Jańasha tarıh qalaı jazylady?

ASTANA. 16 tamyz. QazAqparat - Qazir zııaly qaýym arasynda ekiudaı pikir bel alýda. Biri, strategııalyq paıymǵa áli erte deıdi; ekinshi toptaǵylar: qazaq qoǵamy, ıaǵnı memlekettik jańa qurylym qalyptasý kezeńinde deıdi. Strategııalyq paıymǵa áli erte degenge sený qıyn. Nege deısiz ǵoı!

Qazaqy uǵymǵa salyp sóılesek: strategııalyq paıym - keleshek kókjıegine kún sala qaraý degen sóz. Ult bolyp qalyptastyq, táýelsiz memleket qurdyq, tarıh kóshine ilestik, planetadaǵy qaısybir ult pen ulysqa uqsap torǵaıdaı tozyp ketpeppiz... Endi nege kelesi onjyldyq, shırek ǵasyr kóleminde uly kóshtiń qandaı qonalqaǵa qonaryn, nendeı kep sherterin boljap, bilip almaı - kóshke ilese berýimiz kerek. Keleshek barar jerimizdi mejelep, elestetip alǵanymyz aýadaı qajet-aq. Sol sebepti tap búgin aldy-artymyzǵa qarap, erteńgi barar jerimizdi oısha barlap, kóz jetkizer strategııalyq paıymǵa júgingenniń esh artyqtyǵy joq. Maqala «Egemen Qazaqstan» gazetiniń búgingi sanynda «Jańasha tarıh qalaı jazylady?» taqyrybymen berilip otyr (avtory - jazýshy, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Dúkenbaı Dosjan).

Tájirıbe buryn bolǵan. Ahmet Baıtursynov bastaǵan alash lıderleri bastyń aıaq, aıaqtyń bas bolyp bylyqqan sonaý HH ǵasyr basynda-aq qazaq qaýymynyń keleshegin oılap, bizdiń memlekettik shekaramyz myna tustan ótýi kerek... Bizder Reseı federatsııasynyń usaq bólshegi bolmaı, óz aldymyzǵa respýblıka dárgeıinde, teń quqyly el bolyp birikkenimiz jón... Mynadaı strategııalyq mejemiz syzýly dep qyzyl tóńkeris kósemderiniń kózin jetkizdi, ılandyrdy, damýdyń demokratııalyq jolyn syzyp kórsetti. Bul kúnde kózge topyraq shashyp, kesheginiń bárin úr-rıt-soqpen tóndire jamandaýdyń qajeti bolmas. Teń quqyly ulttyq respýblıka dárgeıinde Reseıge óz erkimizben qosylýdy kimder ólip-óship qoldaǵanyn bilemiz. Odaqtas respýblıkalar dárejesinde ǵana memlekettiń birigýine qarsy bolyp, úlken pátýaly is pen sózdiń aıaǵyn sıyrquıymshaq qylyp, demokratııalyq negizde qurylǵan KSRO-ny - urtoqpaq ımperııaǵa kimder aınaldyryp jibergenin taǵy bilemiz.

Bul úshin alabóten danyshpan bolýdyń qajeti joq. Tek qana ótken ǵasyrdyń 20-30-jylǵy derektik qujattaryna yjdaǵatpen úńilsek jetedi. Sol sebepti bizge strategııalyq paıym aýadaı qajet. El bolyp etek jıdyq, eńse kóterdik, endi nege jıyrma, otyz jyldan keıin órkenıet kóshiniń qaı tizbeginde bolatynymyzdy boljap, mólsherlep, paıymdap almasqa. Bul rettegi zııa­ly qaýymnyń keleshekti oılaǵan boljal-biligin júrek tórinde ustaǵan lázim.

