzmetine jaýapkershiligi de birinshi kezekte turady.
Mahat Sadyq: Bılikke kelý degenimiz úlken jaýapkershilikti moıynǵa alý. Qazirgi kezde depýtattarǵa jurtshylyq tarapynan syn aıtý tym kóbeıip ketti. Mıllıondap jalaqy alady. Eshteńe jasamaıdy. Zańdy da durystap qabyldamaıdy. Daıyn kelgen qujattarǵa uıqyly – oıaý qol kóterýdi ǵana biledi deıdi.
Senator degen laýazymda, burynǵy degen termın qoldanylmaıdy. Suraıyn degenim: «Senator Jandarbek Kákishev ózine amanat artqan saılaýshylarynyń qandaı usynys – tilekterin júzege asyrdy?
Jandarbek Kákishev: Meni Atyraýlyq azamattar Parlamentke depýtat etip saılady. Keshe de, búgin de meniń arym taza ekendigin aıta alamyn. Keıde oılaımyn, jasaǵan ıgilikti isińdi jurtqa jarııa etip, aıta júrý maqtanshaqtyq emes. Seniń el qamyn kúıttegen az – maz sharýańdy ózgeler ıemdenip, «menmensigeni» kúdiredi eken. Ómir súrgen soń estımiz, kóremiz. Kóldeniń kók attylar seniń kún men tún oıǵa alyp, atqarǵan abyroıly isińdi ózimdiki dep ıelenip ketýden tańbaıdy. Zaman tozdy ma, álde adam azdy ma kim bilsin?
Atyraý jeri ken baılyqtaryna erekshe baı. Baıaǵyda ata – babalarymyz aıdalada jatyp janatyn maı dep munaıdyń ıgiligin eptep paıdalanǵan. Ol kezde elge de, jerge de ıe emes edik. Táýelsizdik alǵan soń jer baılyǵynyń qazynasynyń qudireti qazaq ultynda buryn – sondy bolmaǵan alpaýyt baılardy shyǵardy. Osy tusta aıtaıyn degenim kópti kórip, kóńilge túıgenim qasıetti jerimizden ótken baılyq joq. Ejelden belgili aqıqat bar. Ol jer bolsa ǵana el bolady. Al el ishi qaınap - tasyp bolǵanda óziniń adal erlerin shyǵarady. Bizdiń bılikte, ózim arasynda bolǵan Parlamentte, senatorlar arasynda erteńdi oılaǵan adal azamattar az bolmady. Jáne olar ómir kórgen. Bilim men parasaty jetkilikti tulǵalar. Jer taǵdyry degenimiz ol elimizdiń erteńgi taǵdyry degendi biz jan – jaqty jiti túsindik.
Búginde Qazaqstan Respýblıkasy paıdaly qazbalar boıynsha tabıǵı potentsıaly dúnıejúzindegi óte baı memleketterdiń biri. Jer qoınaýy memlekettiń halyq sharýashylyǵy qajettilikterin qanaǵattandyrýǵa, ekonomıkasy men ál-aýqatyn arttyrýǵa arnalǵan tabıǵı ortanyń bir bóligi bolyp esepteledi. Qazirgi tańda dúnıejúzi memleketteri jer qoınaýyndaǵy paıdaly qazbalar men mıneraldyq shıkizatqa táýeldilikteri artpasa kemigen joq. Óıtkeni memlekettik kiristiń 100% tabıǵı resýrstardan qalyptasatyn bolsa, onda onyń 70% jer qoınaýyn, 30% jer, orman, sýdy jáne ózge de tabıǵı resýrstardy paıdalanýdan qalyptasady deýge bolady. Bul ǵylymı dál eseptelgen saraptama.