Osyndaıda oıdan oı týyndaıdy. Jasyratyny joq, biraz kisilerimiz táýel­sizdikti- aǵash qýyrshaq - býratınoǵa aınaldyryp aldy. Kez kelgen jerge, kez kelgen oıynǵa tyqpalaýǵa áýes. Al, qazaq úshin táýelsizdiktiń aq tańy atty delik, aspannan shuǵa jaýdy delik. Al, ata-babasynan Qazaqstanda turatyn tatar, uıǵyr, orys, ýkraın, ózge de pereselender úshin táýelsizdik uǵymy, táýelsizdik kúni ne berdi?.. Qazaq jerindegi orystarǵa táýelsizdik nendeı pishimde kórinis tabady. Olar búgin «al, qazaqtar, senderge táýelsizdik tańy atqan eken, bizder orystar - kúni erteń shúý qaraquıryq dep tarıhı otanymyzǵa kóship ketelik» demeıdi ǵoı. Sol baıaǵy urpaq órbitip, ot tútetken jerinde otyra beredi. Órkenıet úderisi asaý ózendeı alqyn-julqyn kımeleýi bóten. Domalaq jerdiń adam aıaǵy baspaǵan ultaraqtaı jeri qalmady. Aq úıdegi ótip jatqan májilisti sol zamatynda otbasyndaǵy teleekrannan kóre alamyz. Sonda deımin ǵoı. Táýelsizdik degenimiz: shyǵysymyzdan batysymyzǵa deıin kóktep ótip jatqan Batys Qytaı - Batys Eýropa tas joly; esigimizge kımelep kelgen ınnovatsııalyq damý; EQYU sammıtiniń dúrkirep ótken tarıhı kezeńi men kúni erteń sán-saltanatymen ótetin EKSPO-2017 eken; táýelsizdik degenimiz - Qazaqstanda tútin tútetip turyp kele jatqan túrli ulttyń bir atanyń balasyndaı, kórshilik qaqysyn umytpaı tatý-tátti tirshilik keshýi kórinedi. Sol sebepti erteńgi kúnimizdi, el bolyp eńse tiktep ketýdiń jolyn oılaýdy baıaǵy babalarymyzǵa uqsap bıikke shyǵyp alyp, arǵy-bergige kóz salyp qaraǵannyń qashanda jóni basqa demekpiz.

Mańaıymyzǵa aqyl kózimen qara­lyq­shy. Tórtkil dúnıede damýdyń AQSh-tyq modeli bar. Ol-daǵy qyryq rýly el. Dúnıeniń tórt buryshynan bireý kún­kóris izdep, bireý abaqtyǵa otyrýdan qashyp, kelesisi baıý jolyn kózdep, jeńil ómir súrýdi oılap basy quralǵan, myń múddeniń bir arnaǵa toǵysqan tusy. Arǵy tegi kelim­­sekter otbasy. Sol el bul kúndegi órkenıet kóshiniń tizginustarymyz dep tóbemizden qarap, muryn shúıirip tildesedi. Barsha gáp - álgi kóshtiń durys, uzaǵynan, adaspaı júrip ketýinde eken. Bul kúnde kóp­ulttylyq - damý krıterıi emes; damý, ósý, órkendeý máni - tatý-tátti ómir súrý hám durys, tóte joldy tańdaı bilýde ǵana!

Endeshe, damýdyń, órkenıet kóshine ilesýdiń qazaqstandyq modeli nege bol­m­as­qa. Kimnen kembiz? Qoǵamnyń eko­no­mıkalyq kórsetkishi birkelki, birtekti emes; tolqyn-tolqyn bolyp qaıta aınalyp soǵatyn daǵdarystan jalt berip qutyla almaımyz. Aǵylshynǵa, nemiske soqqan náýbet erteń bizge de soǵady. Saıası ahýal shyrma-shatý, kiltıpanyn taýyp eki el arasyndaǵy túıtkildi she­­ship úlgerseń, arǵy jaǵynan úshinshi, tór­tinshi el: «Bizben qalaısyń?» - dep tóbe qyltıtady. Inshalla, alpaýyttarmen kóz alartpaı, tize túıistirip otyryp shúıirkelesetin halge jettik. Qazaqtyń marjandaı ti­zil­gen, kempirqosaqsha súzilgen tiri só­zi­niń aǵylshynsha aýdarmasyn muhıt­tyń arǵy qaptalyndaǵy oqyrman oqyp rıza bolysady. Toqeteri: mádenı, saıası, eko­nomıkalyq seń buzyldy, tuıyqtalý joq. Aýyl arasynyń áláýlaıyn sozyp aıtyp, óz býyna ózi pisip, baıaǵysha qoı baǵyp, aıran iship, sý ishkiligin ázer aıyr­­ǵan qazaqtan góri - básekege qabiletti bo­­lýdyń jolyn oılastyrǵan qazekem kórikti.