Senator bolyp júrgen kezimde «Jer qoınaýy jáne jer qoınaýyn paıdalaný týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń zańyna tolyqtyrýlar men ózgerister engizdik. Sol ýaqytta úlken teketires boldy. Alǵashqy kezeńde naryqtyq qatynastardy jedeldetý jáne shetel ınvestorlaryn elge tartý úshin ken oryndaryn kommertsııalyq negizde saýdaýlaýǵa Zań ruqsat bergen. Mine sol bapty ózgertýge belsene kiristim. Qoldaǵan áriptesterim de az bolmady. Biz senatorlar ken oryndary satylatyn jaǵdaıda, aldymen ony satyp alý huqyǵyna Qazaqstan Úkimeti ıe bolýy qajet degen bapty engizdik. Ózekti órteıtin ókinishti aıtaıyn. Eldik múddeni kózdegen osy nıetimizge sol ken oryndaryna erterekte pysyqtyq jolmen ıelik etken óz aǵaıyndarymyz kelispeımiz dep óre túregeldi. Sheteldik bıznes jáne huqyq ınstıtýttarynan zańgerler jaldap ájeptáýir qarsylyq jasady. Zańdy qabyldaýǵa solardyń lobbıi erekshe qarsy kelip, halyqaralyq normatıvterdiń talaptaryn tyqpalaýmen boldy. Depýtattardy satyp alýǵa umtylys da jasady. Biraq kópti kórgen, talaı soqpaqtan ótken sarabdal da salıqaly senatorlar memlekttik múddeni kózdedi. Aıtqanymyzda turdyq. Ken oryndary satylsa, aldymen ony alý huqyǵy óz Úkimetimizde qaldy.
Biz Úkimetti qoldadyq. Úkimetimiz de senatorlardyń halyqqa qajeti bar dep dáleldep aıtqan ýájimizge qulaq asyp turdy. Sol senatorlyqta júrgenimde eldi – mekenderge gaz tartý isin memlekettik baǵdarlamaǵa engizilýin júzege asyrdym. Buryn memlekettik bıýdjet tarapynan turǵyndardyń qajettiligin qanaǵattandyrýǵa gaz tartý degen atymen joq bolatyn. Bir degennen 2006 jyly 12 mıllard teńgeni Atyraý oblysyndaǵy aýyl – aımaqtardaǵy turǵyndardyń úılerin gazben qamtamasyz etýge bólindi. Sosyn bul halyqtyń ál – aýqatyn arttyrýǵa arnalǵan arnaıy áleýmettik baǵdarlama tanyldy. Elge kerek turmystyq qajettilik tanylyp, bıýdjetten turaqty kórsetkish kestesine endi. Solaısha san jyldar tekke laýlap janyp, aýany lastap, ekologııaǵa zalal keltirgen gazdy aýyzdyqtap ár shańyraqtyń aýlasyna kirgizip berdik. Sodan beri batys óńiri tolyqtaı gazben qamtamasyz etildi. Bul endi bireýler «ańyzdaı ańyratyp» aıtatyn áldebir ákimniń erligi emes. Bul memlekettik saıasat. Respýblıkalyq bıýdjettiń kúshimen eldi – gazben, ıaǵnı mádenıetti sózben sıpattasaq kógildir otynmen qamtamasyz etýge baǵyttalǵan memlekettik baǵdarlama. Eger de sol bıýdjetten bólingen zor qarajatty kóldeńen kók attylar urlamaǵanda ár úı ot jaqpaı, evropadaǵydaı suıyq otyn gazdyń qyzyǵyn kórip otyrar edi.
Senator bolyp júrgenimdegi jasaǵan taǵy bir depýtatyq mindetimdi aıta keteıin.
Mine sol mezgildegi gaz tartý kezinde Atyraý qalasynda zaman talabyna saı kópir salyný qajettiligin Parlamentte kóterdim. Senator áriptesterim bul usynysymdy da qoldady. Azııa men Evropany jalǵaıtyn Jaıyq ózeninde birneshe myqty kópirlerdiń salyný tarıhy osyndaı. Mine osy mysaldar halyqtyń talabyna qulaq asý, eldiń demokratııalyq bılikke bastaý salý joly. Sonyń qarapaıym ǵana mysaly.
Jalpy demokratııa degenimiz ol eń alymen qatań tártipti qalaıdy. Jaýapkershilikti ózińnen bastasan ǵana basqalar aıtqanyna kónedi, degenińmen júredi. Sonymen qatar demokratııa ortańdy, ómir súrip otyrǵan qoǵamyńdy syılaý. Ashyq qoǵam demokratııasyz alǵa jyljymaıtyny da belgili. Bul tusta men árbir el, árbár halyq óziniń ómirlik murattaryna saı demokratııa jolyn tańdaı alatyndyǵyn da aıtýym paryz. Óıtkeni bul álemde demokraııa úlgileri de, oǵan baratyn jolda kóp. Demokratııa kerek dep, Batystyń úlgisin kóshire salý bizdiń dilimizge kelmeýi múmkin. Adam sanasyn quldyq psıhologııadan azat etý, jany men júregine erkindik rýhyn darytý aldymyzda turǵan kúrdeli mindetterdiń bastysy.
Mahat Sadyq: Jandarbek aǵa, bıyl Sovet áskeriniń Aýǵan jerinen shyqqanyna 30 jyl. Siz 1984-1985 jyldary Sovet eli atynan Aýǵanstandaǵy jergilikti bılikke keńesshilik qyzmetter atqardyńyz. Halyqaralyq keńesshiler arasynda esimi tanymal tulǵasyz. Sizdiń alys – jaqyn elderde ótip jatqan túrli jıyndarda, Nıý-Iorktaǵy BUU-da ótken kezdesýlerde aýǵan saıasatkerlerimen únemi jaqyn júretinińizden habardarmyz. Bir suhbatyńyzda aýǵandyq kósemderdiń bizdiń Elbasy Nursultan Nazarbaevti qatty syılap, joǵary baǵalaıtynyn aıtyp edińiz.
Jandarbek Kákishev: Jalpy Aýǵanstan men aýǵan máselesine keshegi Sovettik kezeńniń kózqarasymen emes, jańasha táýelsiz el retinde qaraıtyn ýaqyt jetti. Kommýnısttik ıdeologııamen tárbıelengen adamdar úshin oǵash bolsa da Aýǵanstannyń ózaldy úlken el ekenin moıyndaıtyn, ózara baılanysty kúsheıtip, senimdi de paıdaly barys-kelisti damytý kezek kúttirmeıtin másele.
Qazaqstanda ótip jatatyn halyqaralyq jıyndarǵa Aýǵan eliniń basshylarynyń turaqty túrde shaqyrylyp, sóz berilip, abyroılaryn kóterip otyrý qalyptasty. Sodan da aýǵandyqtar qazaq eli men Elbasy N. Nazarbaevqa úlken qurmetpen qaraıdy. Álbette óz elderine turaqtylyq pen beıbitshilik ornaýyna Qazaqstan tarapynan atqarylyp otyrǵan ıgilikti isterge qurmet bildiredi. Osy izgi isimizge taǵy da basymdylyq berile tússe dep oılaımyn. Qazir aýǵan soǵysyna qatysqan otyz jeti myń Qazaqstan azamaty bar. Olarǵa memleket tarapynan áleýmettik jeńildikter qarastyrylǵan. Bizder Zań boıynsha Uly Otan soǵysynyń ardagerlerine teńestirilgen quqyqqa ıemiz. Búginde ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa qatysqan ardagerlerden myńǵa jýyq qana azamat qaldy. Endigi tusta aýǵan soǵysyna qatysqandardy da Zań boıynsha osyndaı ardager degen mártebemen ulyqtasa degen ótinishimiz bar. Parlamentke saýal joldadyq. Qazir depýtattarymyz sony qarastyrý ústinde.
Aýǵanstan qazaqtarǵa jat emes.
Bir qaraǵanda tike shegara bolmaǵanmen Ózbekstan, Tájikstan, Túrkimenstan arqyly barýǵa bolady. Bolshevık kommýnısterdiń qysymy men qýdalaýyna túsken myńdaǵan qazaq sonda baryp panalaǵynyn bilemiz. Búgingi aýǵandaǵy qazaqtar solardyń urpaqtary. Endigi kezekte uzaq ýaqyt boıy ózara soǵystan sharshaǵan aýǵan halqyna Qazaqstan únemi túrli kómek kórsetip keledi. Mamandardy tárbıelep berip jatqanymyz da sol jaqyndyqtyń aıǵaǵy. Sırııamen salystyrǵanda elimizge jaqyn ári áseri de mol.
Aýǵandar Qazaq halqyn da jaqsy iltıpatpen jyly qabyldaıdy. Sovet áskeri Ózbekstan men Tájikstan arqyly kirgendikten qarapaıym aýǵan halqynyń bul elderge áli de kúmánmen qaraıtyny ras.