Sóz túzeldi, tyńdaýshy sen de túzel, dep hakim Abaı aıtqandaı, aıańdap áńgimeniń toqeterine kele jatyrmyz. Toqeteri: bul qazaqqa ózin-ózi saqtap qalýdyń joly qaısy. Ol jol kóp pe, álde az ba? Jol uzaq pa, álde qysqa ma? Qaısy jol tóte, qaısy súrleý súrindireri mol buralań, qısyq? Eki myń jyldyq tarıhy hatqa túsken halqymyzdyń ótken-ketken tarıhyn bir jobaǵa túsirip, qazaq etnosynyń qalyptasýyn kóz aldyǵa elesteterlikteı etip, túrki qypshaq jurtynyń taralý aımaǵyn aıqyndap, orta ǵasyrdyń o jaq, bu jaǵynda bolǵan onnan astam mem­lekettik qurylymdardyń qurylýy, dáýirleýi, ydyraýy týraly tolymdy zert­teýler jazylyp jatyr. Bul joldaǵy tarıh­shylar eńbegi aýyz toltyryp aıtýǵa turarlyq.

Ras, álgi memlekettik qurylymdy jeke-jeke qarastyryp, qalyń-qalyń kitap jazyp elge tanymal bolǵan tarıhshy júrek tórinde. Úısin, qańly memlekettik qurylymy qashan shańyraq kóterdi, ne sebepten álsirep, ydyrap, aıaǵy qurdymǵa ketkeni týraly zertteýler barshylyq. Oǵyz memlekettik qurylymy týraly tolymdy zertteý jazyldy. Ertis boıyndaǵy qımaq memlekettik qurylymy jaıly zertteýdi oqyp júrmiz. Árisi Deshti qypshaq, berisi dalalyqtar tarıhy biraz jazyldy. Qarahan handyǵy, Beǵazy-Dándibaı dáýiri, Toqtamys han, Oryshan ornatqan ordalar birshama zerttelip bitýge aınaldy. Ata saqaly aýzyna túsken úlken tarıhshylardy tórge shyǵarsaq, álgi aıtqan súbeli zertteýlerge azdy-kópti qalamgerlik úlesin qosqan jazýshylarymyz bir tóbe.

Bul jerde pálen asa kóp zerttedi, túgen mynadaı tóreli, tereń kitap jazdy, tarıh ǵylymyn Uly Jibek jolynyń taptaýryn sorabynan shyǵaryp ózindik paıym usyndy, myń jyldyq tarıhtyń kórpesin kóterdi dep bir-birimizge kópshik qoıyp jatýdyń qajeti bolmas. Іsteýge tıis sharýa­ny aıtyp, aldaǵy tizgin túıistirer kezeńdi boljaıyq.

Birinshi: Qazaqstannyń búgingi jańasha tarıhy jazylar kezeń alda. Osynaý jańasha tarıh jazylar bolsa - eki másele kózden de, kóńilden de qalys qalmasa degimiz keledi. Ol eki jaıttyń biri: jańa álemdik tártip; ekinshi: sol álemdik tártiptegi Qazaqstannyń ahýaly.

Jańa tarıhta túrki tuqymdas halyq­­­­tyń slavıandarǵa yqpaly, sińýi, birigý­­shiligi tereń talappen jazylǵany lázim. Osydan birneshe jyl buryn Máskeýdiń bedeldi baspasynan «Túrkilik orys tulǵalary» atty zertteý kitaby shyqqan. Sol kitapta Mendeleevten bastap Lo­ba­chevskııge deıin biraz ǵalymdardyń gen­dik túzilimi keltirilgen. Joǵaryda aıt­qan sińý men birigýshilik metamorfozasyna álgi zertteý tolymdy dáıek bolar edi.

Keleshek jazylatyn jańa tarıhta kóshpendi (nomad) men otyryqshy babalarymyzdy bir-birine qarsy qoıyp, bir-birimen alakóz bolyp ótti degen túsinikten ada-kúde at quıryǵyn úzetin bolsaq. Álgi túsinik - bólshektenýdiń basy. Bólshek­tengendi bóri jeıdi. Tarıhtan málim, Syrdarııa, Ertis, Shý, Esil sekildi uly ózenderdiń boıynda ilki zamannan qorǵan turǵyzǵan, egin salǵan, saýda-sattyqpen aınalysqan otyryqshy babalar júrdi, al keń jazıra japan túzdi tórt túlik malynyń qamyn oılaǵan atalarymyz jaılady. Bir-birimen tyǵyz baılanys­ta ómir súrdi. Qudandaly, jekjat, aǵaıyn ataldy. Endi kelip osynaý sýly ózen boıyn jaılaǵan qazaqtardy japan dalada mal baqqan qazaqtarǵa qarsy qoıyp, olar ǵasyrlar boıyna bir-birimen jaýlasty, kúresip ótti deýimiz - qoldan jasalǵan qate túsinik. Eýropalyq, úı ishilik, saraıshyl tarıhshylardyń árisi saq, berisi qazaq taıpalaryna qasaqana japsyrǵan jamaý áreketi, bir-birin kóre almaı, kúndesshe, qysas pıǵylda ótsin degen aıla-sharǵysy. Aıla-sharǵydan shyqqan qate paıym.

Baıaǵy Uly Jibek jolynyń shańdaq sorabymen kóshke ilesken jetim taılaqqa uqsap jurtqa málim taptaýrynmen jele jortyp kete berýge taǵy bolmas. Jańa paıym, tyń tujyrym ǵana kitapty oqylyqty etedi. Mysalǵa, Qazaqstannyń jańasha tarıhyna taraý-taraý etip keshegi keńestik júıeniń ydyraýyn, sosynǵy jaǵany urǵan darııanyń tolqynyndaı geosaıası daǵdarysty, sol daǵdarystan shyǵý jolyn baıandaı berýdiń pálendeı qajeti bolmas. Sebebi, geosaıası, nemese dúnıelik daǵdarys bir esikten enip, kelesi esikten shyǵyp ketetin shanshý jeli emes. Álemdik boljalshynyń aıtýynsha, daǵdarys qaıta aınalyp soǵyp otyratyn qater, odan qulan taza qutylý joq. Alyp elder men maıda memleketter bir-birimen tyǵyz baılanys­ta damıdy. Bir sózben aıtqanda, darııa tolqynyna uqsaıdy dep turǵanymyz sodan. Sosynǵy keńestik júıeniń ydy­raýy týraly tom-tom zertteýler bar. Bir ǵana Zbıgnev Bjezınskııdiń «Uly shahmat taqtasy» nege turady. Taptaýryn jolmen jorta bermeı dep turǵanymyz sodan. Jańa tarıh jańa sózimen, tyń paıymmen oqylyqty bolmaqshy. Jańa sóz - Eýrazııa keńistiginde, Eýropa men Azııanyń túıiser tusynda baıaǵy muhıt tereńin jaryp shyqqan jańa Atlantıda eline uqsap - esh elge, esh saıa­sı aǵynǵa uqsamaı, ózine tán biregeı bitim-bolmysymen, ózine tán minezimen, laıyqty stıhııasymen Eýrazııa keńistiginde L.N.Gýmılevshe aıtqanda, muhıt tereńin tesip shyǵyp, ǵaıyptan paıda bola qalǵan jasyl araldaı jańa el Qazaqstan barsha saıası, ekonomıkalyq bitim-bolmysymen kóringeni lázim. Úshinshi onjyldyq zııaly qaýym úshin úlken syn. Arnasy asaý ózennen ótkendeı ahýal bolmaq. Ýaqyt, beıne sýsyǵan qum, birqalypty, birtegis ótpedi. Ótken ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde jantalasa qımyldaǵan, kúndiz kúlkiden, túnde uıqydan qalyp qyzyl tóńkeristiń bet sharpyǵan ot jalynyna kúıip kete jazdap júrip: a) ultynyń keleshegi úshin óz aldyna konstıtýtsııasy bar, teń quqyly respýblıka dárejesinde Reseı Federatsııasyna erkimizben qosylaıyq dep, á) óz aldymyzǵa tóte jazý - alfavıtimiz bolsyn dep, b) óz tizginimizdi ustaıtyn úkimet quralyq dep, qyzyl tóńkeris kósemderiniń qabyldaýyna kirip, aıtysqanmen aıtys­­­­qan, tartysqanmen tartysqan alash lıd­er­leriniń is-qımylyn kózge elestetip kórelik­shi. Ózin-ózi saqtap qalýdyń ol kezdegi jalǵyz joly osy edi. Bul jol bizge árdaıym úlgi-ónege.