Aýǵanstanda bolyp kózben kórgenimdi baıandap bereıin. Tarıhtaǵy Jibek jolynyń ótinde bolǵan Aýǵanstanda saýda men shaǵyn bıznes qalypty ómir saltyna engen. Bizdiń qazirgi aıtyp júrgen naryqtyq ekonomıkamyz olarda burynnan bar ekenin sol jerde keńesshilikte júrgende ǵana túsindik. Mysaly, qandaı soǵys bolyp jatsa da olarda eń qajetti turmystyq buıymdar: qant, nan, tuz, et sekildi azyq-túlik baǵasy turaqty ár turǵynǵa qol jetimdi bolyp qala beredi. Máselen, sol soǵystyń qyzǵan kezinde Alaqadrı degen aýdan ortalyǵy ShrınTagob qalasynan jıyrma toǵyz túrli ónim eksportqa turaqty shyǵarylǵan jáne soǵys jaǵdaıy degen syltaýmen toqtatylmaǵana kýá bolǵam.
Aýǵandaǵy eldi - mekender etnıkalyq quramdaryna qaraı bólek-bólek ornalasqan. Ár ult óz tilderinde bilim alady. Óz dástúrin saqtaıdy.
Ár aýylda burynnan kele jatqan aqsúıek otbasylar bar. Olar aqsaqaldardyń kelisimimen, ózara kezektesip bılik júrgizedi. Shamalarynsha óz oryndaryn saqtap qalýǵa múddeli. Sol otbasylardan saılanǵan depýtattar Kabýlǵa attanady. Eger bul otbasynda belgili bir jaǵdaıǵa baılanysty qoǵam áshkereleıtin, taıpanyń ar –ojdanyna uıatty tańba túsiretin is bolyp qalsa, onda urpaqtan urpaqqa jalǵasyp kele jatqan bılik júrgizý mártebesinen de, el aldyndaǵy abyroıly qurmetten de jurdaı bolyp aıyrylady.
Mahat Sadyq: Jalpy biz, Aýǵanstandy áıgili soǵystaǵy kommýnıstik ıdeologııanyń nasıhatymen qabyldadyq. «Dýshmandar» degen termın mıymyzǵa ábden sińdi. Qazir Amerıka men Evropalyq rejısserlerdiń aýǵan jazýshylarynyń shyǵarmalary jelisimen túsirilgen kınolaryn kórip, ózimiz sekildi beıbit ómirdi qalaǵan qarapaıym adamdardyń ómiri, geosaıasattyń qurbanyna aınalǵanyn kóremiz. Jigit aǵasy jasynda qyzmet paryzymen kózben kórgenińizdi, aqsaqal jasyna kelgende sodan túıgen oılaryńyzdy aıta otyrsańyz. Qalaı bolǵanda da aýǵan taqyryby qazaqqa jat emes. Jaqsysynan úırenip degendeı…
Jandarbek Kákishev: Aýǵanstanda aqsaqal men anaǵa degen qurmet erekshe. Aýyldaǵy tyndaǵan barlyq daý-shar, ólim-jitim, toı-tomalaqqa qatysty sheshimderdi tek aqsaqaldar qabyldaıdy.
Al jastardyń tárbıesi sol ata-ájelerdiń qatań da myqty ónegesine qaraı qalyptasqan. Kóshpeli halyqtyń «ýáde – Qudaı sózi» degen túsinigi temirdeı tártip bolyp sanaǵa sińgen. Ótirik aıtý olarda joq.
Aýǵan halqynda jónsiz jerde takapparlaný, sabyrsyzdyq, ásire maqtanshaqtyq syndy sanaǵa jat nárseler «týmasynan aýrý daryǵan» dep sanalady. Egerde bilip turyp, qara bastyń qamyn kúıttep bir keleńsiz is istep qoısańyz, tárbıesizdik kórsetseńiz – eldiń seniminen aıyrylasyz, abyroıyńyz aırandaı tógiledi. Tipten urpaqtaryńyzǵa da kesirińiz tıedi. Sol úshin ár otbasy, ár adam barynsha sanaly da tártipti, tárbıeli bolýǵa tyrysady. Mine, bul berik qoǵamdyq dástúr. Jurt maqtaıtyn jaýapkershilik júginiń salt – dástúrmen boıǵa sińip qalyptastyrǵan aýǵan eliniń qaǵıdasy.
Aýǵanstanda bizdegideı klassıkalyq bilim berý júıesi múldem joq. Ár adam óz shamasyna, deńgeıine jáne ómir súrgen ortasynyń qajetine qaraı ıkemdi de qajetti bilimdi alady. Talaptylar men asa talanttarǵa jaqsy bilim alýǵa, shetelde oqýǵa da múmkindikteri qarastyrylǵan.