Aralyqta ǵasyr ótti. Memlekettik jańa qurylym - qazaqstandyq model jasalyp jatty. Silkinetin sát týdy! Ǵasyrlar boıy attyń jalynda, túıeniń qomynda júrip asqar ala taý men jazıra dalany qorǵap janpıda bolǵan babalar arýaǵyn tiriltip, eńseni túzeıtin ýaqyt keldi. Tarıh, beıne, jaǵalaýdy damylsyz qapqan tolqyn minezdi. Ǵasyrlar boıy qazaq etnosynyń qalyptasýyn bastan ótkerdik. Túrki qypshaq ulysynyń taralý aımaǵyn belgiledik. Jańadan paıda bolǵan memlekettik qurylymdar ashyq muhıtqa shyqqan muztaý sekildi: biri tereńge batyp, kelesisi arystan jaldanyp júzýge bet aldy. Ydyraý men nusqalaný kezek almas­ty. Ózimizdi-ózimiz saqtap qalýdyń jolyn qarastyrar kezeń keldi.

Bul úshin eń aldymen eki jaıtqa jaýap izdegen lázim. Birinshi: tap búgin órkenıettiń qandaı satysyndamyz? Ekinshi: básekege qabilettilik degen ne? Osy eki saýalǵa naqtylaı mysalmen jaýap bere alsaq qana alǵa jyljımyz.

Qoǵamnyń ekonomıkalyq satysy jerge qararlyqtaı jaman emes. Elimizdiń saıası ahýaly bir izge túsip, bıikke órlep barady. Baıyrǵy avtohtondy qazaqtar men keıinnen kelip qonystanǵan ózge etnostyq toptyń tirshiligi tatý-tátti. Bul rette baıyrǵy ult-qazaqtar biriktirýshi, uıytqy rólinde sahnanyń bas keıipkeri. Beıne jyly aǵys - golfstrım sekildi keıinnen kelip qonystanǵan basqa etnostyq toptardy baýyryna alyp, boıyna jylý darytyp, bir atanyń balasyndaı aýyzbirlikpen ómir súrýge daǵdylandy.

Bul Eýrazııa kindiginde, kóne Uly Ji­bek jolynyń boıynda, batys pen shy­­­ǵys­ta saýda ekonomıkalyq baılanysty dá­nekerleýshi Qazaqstanǵa úılesimdi tártip.

Ult pen ulystyń uıytqysy bolý - mártebeli minez. Keshegi babalarymyz bas­tap bergen aqsaqaldyq jol.

Qazaqstannyń saıası satysy myǵym, ornyqty. Barometri - sheteldik kompa­nııalardyń ınvestıtsııalyq qarjy salýynyń jyldan-jylǵa artyp kele jatqandyǵy. Elimizdiń mádenı ahýaly barmaq shoshaıtyp kórsetetin eldermen tizgin qaǵystyra alady. Sýretshi sıýrrealıst Erbolat Tólepbaıdyń jeke qórmesi Parıjdiń Lývr saraıyna qoıyldy, Marat Beısenǵalıevtiń skrıpka úni AQSh-tyń áıgili metropolıten tyńdaýshylaryn uıytty, ózge de óner sań­laqtarymyz London, Rım, Berlın kórer­menderin tebirentip ótkeni qýantady. Tiri sóz ónerimiz shappaı ber báıgeden dámeli.

Aıańdap básekege qabilettiligi degenge keleıik. Básekege qabilettilikti jylma-jyl Lozannadaǵy menedjment ınstıtýty ólshep-piship, tarazylap otyrady. Sol ınstıtýttyń paıymynsha, eń áýeli eldiń básekege qabilettiligin adam faktory arqyly anyqtaıdy. Adam faktoryn saýatty, saýattylyqty ózgege úırete alatyn jáne óziniń bilimin ǵylymı jańalyq ashýǵa jumsaıtyn dep úsh topqa bóledi. Bizder ekinshi toptaǵy saýattyǵa jatady ekenbiz. Bir sekirsek úshinshi deńgeıge shyǵatynymyz kámil. Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń esebinshe Qazaqstan - joǵary oqý orny kóp elder qataryna jatady. Birazdan beri jappaı ulttyq testige kóshtik. Ǵylym kandıdaty degen deńgeı joıylyp, birden ǵylymı jańalyqqa jol ashatyn doktorlyq dárejege jol ashyldy. Naryq zamany jeke tulǵanyń, belgili bir sýbektiniń, fırmanyń, kompanııanyń básekege qabilettiliginen bas quraıdy. Bizdegi bir kemshilik: strategııalyq zertteý­ler ınstıtýty tap osy básekege qabilet­­­tilikti júıeli túrde emes, jeke-jeke sýbekt rólin alǵy mejege shyǵaryp, bólshektep qarastyryp keledi. Sonda deımiz ǵoı!

Ózimizdi-ózimiz saqtap qalýdyń joly qaısy? Myna kıligip kelgen qym-qýyt, yzyń-shýy qulaqty kesetin, saıası oıyn­nyń nesheme atasy qaýlap shyqqan, ortasy shúńeıttenip jatatyn qan bazardyń kórinisi sekildi jahandaný protsesiniń qulamasyna kezigip - kóp jańqaýyqtyń biri bolyp tolqynǵa jutylyp, joǵalyp ketemiz be! Álde alpaýyt elderge ilesip óz baǵyty, óz qurylymy bar zaıyrly memleketke aınalyp úlgeremiz be!

Kóshbasshymyz tizgindi qatty ustady: elordany kóshirýden bastap 2030, 2050 strategııalyq mejege deıin qanshama qıyndyqty kórdik, nesheme adam aıtqysyz beınet shektik, ne túrli oıly-qyrly qaıshylyqty joldan óttik. Samaıǵa qyraý tústi, mańdaıǵa ájim syzyldy. Ispan tilinde jazatyn jazýshy Paýlo Koelo áne bir jyly Almatyǵa kelgende: «Ólmegen qulǵa óli balyq kezdesedi degendi estip edim, óz basym Eýrazııa kindigine ornaǵan altyn balyq sekildi eldi kórdim», - dep jazǵan edi. Bul az deseńiz, EQYU sammıtinen EKSPO - 2017-ge beldi býyp kiriskeli táýekel ettik. Bul az deseńiz: AÓSShK-den Álemdik dinder forýmyn ótkizetin pátýaly elge aınaldyq. Dýaly aýyz dinbasylar qula túz jazıra dalanyń tósine ornaǵan, dóńbekshigen bultqa oranǵan aqshańqan qalanyń ashyq aýasyn, peıili keń adamyn áli ańyz ǵyp aıtyp júr dep estımiz. Iá, tapqan-taıanǵanymyzdy qaltaǵa basyp, óz qotyrymyzdy ózimiz qasyp: «A, qudaıa, kórsetkenińe shúkir!» dep otyra berýge bolatyn edi. Kóshbasshymyz tańdaǵan óz-ózimizdi saqtap qalýdyń qaısar baǵyty kózimizge álgindeı bolyp elesteıdi. Kóńilge toqshylyq uıalaıdy.

Baıaǵyda tarıhı «Jibek Joly» romanyn jazar aldynda biraz saýal kóldeneńdedi. Al Syrdarııa tolqyp aǵyp jatqanda jaǵasyna oryn tepken birer qalany qulpyrtyp sýretteıin. Al Shyńǵyshan ǵaskeriniń bir qanaty qarsy aldynda qoqyraıǵan qorǵandy qırata almaı alty aı boıy álekke tússin. Al Oshaqbaı batyr men Shıhı Qutýhý noıonnyń jekpe-jegin tógildireıin... Aınalyp kelgende romannyń negizgi nysanasy - jortyp óter saı úshin, jetekte júrer taı úshin eki eldiń batyrlary ólip-óship qyrqysyp jatpaqshy ma!.. Joq... tarıhı shyǵarmanyń túpqazyq ıdeıasy - aýyzbirligi joq, baqtalasy byqsyǵan el azady, bótenniń baılyǵyna qyzyqqan qolbasy aınalyp kelgende torǵaıdaı tozady degendi meje tuttyq. Sol sebepti, shyǵarmaǵa qosymsha, oıdan shyǵarylǵan keıipkerler qosyldy. Aınalyp kelip roman tarıhı fılosofııalyq boıaýǵa molyqty. Bataldyq urys-keris azaıyp, alǵy mejege el bolyp etek jabýdyń qareketi shyqty. Shyǵarmanyń qaǵazǵa túskenine qyryq jyldan assa-daǵy áli kúnge álsin-álsin qaıta basylyp júr­geniniń sebebi - oqıǵa baıaǵy aýyl ara­sy­nyń urys-kerisiniń aıasynda qalmaı, keıip­kerdiń nege jer bolyp jeńilis taptyq degen saýalǵa jaýap izdeýinde dep oılaımyz.