Er balalar men qyzdar bólek oqytylady. Olar úshin dıplom mańyzdy emes. «Oqyǵan bilmeıdi, toqyǵan biledi» degen tártipke baǵynǵan. Ár otbasydan alǵashqy 1-2 bala oqıdy. Solar qalǵan ini-qaryndastaryn oqýyna jaýapty.
Jasy asyp turmysqa ýaqytynda shyqpaı otyryp qalǵan qyzdar kóbine ekinshi áıeldikke beriledi. Al jesirlerdi qamqorlyqqa alý úshin, jaǵdaıy bar adamdar úshinshi áıeldikke alady.
Aýǵan áıelderi negizinen tek úsh bala ǵana týýǵa nıetti. Sebebin bilgenimde áıel organızmi úsh baladan keıin tozady, keıingileri qabiletti men densaýlyq jaǵynan damýy kemshin bolady degendi estidim. Bul endi olarda keńinen taraǵan taǵlym.
Aýǵan jastarynyń patrıottyq tárbıesi men áskerı daıyndyǵy bizden kem túspeıtin. Myna «Talıban» degen topty amerıkandyqtar qoldan jasady. Soǵysta qaza tapqan kisilerdiń urpaqtaryn jıyp, «qanǵa –qan, janǵa - jan» qaǵıdasyn buljytpaı nasıhat júrgizip tárbıeledi. Sol top aqyry úlken qyrǵyndy saldy. Óshpendilikke úırengender úshin dúnıeniń aq pen qarasy birdeı bolatyndyǵyn osy tájirıbeden kóz jetkizesiz. Sovettik ıdeologııa da osy baǵytta jumys júrgizdi. Shymkent, Jambyl jáne Volgagrad aınalasyna kommýnıst aýǵandardyń ul – qyzdaryn lagerge jınap, jalyndy jaýyngerler daıarlamaq amalyn jasady. Biraq bizdegi qalyptasqan jemqorlyq júıede ony oryndaý qıyn edi. Aqyry sol lagerlerdegi aýǵan balalary óz betimen ketti. Olardyń taǵdyryna eshkim jaýap bermedi.
SSSR áskeri Aýǵanstanan shyǵarylǵan kúnnen bastap dushmandar, talıbandar bizdiń qorǵaýymyzda bolǵan eldi mekenderdi jappaı jaýlap, oılaryna kelgenin jasady. Sovettik bılikti jaqtaǵan, Máskeý saıasatyna qyzmet istegen, jergilikti bıliktiń quramynda bolǵan, áskerge barǵan barlyq adamdar atyldy. Jappaı jazalaý men qandy qyrǵynnan, qýdalaýdan tek bas saýǵalap, qashyp qutyldy. Olar memlekettiń, ulttyń jaýy retinde tabalandy.
Al Sovet Odaǵynyń bıligi Aýǵannan qashyp kelgenderge bosqyn mártebesin berýden asa almady. Qazir de sol kezde qashyp barǵan aýǵan azamattary Reseıde, Orta Azııa elderinde kóptep kezdesedi.
Aýǵandy kórip túıgen óz oıym, bul ómirde eshnárse iz-túzsiz ketpeı̆di. Báriniń baǵasy bar. Sybaǵasy daıyn turady. Túptiń túbinde adamnyń taǵdyry ǵana emes, halyqtyń ta taǵdyry qyl ústinde turatynyn aýǵan tájirıbesi kórsetti. Ol eldiń sabaqtary bizge de syn tezi bolýy kerek. Baǵzy zamanda babalarymyz bal – bal tastarǵa oıyp, qashap jazyp ketkendeı, óz Otanyń, bul dúnıedegi qorǵanyń men tiregiń bolmasa – taǵdyryń tamyrsyz, turlaýsyz qańbaq sııaqty.
Mahat Sadyq: «Erlik eshqashan umytylmaıdy». «Nur Otan» partııasy ekinshi dúnıejúzilik soǵystń maıdan dalasynda asqan erlikpen qaza taýyp, «Batyr» ataǵyna usynylǵan atyraýlyq Jámil Jumashevtiń urpaqtaryna qurmet kórsetti. Partııa belsendileri maıdangerdiń otbasyn Uly Jeńis merekesimen quttyqtaı baryp, osyndaı súıinshi habardy jetkizdi. Birneshe jyl buryn osy málimetti respýblıkamyzdaǵy barlyq buqaralyq aqparat quraldary jarııalady. Sizden suhbat aldy. Keńirek osy týraly aıtyp berseńiz?