Oı baǵyp úırengen janbyz. Bir oı bir oıdy túrtkilep oıatady. Qarap tursaq - aqyl aıtqysh kóbeıip, aqyl suraýshy múldem azaıyp barady. Sáýleli oıdy ótkizý úshin amal joq, araǵa... óıtsek... búıtsek... oılassaq... dep qystyrma sóz qosamyz, tóteni - aınalma jol etemiz. «Osylaı etsek aspannan shuǵa jaýady, jumaq ornaıdy, sharýa yńǵaıy dóńgelenip bite qalady...» deýshi aǵaıyn nebir marǵasqa bilgishti sútteı uıytyp bas shulǵytyp, arbap alatyn boldy. Buryndary júktelgen sharýanyń túbine jetpeı tynshymaıtyn isker kisi - sheber bolatyn; bul kúnderi ár gúlge bir qonyp shyryn qýǵan aradaı, áýeli tabys izdegen, sońynan sharýanyń paıda kózin qarastyrǵan ushyp-qonbalar kóbeıdi. Ómirde súıip istegen kásiptiń údesi bolady. Údege ónerpaz, oryssha aıtsaq - mas­­ter ǵana qol jetkizedi. Júktelgen sharýany óner dep qabyldap, óner dárgeıinde oryndap shyǵatyn kisi ǵana qoǵamnyń qajetti tetigi. Kásibin óner dep qaraıtyn kisi qymbat. Ár istiń tetigi qııal-ǵajaıyp er­tegiden góri paıymǵa taban tireıtini sodan.

Osy jerde eskermeı júrgen jaıt kóldeneńdeıdi. Qoǵam damýyn jarǵa súıegen alyp satyǵa teńep kózge elestetsek, qazaq etnosy sol satynyń jýan ortasynan joǵarylady. Álgi aıtqan etnostyq satydan bıiktep, memleket uıytqysy - zaıyrly ult dárejesine kóterilgen kezimiz. Ult pen etnos aralyǵynda alty aıshylyq alys jol jatyr. Osynaý eki paradıgmany bir-birimen shatastyrmaı, shalys baspaı, ornymen qoldanǵan lázim dep oılaımyz.

Qazaq ulty - memleket uıytqysy; qazaq ultyn - Eýrazııanyń jyly aǵysy - golfstrımi dárgeıinde tanydyq.

Ózge ulttyq quramdy, etnosty, keıin kelip qonystanýshyny - memleket uıyt­­qysynyń quramdas bólshegi sanaımyz. Munda turǵan eshqandaı kemsitýshilik, ult­shyldyq joq. Túsinisýdiń tóte joly baıaǵy. Tóte joldy tapqan ekenbiz, ult­aralyq tatýlyqqa qol artqan ekenbiz, kósh­basshynyń ýáli sózine qulaq asyp, hakim Abaı aıtqan: qaıtse jeńil bolady jurt bılemek degendeı, endigi saparymyzdyń oń, nátıjeli,tártipti bolǵanyn qalaıtyn kez alda. Jańasha tarıhtyń úlken taraýy kórshi otyrǵan úzeńgiles, baýyrlas jurtqa arnalǵany jón bolar.

Muhıttyń arǵy qaptalynda jatqan «AQSh-tyń jańa dáýir tarıhyn» muqııat qarap shyqtyq, árıne, oryssha aýdarmasyn. Áýelgide zań aktileriniń jınaǵyn oqy­ǵandaı áser qaldyrdy. Áıtse-daǵy árbir zań aktisiniń astarynda qoǵamdyq damý­dyń árqıly satylary, satyǵa aıaq sal­ǵan kezeń, sol kezeń nesimen erekshe, nesi­men qymbat - aınaǵa túskendeı kórinedi eken. Qorytyndy, dáıektik mysal mol. Ári tartyp, beri jyqqan sholaq paıym, oqshaý ultshyldyq joq. Bıik eldiń bılik júıesi birsydyrǵy sabyrly tektilikpen baıandalǵan. Órkenıetti elderdiń jańa tarıhyn, júıelik úlgisin qaz-qalpynda úlgi tutaıyq, nemese kóshirip alaıyq deýden aýlaqpyz. Áıtse de qanattas, qonystas, saparlas kele jatqan eldiń tynys-tirshiligine bir pás moıyn buryp, kóz salyp ótkenniń zalaly joq.

Qazaqstannyń jańasha tarıhyn, onyń baǵyty men birigýshilik mıssııasyn tek qana kásibı tarıhshylar jazady degen dúdámal jaıt. Nege deısiz ǵoı. Jaýap bereıik. Árıne kásibı tarıhshylardyń joly bólek, olar óz taqyrybyn túbine jetkenshe tekserip, úńile zerttegen mamandar. Óz salasy boıynsha qamshy saldyrmaıtyn bilgir. Áıtse-daǵy óz salasyn indete zertteımin dep júrip tarıhshy aǵaıynnyń qatar jatqan qanattas taqyrypty atústi sholyp shyǵatyny, betinen qalqyp biletini qupııa emes.

Árkim, tarıhshy bolsyn, jazýshy bolsyn-qalamyna ilikken taqyryptyń bilgir tamyrshysy. Jaza salaıynshy, tizimde júreıinshi degen naýqanshyldyq zamany áldeqashan ótken. Kim de bolsa janyn jep, ýaqytyn óltirip, ómirin qysqartyp, zerttep jazady.

Salystyrmaly túrde kózge elestetip kórelik. Tarıhı taqyrypty kórkem shyǵarma­syna arqaý etken bir shoǵyr jazýshylar - alǵan taqyrybyna saı tarıhı mátindi ezip ishken, kózimizge sol kezeńdegi tarıhı derektiń sebep-saldaryn tarıhshy aǵaıynnan artyq bilmese, kem bilmeıtin kisiler bolyp kórinedi. Mysalǵa, Kishi júz hany Ábilqaıyrdyń handyq qurǵan kezeńin, quqyǵyn, múddesin, tipti, kún­delikti saraılyq tártibin Ábish Kekil­baev bes saýsaǵyndaı biledi. Úısin pat­sha­lyǵynyń dáýirleýi men kúıreýin Qy­taı derekterinen súzip alyp zerttegen Qoı­shyǵara Salǵarauly shappaıber báıge­niń aldynda. Altyn Orda, Noǵaı­ly dáýirin Ánes Saraev tereń, zerdeli paıymdaı alady. Moǵolstan tarıhy, Orbulaq shaıqasy týraly Beksultan Nur­jekeuly qaı-qaı kásibı tarıhshydan artyq biletindigine kámil senemiz. Orta ǵasyrdaǵy Syrdarııa boıyndaǵy Otyrar qalasynan bastap - Jent, Syǵanaq tarıhyn osy joldardyń avtory qaı-qaı kásibı tarıhshydan kem bilmeıtini beseneden belgili. Qorytyndy sóz: kásibı ta­rıhshy men tarıhı taqyrypqa qalam tartyp júrgen kórkemsóz ıelerin bir-birine qarsy qoıý... bas almaı ıstochnık - dáıekteme qýý­shylyq... dúrbini teris qoıyp qaraǵan sekil­di tarıhshy aǵaıynnyń taıaý turǵan, bel­gili jaıtty - kisi aıaǵy baspas tym jy­raq etip jiberýshiligindeı bolyp kórinedi.

Toponomıkany eskermeýshilik, kórkem­­sóz qudiretin baǵalamaý, kásibı men­­­men­dik... bul jaıtty ózim ǵana tereń bile­min degen keýdemsoq minezden tezirek aryl­­­ǵanymyz jón. Sonda ǵana ózimizdi-ózimiz saq­tap qala alamyz. Sonda ǵana Qazaq­stan­nyń tolyqqandy búgingi jańa tarıhy joǵary deńgeıde jazylady. Sonda ǵana jańa álemdik tártipke moıynsunady ekenbiz!