Jandarbek Kákishev: Tegimiz ártúrli jazyldy. Bul quǵyndaý jyldarynyń qaldyrǵan belgisi. Atalarymyz munaıdy alǵash ıgergen baı qazaqtardyń qatarynda bolǵan. Bolshevıkter kelip, evropalyq aǵaıyndy Nobelderdiń munaı óńdeý oryndaryn konfıskatsııa jasaǵan kezinde, solarmen iskerlik qatynas ornatqan atalarymyzdyń taǵyry qyl ústinde bolǵan. Qaıta-qaıta toqtamaı kóship, aty –jónderin aýystyryp aman qalǵan. Keıbireýleri Kákishov, tipten basqa tek alǵan úlken shańyraq Jumashevtar otbasynan 11 azamat soǵysqa attanyp, onyń beseýi urys dalasynan oralmaǵan. Solardyń biri Jámil Jumashev habarsyz ketip, keıin Berlın túbinde jerlengeni belgili boldy. Jyldar boıy atalarymyz týraly derek izdegen urpaqtary onyń Berlındi alýdaǵy qaharmandyǵy úshin Keńes Odaǵynyń batyry ataǵyna usynylǵany týraly armııa shtabynyń buıryǵyn tapty. Alaıda erjúrek jaýynger ony bilmesten, qııankeski urysta qaza tapqan. Qart sheshemiz biz bala kúnimizde ǵoı, kókelerimizdiń armııadan jazǵan hattaryn óleń qylyp aıtyp, besik terbetetin, jylap joqtaý aıtatyn. Sodan ol kisi dúnıe salǵanda, maǵan tapsyryp amanattap ketken. Qaraly qaǵaz kelip habar – osharsyz ketken ekeýi de tabyldy. Jámil kókemiz Berlınde jerlengen eken. Berlın qalasynyń shebin buzyp, soǵystyń sońǵy kúnderi gıtlerlik fashızm ordasyn basyp alý kezinde jasaǵan teńdessiz erligi úshin «Sovet Odaǵy Batyry» ataǵyna usynylǵandyǵy týraly materıal qazir qolymyzda.
Úlken shańyraqtyń taǵdyry týraly aıta bersem ol bir uzaq hıkaıa. Tipten bergi saıası quǵyn –súrgin toqtady degen 1960 - 70 jyldary da qý sóz, qaýeset shaǵymdardyń zardabyn áke – sheshem bastan ótkerdi. Úılerinde sheteldik asyl zattar bar dep aıyptady. Anam Parıjde jasalǵan, sol Nobeldikterden syıǵa qalǵan «Klavesın» aspapynda tamasha áýenderdi bizge oınap bergeni áli esimde. Asty ústi shoıyn, aıaqpen kıim tigetin «Zınger» tigin mashınkasy da boldy. Sonyń bárin bilip, kórip óstik. Ata – babalarymyzdyń myqty bolǵanyna osy jaılar dálel.
Tuńǵysh Prezıdent – Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» jalpyulttyq baǵdarlamalyq maqalasynyń jalǵasy retinde jaryq kórgen «Uly dalanyń jeti qyry» atty maqalasy qyr ústinde kók súńgisin kóldeneń ustap, atamekendi qanattynyń qaǵýynan, tumsyqtynyń shoqýynan qorǵap ótken ata-babalarymyzdyń kóp ǵasyrlyq murasynyń jańǵyrýyna múmkindik beredi dep esepteýge tolyq negiz bar. Jeti sanynyń qazaq halqy úshin úlken sımvolıkalyq máni bar ekeni ejelden belgili. Jerdiń ólsheýishi, aspannyń tireýi, tastyń tamyry, tasbaqanyń talaǵy, jaratýshynyń týysy, aqqýdyń súti men jylqynyń óti joqtyǵyn jattap ósken bizge jeti sany óz fılosofııalyq negizin keıin kele jeti jut, jeti ata, jeti qat kók, jeti shárip, jeti amal, jeti qazyna, jeti kúnimen tolyqtyra tústi.
Munyń barlyǵy da – óskeleń qazaq urpaǵynyń boıynan tabylýǵa tıis uly qundylyqtardyń bir parasy. Bul tizimdi álbette munan ármen tolyqtyrýǵa bolady. Ótkenge qurmet, tamyryńdy taný, túptep kelgende rýhanı qazyna ulttyq maqsat – murattardyń bıik belgisi.
Mahat Sadyq: Áńgimeńizge rahmet